«MÜhasibat uçotu və audiT» (DƏrsliK)

2.2. İstehsal ehtiyatlarının hərəkətinin sənədləşdirilməsi

Müəssisələrdə aparılan bütün təsərrüfat əməliy­yat­ları mövcud qanun­çu­luq tələblərinə uyğun olaraq müvafiq ilkin sənədlərlə rəsmiyyətə salınmalıdır.

Materiallar müəssisələrə satınalınmaqla, habelə mal­satan təşkilatlardan təh­­təlhesab şəxslər vasitəsilə nəğd pulla alınmaqla, eyni zamanda əsas vəsait­lə­rin və az­qiymətli və tezköhnələn əşyaların ləğv edilməsindən əl­də olunmaqla və s. daxil olur.

Bir qayda olaraq müəssisələrə daxil olan materiallar üzərində nəzarətlə ilk növbədə təchizat şöbələri məşğul olurlar. Materialların tələbata uyğun daxil olmasını təmin etmək üçün satıcılarla müqavilə bağlanılır.

Müəssisəyə daxil olmuş materiallar üzrə sənədlər təc­hizat şöbəsi tərəfin­dən yoxlanılır və bundan sonra daxil olmuş materialların dəyərinin ödə­nil­məsi üçün mühasibatlığa razılıq verilir. Bu məq­səd­lə müəssisəyə daxil olan bütün materialların qey­diy­yatı aparılır.

Müəssisə ünvanına daxil olmuş materiallar ekspe­di­tor (daşıyıcı) tərə­fin­dən qəbul olunur və müəssisənin an­bar müdirinə təhvil verilir. Anbar müdi­ri­nin qəbul etdiyi materiallara mədaxil-orderi (M-4 saylı formada) tərtib olunur və ekspeditor və anbar müdiri tərəfindən imzalanır.

Materiallar malsatan müəssisənin öz nəqliyyat vasi­tə­silə, yəni avtonəq­liyatı ilə daxil olduqda material gön­də­rən əmtəə-nəqliyyat qaiməsi tərtib edir və həmin qaimə vasitəsilə yük alıcı təşkilatın anbar müdiri tərəfindən qəbul olu­nur. Be­lə­liklə, da­xil olmuş materiallar alıcı təşkilatın anbarına mədaxil olu­nur. Əmə­liy­yat­lar bu qaydada sənədləşdirildikdən son­ra həmin sənədlər anbar müdirinin gün­də­lik tərtib etdiyi mal-hesabatı ilə birlikdə müəssisə müha­si­bat­lı­ğı­na təqdim olunur. Həmin sənədlər əsasında malsatan təş­ki­latla hesablaşma aparlır.

Bir sıra hallarda alıcı təşkilatın ünvanına daxil ol­muş materiallar qəbul olu­­narkən onların yüklənmə sənədlərinə uyğun olmadığı, yəni əskik və artıq ol­ması müəyyənləşdirilir. Daxil olmuş ma­te­rial həcmində əksikgəlmə müəyyən olun­duqda, xüsusi komissiya tərəfindən və akt (kommersiya aktı) tərtib olun­ma­­­lıdır. Tər­tib olunmuş akta əsasən müəssisə ma­te­ri­alın çatışmayan məbləği üçün iddia vermək hüququ əl­də edilir. Bunun əsasında əskiki gəlmiş material həcminin malsatan tərəfindən ödənilməsi üçün ona iddia-ərizəsi təq­dim edilir. Əgər malsatan təşkilat verilmiş iddianı tə­min etməzsə iqtisadi-arbitraj məh­kə­məsinə müraciət edilə bilər.

Material müəssisədə əsas vəsaitlərin, azqiymətli və tez­köhnələn əşyaların silinməsi nəticəsində əldə edilərsə, bu­nun üçün 2 nüsxədən ibarət mədaxil-qai­mə­si tərtib edi­lir və bu sənəd əsasında materiallar anbara təhvil veri­lir. Tərtib olun­muş mədaxil-qaiməsinin bir nüsxəsi ma­te­ri­a­lı təhvil verəndə, ikinci nüs­xəsi isə anbar müdirində saxlanılır.

Təhtəlhesab şəxslər tərəfindən nəğd pulla alınan ma­teriallar (mal çeki, ara­yış və akt) onu təsdiq edən sənədlər əsasında müəssisə anbarına mədaxil edilir. Daxil olmuş materiallar müəssisə an­ba­rın­dan istehsal təsərrüfat ehti­yat­la­rına, kənar təş­ki­lat­la­ra, emal məqsədilə və ya tələbatdan artıq olan hissənin kə­nara satışı üçün və s. buraxılır. Mövcud qaydalara görə hər bir müəssisədə materialların anbara daxil olması və mə­xa­ric olunmasına icazə vermək və hə­min sənədlərə imza at­maq hüququ olan şəxslər müəssisə rəhbərliyi tərə­fin­dən əmrlə rəsmiyyətə salınmalıdır. Bu siyahı müəssisədə ma­te­rialların hərəkəti ilə əlaqədar olan bütün xidmətlərdə ol­ması vacibdir.

Anbarlardan material buraxılışı limit-zabor kartları, tələbnamə və qaimə əsasında icra oluna bilər.

Limit-zaber vərəqələri (kart M-8 və ya M-9 saylı formada) materialların gün­dəlik olaraq istehsalat və təsərrüfat ehtiyacları üzrə tərtib olunur. Bu sə­nəd­ləri bilavasitə materialların istifadəsinin limtləş­di­ril­mə­si ilə məşğul olan təchizat şöbəsi tərtib edir. Materialın sərf olunması limiti müəssisə üçün müəyyən olunmuş normalar və istehsalat proqraması üzrə hesablanır.

İki nüsxədə yazılmış limit-zaber kartının bir nüsxəsi materialları alan se­xə, ikincisi isə material anbarına verilir. Anbar müdiri kartın hər iki nüs­xə­sin­də buraxılan ma­terialların miqdarını və limitin qalığını qeyd edərək sexin kar­tına imza atır. Ayın sonunda və ya müəyyən olun­­muş limit qurtardıqdan sonra limit kartı müəssisə mü­hasibatlığına təqdim olunur.

Müəyyən olunmuş normadan artıq material bura­xıl­dıqda və bir materialı digəri ilə əvəz etmək lazım ol­duq­da onun səbəbləri və təqsirkar şəxs müəyyən olun­maq­la tələbnamə yazılır (M-11 saylı formada). Belə halda materialın bura­xıl­ma­sına direktor və baş mühəndis icazə verməlidir. Tələ­b­na­mə iki nüsxədən ibarət tərtib edir, onlardan bir nüsxəsi anbar müdirinin imzası ilə sex­də, ikinci nüsxə materialı alan şəxsin imzası ilə anbarda saxlanılır.

Müəssisə daxilində (sexlər, anbarlar arasında) ma­te­rialların buraxılması qai­mə (M-13 saylı formada) vasitəsilə sənədləşdirilir. Qa­imə iki nüsxədən iba­rət tərtib olunur. Onların bir nüs­xə­si materialı buraxanda, digəri isə materialı alanda imza atılmaqla saxlanılır. Qaimə də hesablaşma əməliyyatını ic­ra etmək üçün əsaslı sənəd sayılır.

Müəssisə daxilində müəyyən olunmuş qayda və gün­lərdə materialların mədaxil və məxaric olunmasını əks etdirən sənədlər tərtib olunmuş reyestr əsasında mü­ha­sibatlığa təqdim olunur.