A 1 con., *preposição, não muito frequente, que exprime várias relações no indiresa dja karta a tudu djinti pa konta (R95). (A). N. F. neol a 2



Yüklə 5,31 Mb.
səhifə34/62
tarix02.11.2017
ölçüsü5,31 Mb.
#28194
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   62

L, l


*Décima terceira letra ou grafema do alfabeto que representa o fonema [líquida lateral alveolar]. (L).

l 1 [-l]

pron.pess.compl.d., *forma enclítica do pronome pessoal complemento directo 3ªsing.; o; a; lhe. - ora ku Tuga bombordia, i kema tudu si tabanka i ka disal ku nada (C.P.) -.



la

adv., *advérbio de lugar que significa o sítio afastado do locutor; naquele lugar; acolá; aí; ali. - sai, ala, bu la, ala bu sugundi bas di padja, la (L.S.) -. (LÁ). N.F. ala. N.S. la é hiperónimo de LÁ, ALI e AÍ; ant. li; ant. ali; pa la; bai la.



laba

1.v.tr., *limpar com água ou outros líquidos. - E manera tan di laba mon limpu ku iagu ku sabon, no dibi di sina no mininus el (R95) -. (LAVAR). N.S. basia di laba rostu; laba burgunhu; laba kabesa; laba kurpu; laba lua; laba pe.

2.v.tr., *purificar. - No laba no korson (L.Cat.) -.

laba badjudesa

coloc., *entre os Balantas significa fazer a cerimónia de reparação por ter engravidado uma rapariga que nunca antes dera à luz. (deriv. LAVAR). N.S. V.M.



laba boka

coloc., *lavar os dentes. (deriv. LAVAR A BOCA). N.S. V.M.



laba burgunhu

coloc., *reparar uma ofensa. (deriv. LAVAR A VERGONHA). N.S. V.M.



laba kabesa

coloc., *baptizar deitando água sobre a cabeça; administrar o sacramento do baptismo; purificar. - i tambe no ta intindi kuma tribunal, la ke mindjoris baloberus sta nel pa ba laba kabesa di kilis ke susu (R99) -. (deriv. LAVAR A CABEÇA). N.F. arc. N.S. sin. batiza; a administração do baptismo católico tem como cerimónia principal “derramar água” sobre a cabeça do baptizando.



laba kurpu

coloc., *lavar-se; tomar banho. - Bu ka dibi di laba kurpu o ropas mas pertu di fonti di ki vinti metru (Igr.I.) -. (deriv. LAVAR O CORPO).



laba lua

coloc., *menstruar; ter as regras menstruais. - i tarda pa laba lua (R96) -. (deriv. LAVAR A LUA). N.S. sin. odja lua; misturason (n.).



laba pe 1

coloc., *cumprimentar uma pessoa que volta ao país natal, oferendo-lhe comida e bebida. - Bu pui na lista son viuva di sesenta anu, ku kunsidu kuma i ta fasi bon obras, ku ta laba pe di pobu di Deus (N.T.) -. (deriv. LAVAR OS PÉS).



laba pe 2

n., *cerimónia da quinta-feira da Semana Santa, onde o sacerdote lava os pés aos representantes dos doze Apóstolos. - laba pe di disipulus (N.T.) -. (LAVA-PÉS). N.M. lexia composta.



labadera

n.f., *mulher que lava roupa alheia por profissão. - Si ropa bida branku fandan, suma ku nin un labadera na mundu ka pudi brankisil (N.T.) -. (LAVADEIRA).



labadu

1.part., *limpado; purificado. - E kopu dibi di ba ta labadu kada dia (Igr.I.) -. (LAVADO).

