Mikroprotsessorlar va mikroehm asoslari

ra n in \;i i|» r itm ;i 
y c i'h iin )
Sisicmal i 
talab bajarih apt inti
Fehnik qo'llanmalarni 
chiqartsh
/ 
0 .i-rasm. MP о ’Ichash qurilmasini optimal lovihtt/ash
336

---

I0.2-rasm. M l’ П о Ichash, boshqarish kurilmasining qanday logika bo 'yicha
цш
v / 
ish ini aniqlay digan algoi iim.
10.2. O b ’ e ktning p a n m ie trla rin i nazorat q ilu v c h i va ishlashini boshqaradigan 
program m alashtiraladigan m ikroprotsessorli sistema.
Programmalashtiriladigan boshqaruvchi kontrollerni strukturali sxemasi. 
Programmalashtiriladigan logik kontrollerlarni, mikrokontrollerlarni yaratilishi 
kichik hajmga ega bo’ lgan ob’ ektlarni (lokal ob’ ektlarni) ishlashini nazorat qilish va
337

---

boshqarish uchun ishlatishga keng imkon yaratadi. Shu kungacha dunyo bo’yicha juda 
ko’ plab 
programmalashtiriladigan 
kontrollerlar 
va mikrokontrollerlar 
ishlab 
chiqarilmoqda. Ishlab chiqarilayotgan mikrokontrollerlarni mikroprotsessorlardan, 
protsessorlardan farqi shundaki, bunda:
Kontrollerlarda qo’ llaniladigan buyruqlami soni mikroprotsessorga nisbatan 3-4 
marta kam, ya’ni 25-40 ta buyruqqa ega.
Bitta 
kristalli 
kontrollerlarga 
katta 
hajmga 
ega 
bo’ lmagan, 
qayta 
programmalashtiriladigan yoki doimiy xotira qurilmasi joylashtirilgan. Kontrollerlar, 
ko’proq logik boshqarish buyruqlarini bajarishga, qabullashga mo’ ljallangan. 
Kontrollerlarni, mikrokontrollerlarni aniqroq qo’ llanish sohalari: manipulyatorlarni, 
robotlarni raqamli stanoklarni, to’quvchi, ip yigiruvchi stanoklarni ishlashini nazorat 
qilish va boshqarish uchun keng ko’lamda qo’ llanilayapti va shunga o’xshagan 
misollarni keltirish mumkin. Bulardan tashqari, mikrokontrollerlar, kontrollerlar va 
mikroprotsessorlar tibbiyotda cho’ ntakda olib yuradigan bosim, harorat, puls 
o’ lchaydigan, kardiogramma qiladigan mini asboblar yaratishda; avtomobillarni, 
qishloq xo’ja lik mashinalarini, ishlashini nazorat qiladigan, ulami ishchi rejimlarini: 
dvigatelni, yog’ning haroratini, mashinani harakat tezligini, benzinning sarfini vaqt 
bo’yicha o’ lchaydigan hamda mashinani harakat tezligini chegaralaydigan va boshqa 
vazifalarni bajaradigan qurilma vazifasini bajaradi. Bunday misollarni qishloq xo’ja lik
mashinalarini, kombaynlarni ishlashini nazorat qilish, rostlashga misollar keltirish 
mumkin.
Shuni aytish kerakki, kontrollerlar programma asosida ishlaydigan qurilma 
bo’ lib, ularni xotirasiga kerakli programmani buyurtma bo’yicha zavod sharoitida 
yozilishi yoki o’ zimiz maxsus programmator asosida yozishimiz va kerak bo’ lsa, 
qayta programmalashtirishimiz mumkin.
Programmalashtirilgan kontroller quyidagi masalalami yechishi yoki hal qilishi 
mumkin: o’ lchanayotgan ma’ lumotlami qayta ishlab displeyga chiqarib berishi; 
nazorat qilayotgan ob’ektlarni ishlash/ishlamasligi to’g’risida xabarlovchi signallar 
berishi, nazorat qilayotgan parametrlarni chegaradan chiqib ketishi, norma yoki 
normada emasligini; boshqarish signallarini uzatishni tashkil etishi va shunga 
o’xshagan funktsiyalarni bajaradi. 10.3-rasmda programmalashtiriladigan logikali 
kontroller asosida ob’ektning parametrlarini avtomatlashtirilgan usulda nazorat 
qiluvchi va boshqaruvchi qurilmaning umumlashtirilgan strukturali sxemasi 
keltirilgan. Boshqariluvchi, nazorat qiluvchi ob’ ekt sifatida manipulyatorlar, robotlar, 
stanoklar, qishloq xo’ja lik mashinalarining ishchi organlari va boshqalar bo’ lishi 
mumkin. Programmalashtiriladigan logikali kontrollerli boshqaruvchi qurilmaning 
(sistemaning) umumlashtirilgan strukturali sxemasi. 10.3-rasmda keltirilgan. Bu 
qurilma ushbu bloklardan tashkil topgan: Boshqariluvchi ob’ekt (BO), B l, B2, ..., Bi; 
Bn, 
Bm datchiklar yoki elektron kalitlardan (EK) tashkil topgan bloklar; A M - 
analogli kommutator (m ul’tipleksor); ARO’ - analog-raqamli o’zgartirgich (ATSP); 
programmalashtiriladigan logikali kontroller (PLK); Dis. B-displey bloki; K l. B- 
klaviatura bloki.
338

