Milliyetçilik sosyolojisi

Etnik topluluk tipleri 
Tek tek örnekler hakkında ne söylenirse söylensin, antikite 
ve Ortaçağ'nı başlarındaki kollektif kültür topluluklarının, 
bir bütün olarak, ne millet ideal tipine yaklaştıkları ne de fikir 
ve duygularının, yakın zamanlarda milliyetçiliğin çağrıştırdığı 
fikir ve inançların tipik ifadesi oldukları açıktır. Bunun bizim 
işlemsel tanımlarımıza ne kattığı ve ne denli tarihî ve sosyolojik 
önemi haiz bir farklılığı yansıttığı ise bir yorum meselesi olmayı 
sürdürür. Yazılı tarihte böyle bir farklılığın bulunduğu ye­
terince açıktır; ama bunun göreli önemi bir yargı sorunudur. 
Modern öncesi etniler ve etnomerkezcilik ile daha modern 
milletler ve milliyetçilik arasında, her türden modernistin 
17 Bu konuda ilk işaretlere 16. yüzyılda rastlamaktayız; Marcu'ya (1976) bakın; ama 
Breuilly'deki (1982, giriş kısmı) eleştiriyle karşılaştırın. Ortaçağ milliyetçiliği 
ile ilgili bir tartışma için Tipton'a (1972) ve Reynolds'a (1984, bölüm 8) ba­
kın. 
18 Arbroath Bildirgesi hakkında Duncan'a (1970); İsviçre Eidgenassenschaft'ı 
(Konfederasyonu) ve Rütli Andı için Thürer'e (1970) bakın. 
88 

---

kabul edebileceğinden daha büyük bir süreklilik olduğunu 
düşündürten, tam da bu sicile dair yoklamaların kayda değer 
şüphelere vesile olmasıdır. 
Bu, milletlerin nasıl ve neden ortaya çıktığını açıklama 
gayretlerinin, hepsinin de ortak kültürel temelini oluşturan 
ve göstermeyi umuduğum gibi, ilk ve müteakip milletlerin 
oluşmasında önemli bir rol oynamış olan etnik bağ ve kim­
liklerden başlamasının zorunlu olduğu anlamına gelir. 
Benim kalkış noktam bakımından, "yatay" ve "dikey" iki 
cins etnik topluluk arasında bir ayrım çizgisi çekilmesi gereği 
vardır. Batı Avrupa'nın barbar prenslikleri arasında İ.S. 913'de 
Rollo tarafından Normandiya'da kurulan Norman dukalığı, 
İ.S. 1204'de Fransa tarafından istila edilinceye kadar, kuzeyli 
göçmenlerle bölgenin Fransızca konuşan sakinlerini biraraya 
getiren soya dair mitler ve geleneklere dayanan canlı bir 
topluluk duygusunu muhafaza etmişti. Yaklaşık üç yüzyıl 
boyunca, hattâ İrlanda ve Sicilya gibi uzak diyarlara seferler 
düzenlediklerinde bile savaşçı bir topluluk olarak seçkin 
konumlarını korudular. Ancak Norman etnisini aslında sadece 
üst tabaka oluşturmaktaydı. Bunun nedeni, karşılıklı ev­
lendikleri, dil ve geleneklerininin çoğunu benimsedikleri yerli 
halkı küçümsemeleri değildi. Mesele, topluluk duygularının, 
soya dair mitlerinin, tarihî belleklerinin tümünün de ülkeye 
hükmeden saray etrafında kümelenmiş olmasındadır. Norman 
düklerinin secere ve kahramanlıkları St. Quentinli Dudo ve 
Orderic Vitalis tarafından takdis edilmişti. Hükmeden saray, 
dükalığı kuran ve oraya yerleşen bütün bir savaşçı aristokrat 
sınıfı temsil ediyordu; diğerleri sarayın celal ve izzetine bağlı 
ortak mit ve gelenekler altında sıralanmaktaydılar.
1 9 
Norman ordularının hakimiyetindeki başka yerlerde olduğu 
19 Normanlar ve mitleri hakkında Davis'e (1976) ve daha genel olarak Reynolds'a 
(1984, bölüm 8) bakın. 
89 