2.adj., *limpo. - ma bo labadu, bo santifikadu, bo otcadu djustu na nomi di Kristu (N.T.) -.

labakrus

n, *chuva no início de Novembro, na festa dos fiéis defuntos. (deriv. LAVAR A CRUZ). N.M. lexia composta. N.S. V.M.



labanka

n., *barra para levantar corpos pesados. (ALAVANCA). N.S. V.B.



labanta

1.v.tr., *pôr de pé; alçar. - I labanta kabesa (T.M.) -. (LEVANTAR). N.S. labanta stera; sin. lantanda.

2.v.tr., *tirar dinheiro no banco. - Nhu Falkon konsigui labanta dinheru (M.M.) -.

3.v.intr., *acordar; sair do leito; pôr-se em pé. - Lebri labanta kinti-kinti i firma suma nhara-sikidu (A.P.) -. (LEVANTAR-SE). N.S. sin. lanta.



labanta stera

coloc., *cerimónia de arrumar a esteira, no fim do choro - Distindi stera, labanta stera, ialsa stera (P.B.) -. (deriv. LEVANTAR A ESTEIRA). N.S. sin. ialsa stera; sin. lebia stera.



labantadu

part., *posto de pé; apresentado. - E kiston ku manga di bias i ta labantadu i un kusa ku ka ten sintidu (Cecomes) -. (LEVANTADO). N.S. sin. labantandadu.



labantamentu

n., *rebelião; revolta. - Labantamentu di Junta Militar (R98) -. (LEVANTAMENTO).



labantandadu

part.caus., *feito surgir. - I ten manga di prublema ku labantandadu (R95) -. (deriv. LEVANTAR). N.S. sin. labantadu.



labaremu

n., *gorjeta; gratificação. - N’ ta djunta-djunta labaremus ki n’ otca, pa manda nha djintis algun kusa (J.S.) -. (deriv. LAVAR OS REMOS). N.F. náut. N.M. lexia composta [laba + remu], já lexicalizada, que se escreve sem traço de união. N.S. em tempos antigos os marinheiros costumavam pedir uma pequena gratificação para lavar os remos utilizados durante o serviço de passar as pessoas de uma margem do rio para a outra.



labra

v.tr., *sulcar a terra com o arado ou com a charrua; cultivar a terra. - Fidalgu di tcon i kil ku ta labral pabia saku limpu ka ta firma (Dea) -. (LAVRAR).



labradu

1.part., *cultivado. (LAVRADO).

2.part., *que é trabalhado; que tem sinais de trabalho. - Nha sunhus ta pantan, n’ ta odja traturis di mbruta di dinti labradu, pabiduris di matu (O.S.) -.

labradur

n., *que lavra; agricultor. - Son ora ku labradur dadu si balur ku kemansa na para (C.V.) -. (LAVRADOR). N.S. sin. kampunes.



labur

n., *cultivo da terra; lavra. - Labur di intcada ku radi i un labur ku pirsisa di tciu djintis pabia un alguin son ka na tciga (M.M.) -. (LAVOURA).



laburatoriu

n., *lugar onde se fazem experiências científicas ou análises. - Es bitcu ku ta fasi e duensa i so atraves di laburatoriu ku no pudi sibi kuma di fatu i sta dentru di kurpu di alguin (R98) -. (LABORATÓRIO). N.F. proparoxítona, neol.



ladainha

1.n., *oração a todos os santos e à Virgem Maria. - ladainhas di Santus (l.Cat.) -. (LADAINHA). N.F. paroxítona.

2.n., *enumeração ou súplica fastidiosa. - Un ladainha ku bida dja mintida (P.dosS.) -.

ladra

v.intr., *dar latidos ou ladridos, como faz o cão; latir. - Katcuris tciga e kunsa na ladra (L.S.) -. (LADRAR).



ladron

1.adj., *que furta; que rouba. - i seduba ladron (N.T.) -. (LADRÃO). N.S. sin. furtadur.