---

lt).3 -ivisw . O h 'r k in i Ish la sh in i 
iiuzonil 
q ilish va 
hoslu/arish.
Boshqariladigan o b 't'ku ii ishlashini nazorat q ilN ) quyidagicha amalga oshiriladi:
Avtomatlashtiriladigan 
boshqaruvchi 
m ikrokontrollerli 
qurilmani 
ishga 
tushirish. K onlroller bazasida tuzilgan avtomatiashtirilgan nazorat qiluvchi va 
boshqaruvchi qurilma klaviatura orqali ishga tushiriladi va konlroller PPZU (RBPZLM 
xotira mikrosxemalariga yozilgan programma asosida boshqariladigan ob'ektni 
ishlashini nazorat qilishni boshlavdi. Boshqariluvchi ob'ektning ishchi organlanning 
holallari yoki boshqa analogli. raqamli xabarlnr ob'ektning I. 2...., n chiqishiaridati
131, B2..... Bm bloklarining kirishlariga beriladi. Agarda nazorat qilinayotgan
parametrlar uzluksiz bo'lsa. ular B l, B 2...., Bi bloklar orqali analogli multipleksomi 
(A M ) ko'rsatilgan kirishlariga beriladi. Analogli multipleksomi kirishiga berilayotgan 
uzluksiz xabarlarni boshqaruvchi kirishiga berilayotgan (boshqariladigan programma 
asosida) boshqaruvchi kod orqali chiqishiga o'tkazadi va bu anologli signalni ATSP 
ning kirishiga uzatadi. ATSP bu xabarni parallel bo'lgan ik k ilik kodiga o'zgartirib 
kontrollemi kiritish chiqarish portlarining biriga uzatadi. Agarda boshqariluvchi 
ob'ektning chiqishlaridagi signallar raqamli bo'lsa. u holda bu signallar B n ,.... Bm 
bloklarining 
chiqishlaridan 
to ’g 'rid a n /to 'g 'ri 
kontrollerning 
kiritish/chiqarish 
portlarining b itli kirishlariga beriladi. Kontroller kirishiga berilayotgan xabarlarni 
navbat bilan programma asosida qabul qiladi va qayta ishlab olingan natijalarni 
operativ xotira qurilmasiga vozib qo’ vadi, kerak bo'lsa displeyga chiqarib beradi.
Boshqariluvchi ob'ektning ishlashini boshqarish uchun ya'ni manipulyatorni 
qo'Harini chapga. o'ngga surish, predmetni olish, qo'yish kabi ishlarni bajarish uchun 
datchiklardan olayotgan xabarlarga asosan konirollerni ikkinchi kiritish'chiqarish porti 
orqali manipulyatorni qo’ Harini boshqaruvchi (ijro etuvchi) mexanizmni (dvigatelni) 
boshqarish uchun boshqaruvchi signallar ishlab chiqaradi. Bu boshqaruvchi signallar 
EK.1, EK2, ..., EK.8 elektron kalitlari orqali BB1, B B 2,..., BBn boshqaruvchi blokka 
beriladi 
va ularning chiqishlaridan 
BM 1, 
BM2, 
..., BMm8 
boshqaruvchi 
mexanizmlarni ishga tushiradi. Operator, klaviatura bloki orqali kontrollerni ishga
339

---

tushirish, to’xtatish, ishlash rejimlarini tanlash (o’rnatish), programmani bajarishlishini 
displey orqali nazorat qilish va shu kabi ishlarni bajarishi mumkin.
10.3. M ikrop rotsessorlar, m ikrokontrollerlar va kom pyuterlar asosida tuzilgan 
avtom atlashtirilgan sistem alarni loyihalashga m isollar.
10.3.1. B oshqarish ob’ekti va m asalaning qo’vilishi.
Bugungi kunda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun ishlab chiqarishni 
avtomatlashtirish va robotlashtirish ommaviy tus oldi. Robotlarni, manipulyatorlarni, 
stanoklarni va avtomatik ravishda boshqarishni esa oddiygina usul orqali amalga 
oshirib bo’ lmaydi. Bunda boshqarish uchun mikroprotsessorlar, kontrollerlar, 
kompyuterlami qo’ llash kerak. Bizning misolda boshqarish ob’ekti sifatida elektr 
parma bo’ lib (10.4-rasm), u to’rtta harakat erkinligiga ega. Bular x, y, z o’ qlari 
bo’yicha harakat, hamda parmaning aylanishidir. Parma mikroprotsessor yordamida 
boshqarilishga mo’ ljallangan. Programmalashtirish yordamida ish stoliga qo’yilgan 
detaining kerakli jo y in i tesha oladi. Qurilma faqat detalni teshish bilan chegaralanib 
qolmay unda ariqcha ochishga ham mo’ ljallangan. Buning uchun programma 
yordamida sverloni kerakli chuqurlikka botirib, mexanizmni kerakli yo’ nalishda 
harakatga keltirish zarur. Bundan tashqari, sverloni sinishdan asrash uchun 
mexanizmlarning harakat kuchlarini ham programma yordamida boshqarish mumkin. 
Parmani bajaradigan ishlari, nazorat qilish va boshqarish signallarini turlari 10.1-10.2 
jadvallarda keltirigan.
у