---

gibi Normandiya'daki Norman dukalığı da, "yatay" olarak 
adlandırılabilecek bir etnik topluluk tipi sergilemektedir. Bu 
etni tipi, her ne kadar zaman zaman buna bürokratlar, yüksek 
askerî görevliler ve zengin tüccarlar dahil olsalar da genellikle 
aristokratlardan ve yüksek din adamlarından meydana gel­
mekteydi. Bu tipe yatay denmesinin nedeni aynı anda hem 
toplumsal olarak üst tabakayla sınırlanmış hem de komşu 
yatay etnilerin üst basamaklarıyla sık sık yakın bağlar kurmak 
üzere coğrafî olarak yayılma eğiliminde oluşuydu. O nedenle 
sınırları tipik biçimde "oyuklu"ydu, toplumsal derinlikten 
yoksundu ve bu bariz ortak etniklik duygusu ekseriyetle, 
statüsü yüksek bir tabaka ve yönetici sınıf olarak onun asa­
biyesine (esprit de corps) bağlıydı. 
"Dikey" etni tipi ise tersine daha yoğun ve tümleşik, po­
pülerdi ve öteki toplumsal tabaka ile sınıflara yayılma eğilimi 
göstermekteydi. Toplumsal bölünmeler kültürel farklılıklardan 
destek görmüyordu; aksine farklı sınıfları ortak bir miras ve 
gelenekler etrafında biraraya getiren ayırdedici bir tarihî kültür 
vardı -özellikle de dışardan gelebilecek bir tehdit sözkonusu 
olduğunda. Bunun neticesi olarak etnik bağ ekseriyetle daha 
yoğun ve dışlayıcıydı, etniye kabulün önündeki engeller daha 
yüksekti. 
Çevrelerindeki Kenanlılar ve Filistinliler gibi aristokratik 
etnilerin aksine İsrail kabile konfederasyonu ve krallığı, daha 
dışlayıcı etnomerkezci bir taassup, ve uzatmalı savaşlar ne­
deniyle, bütün tabakaları saran etkin bir seferberlik hali 
göstermiştir. 
Dürziler, Sihler, İrlandalılar ve Basklılar daha demotik, dikey 
etni örnekleri arasında yeralırlar. 
Bütün bu topluluklarda tabakalar arasında bariz farklılıklar, 
hattâ sınıf çatışmaları sözkonusuydu ama etnik kültür bir 
tabakanın diğerlerini dışlamasına dayanmıyordu; daha ziyade 
şöyle ya da böyle topluluğun büttn mensuplarının bir has-
90 

---

letiydi.
2 0
Yatay ve dikey etnik topluluklar arasındaki ayrım 
ideal tipik bir ayrımdır; bu, tipler arasında çok daha keskin 
bir bölünmeyi akla getirdiği gibi, her bir kategori içindeki 
farkları da gizler. 
Aristokratik, yatay topluluklar, soylu Hitit charioteer'leri 
(soyluları) veya Macar şövalyeleri gibi, bir dizi fethin sonucu 
olabileceği gibi; Mazdek hareketinde görüldüğü gibi Manikeist, 
Hıristiyan ve Yahudi kentli azınlıklar ile kırsal kitleleri bir­
leştirmeyi başaramayan ama üst tabakalar arasında (özellikle 
I. Keyhüsrev zamanında İ.S. 531-76) Pers azametini yeniden 
canlandıran Sasani Pers monarklan, soylular ve Zerdüşt ruhban 
gibi, yerli de olabilir.
21
Benzer bir şekilde, daha kırsal temelli 
kabile konfederasyonlarının (Araplar, Moğollar, İrlandalılar) 
ve Katalan veya İsveç gibi "sınır boyu" savaşçı etnilerin yanında 
şehirli kent-devlet konfederasyonları, mezhepler ve diaspora 
adacıkları da bu demotik, dikey topluluklara dahildirler. Ama 
örneklerin de gösterdiği gibi, biz sabit tiplerden ziyade tarihî 
ve toplumsal süreçlerle uğraşmaktayız. 
Belli tarihî topluluklar bir uçtaki tipten diğerine veya her 
iki tipten unsurların bir karışımı olacak biçimde değişmeye 
maruz kalmış olabilirler. Siyasî yaşamlarına Peygamber'in 
etrafında toplanmış bir müminler topluluğu şeklinde gevşek 
bir kabile konfederasyonu olarak başlamış olan Araplar çok 
geçmeden yerleşim ve yönetimlerinin ana merkezlerinde ya 
yatay, fatih bir etni olarak ya da İslâmlaşma ve karşılıklı ev­
lenmeler suretiyle daha yerli bir biçimde, ama sultanlar 
20 Yatay ve dikey etniler arasındaki farklılıklara ilişkin daha kapsamlı bir değer­
lendirme A. D. Smith'de (1986a, bölüm 4) bulunabilir; erken dönem İsrail kabile 
konfederasyonu için Zeitlin'e (1984, bölümler 3-5) bakın. 
21 Frye'e (1966, bölüm 6) bakın; karşılaştırın Herrmann (1977). İ.S. 5. yüzyıl Mazdek 
hareketi, doktriner meselelerde Manikeist heterodoksisi ve sınıf protestosunu 
içeren hem toplumsal hem de dini bir hareketti; Manikeist doktrinler konusunda 
Runciman'a (1947) bakın. 
91 

---

arasında sadece oyuklu sınırlara sahip olarak "aristokratize" 
oldular.
22
Bağımsız bir devleti yönetmekten aciz kaldıklarında 
Ermeni feodal soyluları daha Memorize" oldular, ya da daha 
doğrusu diasporada eskinin daha aristokratik ve yatay etnisinin 
yerine daha popüler dikey bir topluluk (ya da bir dizi adacıktan 
müteşekkil topluluklar) ortaya çıkacak şekilde ortak Ermeni 
dinî-etnik kültürü toplumsal merdivenin aşağılarına dek 
yayıldı.
2 3 
Demek ki bu iki cins etnik topluluk arasındaki ayrım sadece 
modern öncesi dönemlerdeki etnik çatışma ve etnik de­
vamlılığın kaynağının aydınlatılması açısından değil, aynı 
zamanda etrafında milletlerin inşa edilebileceği farklı etnik 
çekirdek tiplerinin ortaya çıkartılması ve milletlerin biçim­
lenebileceği iki ana rotanın çizilmesi açısından da önem ta­
şımaktadır. Şimdi bu güzergâhları açıklamak durumunda­
yız.