2.n., *gatuno. - Ki ladron leba pis, i leba bianda, i leba arus (T.M.) -.

ladrondadi

n., *furto; ladroíce; ladroeira. - I ten manga di koldadi ladrondadi: komersianti ki ta ngana djintis ku balansu o ku midida i ladron suma kil alguin ki ta romba kaza di djintis o suma kil ki ta luga si kaza karu dimas (L.S.) -. (deriv. LADRÃO). N.S. sin. furtu.



ladu

1.n., *a parte direita ou esquerda de qualquer objecto; face lateral. - E ta firma na un ladu, mindjeris ku na toka par elis e ta firma tan na un ladu (N.M.) -. (LADO).

2.n., *aspecto. - Utru ladu no misti fala no ta lova kamarada ministru (R95) -.

3.n., *partido; grupo; facção. - suma manera ku kil utru ladu manti na se lugar asin ku no manti tambe na no lugar pa no kabanta luta pa pui djustisa dentru di no tera (R98) -.



laga

1.v.intr., *espalhar-se; ampliar-se; aumentar. - Banhu Duensa torna laga mas na Bairus (M.J.) -. (ALAGAR-SE; ALARGAR-SE). N.S. laga é o equivalente de ALAGAR-SE ou ALARGAR-SE, v.intr.,e laganta é o equivalente de ALAGAR ou ALARGAR, v.tr.; kau laga; sin. lagua 1.



lagadu

1.part., *coberto de água. (ALAGADO). N.S. V.B.

2.part, *alastrado. (ALARGADO).

lagansa

n., *cheia; inundação. (deriv. ALAGAR). N.S. V.B.



laganta

v.caus., *fazer espalhar. - I laganta noba di mininu ki padidu (J.S.) -. (deriv. ALAGAR; ALARGAR). N.S. laganta é o equivalente de ALAGAR ou ALARGAR, v.tr.,e laga é o equivalente de ALAGAR-SE ou ALARGAR-SE, v.intr.



lagartisa

n., *nome comum de pequenos Lacértidas da família dos Grecónidas, que se alimenta de insectos. - Lagartisa ta bibi ku galinha (L.A.) -. (LAGARTIXA). N.F. neol.



lagartu

1.n., *grande hidrossáurio carnívoro; crocodilo. - Po, tudu tarda ki tarda na iagu, i ka ta bida lagartu (L.A.) -. (deriv. LAGARTO). N.S. n.v. “Crocodilus niloticus”; lagartu é hiperónimo de LAGARTO e de CROCODILO. Há neologia semântica: os navegadores portugueses do sec. XV denominaram a nova realidade, o crocodilo, com o termo, semanticamente mais próximo, de LAGARTO, um pequeno sáurio da família dos Lacertídeos.

2.n., *a parte terminal ou superior do tecto. N.S. mata lagartu.

lagasi

v.caus., *começar a espalhar-se ou a difundir-se. - noba lagasi -. (deriv. ALARGAR; ALAGAR). N.F. proparoxítona. N.S. V.A.



lagosta

n., *crustáceo da família dos Palinurídeos. (LAGOSTA). N.S. V.B., n.v. “Palinurus vulgaris”.



lagrima

n., *líquido segregado pelas glândulas lacrimais. - Garandis kuma si bu sibi kuma bu ka tene lagrima na udju, bu ta kunsa tcora desdi kampada di kaza, asin ora ku na tciga udju ta modja (L.A.) -. (LÁGRIMA). N.F. proparoxítona, neol., vd. larma.



lagua 1

v.intr., *espalhar-se; inundar; extravasar. - E ba tciga na un fonti bonitu, iagu na lagua (T.M.) -. (deriv. LAGOA). N.F. proparoxítona. N.S. sin. laga 1.



lagua 2

n., *pequeno lago; pântano. - Na kil lagua i tenba um lagartu ku ta ianda la (L.S.) -. (LAGOA). N.F. paroxítona.



laguanta

v.caus., *alagar. (deriv. LAGOA). N.S. V.M.



laguasinhu

n.dim., *pequena lagoa. - e bai tok e tciga un laguasinhu (Dea) -. (deriv. LAGOA).



