«MÜhasibat uçotu və audiT» (DƏrsliK)

1.3. Əsas vəsaitlərin köhnəlməsinin (amorti­za­si­ya­sının) uçotu

Əsas vəsaitlər istifadə olunması nəticəsində köhnə­lir, özünün ilkin key­fiy­yə­tini və istifadə olunması im­kan­larını azaldır. Köhnəlmə fiziki və mənəvi formada özünü göstərir.

Əsas vəsaitlərin fiziki köhnəlməsi ilə əlaqədar özü­nün fiziki keyfiyyətini tex­­niki-iqtsadi xassəsini itirir və yararsız vəziyyətə dü­­şür. Əsas vəsaitlərin mə­nə­vi köhnəlməsi ölkələrdə apa­­rılan elmi-texniki inkişafla, əlaqədar olaraq on­la­rın də­yə­ri­nin aşağıya düşməsi və daha məhsuldar vəsaitlərin ya­ran­ması ilə əlaqədardır.

Başqa sözlə əsas vəsaitlərin aşınmasının (köhnəlməsinin) pula ifadəsi köhnəlmə adlanır.

Əsas vəsaitlər istehsal prosesinin əsas elementlərindən biri olduğu üçün on­ların dəyəri məhsul istehsalına çəkilən xərclərin tərkibinə daxil edilməlidir. Bu əsas vəsaitlərə köhnəlmə (amortizasiya) hesablamaqla həyata keçirilir. Bu­nun üçün amortizasiya olunan əmlak üçün amortizasiya (köhnəlmə) normaları müəyyən edilmişdir.

Azərbaycan Respublikasının11 iyul 2000-ci il tarixli, 905-11 saylı Qanunu ilə təsdiq edilmiş «Azər­bay­­can Respublikasının Vergi Məcəlləsi»nin 114-cü mad­də­sində amortizasiya ayırmaları və gəlirdən əsas və­saitlər üzrə çıxılan məbləğlər üzrə bir sıra yeni qaydalar müəy­yən edilmişdir. Beləliklə, əsas vəsaitlərin kateqo­ri­ya­ları üz­rə illik amortizasiya normaları aşağıdakı kimi müəy­yən edilir:

a) binalar, tikililər və qurğular - 7 faizədək;

b) maşınlar, avadanlıqlar və hesablama texnikası – 25 faizədək;

v) nəqliyyat vasitələri – 25 faizədək;

q) iş heyvanları – 20 faizədək;

d) geoloji-kəşfiyyat işlərinə və təbii ehtiyatların ha­si­latına hazırlıq işlərinə çəkilən xərclər – 25 faizədək;

e) qeyri-maddi aktivlər – istifadə müddəti məlum ol­mayanlar üçün – 10 faiz, istifadə müddəti müddəti mə­lum olanlar üçün isə illər üzrə istifadə müddətinə mü­tə­na­sib məbləğlərlə;

k) digər əsas vəsaitlər – 20 faizədək.

Əsas vəsaitlərin kateqoriyaları üzrə amortizasiya ay­ır­maları hər bir kateqoriyaya aid olan əsas vəsaitlər üçün müəyyənləşdirilmiş amortizasiya normasını həmin ka­teqoriyaya aid əsas vəsaitlərin vergi ilinin sonuna ba­lans üzrə qalıq dəyərinə tətbiq edilməklə hesablanır.

Binalar, tikililər və qurğular (bundan sonra ti­ki­li­lər) üçün amortizasiya ayırmaları hər tikili üzrə ayrılıqda aparılır.

Müəssisələr əsas vəsaitlərə ayrı-ayrılıqda hər ay köh­­­nəlmə (amortizasiya) hesabladıqları üçün qəbul olun­muş illik köhnəlmə (amortizasiya) normalarını 12 aya böl­məklə aylıq köhnəlmə normalarını müəyyən edirlər.

Mövcud qanunvericiliyə görə torpaq, incəsənət əsər­­ləri və müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən mü­­əyyən edilən köhnəlməyə məruz qalmayan digər ak­tiv­­lər amortizasiya olunmur.

Mühasibat uçotunda aylıq hesablanmanı köhnəlmə (amortizasiya) məblə­ği 02 «Əsas vəsaitlərin köh­nəl­mə­si» hesabında əks olunur. 02 «Əsas və­saitlərin köh­­­nəlməsi» hesabı passiv hesab olub müəssisənin öz mül­­kiy­yə­tin­də olan, uzun müddətə icarəyə götürülən əsas və­saitlərin köhnəlməsi (amorti­za­siyası) haq­qında mə­lu­mat­ları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutul­muş­dur. Və­­sa­itlərə qa­­nunvericilikdə nəzərdə tutulmuş nor­ma­larla he­sablanmış köhnəl­mə (amor­ti­za­siya) məbləği 02 «Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi» hesabının kre­­di­­tin­də, is­teh­sal (tədavül) xərclərini uçota alan hesabların, yə­ni 20 «Əsas istehsalat», 23 «Kö­mək­çi isteh­sa­lat», 25«Ümumi istehsalat xərc­­ləri», 26Ümumtəsərrüfat xərc­lə­ri», 44«Tədavül xərcləri» hesa­bı­nın de­betində əks etdirilir. Bu müxabirləşmədə əsas vəsaitin harada yerləş­mə­sindən asılı olaraq həmin hesabda yazılış aparılır.

İcarəyə verilmiş əsas vəsaitlərə (uzun müddətə ica­rə­yə verilənlərdən baş­qa) hesablanmış köhnəlmə (amor­ti­zasiya) məbləğləri 02«Əsas vəsaitlərin köh­nəl­mə­si» hesabının kreditində və 80Mənfəət və zərər» he­sa­bı­nın debetində əks etdirilir. Tam amortizasiya olun­muş əsas vəsaitlərə köhnəlmə hesablanmır.

Müəssisələrin mülkiyyətində olan əsas vəsait ob­yek­t­ləri təsərrüfatdan çıx­dıq­da (satıldıqda, silindikdə, əvəz­siz olaraq verildikdə və s.) onlara hesab­lan­mış köh­nəlmə məbləği 02 «Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi» he­sa­bının debe­tin­də və 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmaları» hesabının kredi­tin­də əks etdirilir. Ta­ma­­milə xarab olmuş yaxud çatışmayan əsas vəsaitlərə he­sablanan köhnəlmə məbləğlərinin silinməsi zamanı da eyni yazılış tərtib edilir.