Laguine

n., *nome da República da Guiné-Conakri. - n’ bai Laguine (IN99) -. N.F. oxítona; Francês “La Guinée” que designa a Guiné-Conakri.



laiku

adj., *diz-se de um dos princípios que regulam a República da Guiné-Bissau, estado independente de qualquer condicionamento feito por grupos religiosos por motivos que dizem respeito a sua religião. - No misti kontal kuma istadu di Guine-Bisau i laiku (R96) -. (LAICO). N.F proparoxítona, neol.



lakadia

v., (LAQUEAR). N.F. paroxítona, vd. lakaria. N.S. V.A.



lakakon

n., *espécie de erva rastejante que cresce na bolanha. - li na Guine, anos i familia tudu, anos no ligason, no parentasku i rasa lakakon (R95) -. (LACACOM). N.F. oxítona. N.S n.v. “Ipomoca repens”.



lakaran

n., *nome comum de vários artrópodes aracnídeos, que se alimentam de insectos e aranhas e que têm um aguilhão curvo com duas glândulas venenosas; escorpião. - Lakaran ruspundi elis kuma lion ka fasi diritu (A.W.) -. (LACRAU).



lakaria

v., *concatenar; fechar com cadeado; encadear; lacrar. (LAQUEAR). N.F. paroxítona, lakadia. N.S. V.A., sin. pui kadiadu.



lakati

v. diz-se da maneira de impedir um acontecimento negativo ou frustrar um sortilégio; limpar do mal. - Djanfa ka lakati i djumbili tcon (R.N.) -.N.F. proparoxítona.



lakia

1.v., *obstruir um vaso ou um conduto orgânico; lacrar. (LAQUEAR). N.F. proparoxítona. N.S. V.A.

2.v., *diz-se do processo de esterilização permanente ou transitória de uma mulher. N’ na lakia pa n’ ka padi mas -.

lala

n., *planície inculta; planície alagadiça durante o tempo das chuvas. - I ta baiba lala, kau ki bakas ta maradu (L.S.) -. (LALA). N.F. Guin.; Fula “lala” que designa a savana.



lala kema

coloc., *o que não se sabia veio a saber-se. - Lala kema, ala ladron na bin (C.V.) -. (deriv. A LALA QUEIMOU).



lalo

n., *folhas de baobá que servem na culinária; o molho preparado com certas folhas que dá ao arroz uma consistência gelatinosa e escorregadia. (LALO). N.F. Guin.; Wolof “lalo” que designa as folhas do baobá. N.S. V.B.



lalu

1.v.intr., *escorregar. - i fala Anonsinhu kuma i lalu na reia, pa e ba luta na lala (F.M.) -. N.F. Wolof “lalo”.

2.v.intr., *ser escorregadio. - Tcuba tcubi kaminhu lalu (C.V.) -. N.S. kau lalu.

lalu-kaminhu

n., *espécie de erva rastejante. N.F. Wolof “lalo”. N.M. lexia composta. N.S. V.B., n.v. “Ceratotheca sesamoides”.



laludu

part., *escorregadio; escorregadiço. - Kabas di garandi nunka i ka chogadu ku mon laludu (L.A.) -. N.F. Wolof “lalo”.



laludura

n., *acção ou resultado de escorregar; escorregamento. - kabasera nasi ku si laludura, i bin padi n’anhima (L.A.) -. N.F. Wolof “lalo”.



lam-lam

n., *forma de celenterado com aspecto de campânula; medusa. N.F. Pepel (M.deBarros). N.S. V.B., n.v. “Medusa pelagia”.



lama

1.n., *mistura de água e terra; argila. - i iurni lama i pui na kuartu i kunsa santa kuartu (A.P.) -. (LAMA). N.S. sin. baru.

2.n., pântano. - I ba odja un lagartu ditadu na lama pertu di un riu (M.K.)

lamasera

n., *lamaçal; lamaceiro. - I ten un mar garandi nunde ku iagu ta intci tok i kubri na ki lamasera i ta torna sai mas, i ta fika kil kau sin (T.M.) -. (LAMACEIRA).



lambe

n., *pessoa que já participou nas cerimónias de iniciação; o que dá instruções aos novos iniciados. - Anos lambes tempu ka tenba dja pa no durmi (N.M.) -. N.F. oxítona; Mandinga “làmbee” que designa os homens jovens que acompanham o kankuran.



lambike

n., *lugar ou aparelho para fazer destilações, principalmente de cana de açúcar. (ALAMBIQUE). N.S. V.A.



lambri

n., *resina fóssil; âmbar. (ALAMBRE). N.S. V.B.



lambu

1.v.tr., *carregar; tomar; recolher; levantar. - E lambu dja se kargu mandurgada, e fusi e bai (T.M.) -.

2.v.tr., *furtar. - No na fala no amigus, no ermon ke sta la, pa e para lambu kusas di djintis na prasa (R98) -.

lambudu

part., *levantado; transportado; carregado. N.S. V.B.



lamentason

n., *queixa; canto triste. - bu obi es lamentasons di kuma karnaval gosi i ka karnaval di aontiba? (R95) -. (LAMENTAÇÃO). N.F. neol.



lamia

v., *sujar de lama. (ENLAMEAR). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.



lamiadu

part., *sujado de lama. (ENLAMEADO). N.S. V.B.



lampada

n., *aparelho para iluminação; ampola eléctrica. - Dianti di tronu i na iardiba seti lampada di fugu (N.T.) -. (LÂMPADA). N.F. proparoxítona, neol., vd. farol. N.S. lampada di mon.



lampada di mon

n., *lâmpada de bolso que funciona por meio de pilhas. (deriv. LÂMPADA DE MÃO). N.M. lexia complexa. N.S. V.A., sin. lus di mon.



lamparan

n., *instrumento que serve para atirar pedras; funda; atiradeira. - Konformu i na bai, asin ki na trena pontaria na kaminhu ku si lamparan (A.T.) -.



lampon di kama

n., *borda do leito; extremidades laterais da cama.



lampra

v.intr., *brilhar; luzir; faiscar; relampaguear; relampear; relampejar. - E sinta, banku na lampra, djintis tudu na lampra (T.M.) -. (deriv. LÂMPADA). N.S. lampranta.



lampranta

v.caus., *fazer brilhar. - Es sukuru ki strelas na lampranta mas forti (C.deP.) -. (deriv. LÂMPADA).



lan

n., *pêlo que cobre o corpo de certos animais, como alguns carneiros e os camelos; tecido feito com esse pêlo. - Moises toma tambi un padas di po ku tcomadu isopi, ku lan burmedju, i uaga riba di libru di lei (N.T.) -. (LÃ).



Landuma

n., *termo comum para indicar os membros do povo Landuma, pertencente ao grupo linguístico Sul, da subfamília oeste-atlântica. (LANDUMÃ). N.F. oxítona. N.S. V.A.



lanha

v.tr., *fazer lanhos em; golpear. - Si na kaminhu bu lanha pe, bu sinti dur, bu sufri tciu, pabia di ke, gora, bu ka na rakua? (L.Cat.) -. (ALANHAR).



lanhadu

part., *ferido; cortado. (LANHADO; ALANHADO). N.S. V.B.



lanhu

n., *ferida. (LANHO). N.S. V.B.



lankon

n., *pano grande; manta para cobrir o corpo de noite. - Djuis di lankon (G.F.) -. N.F. oxítona.



lansa 1

1.v.tr., *atirar. - No lansa kil fuguetis la, na iagu la, so pa tcomaduba atenson pa algun kusa fasidu (R98) -. (LANÇAR).

2.v.tr., *enviar; apresentar. - Un apelu ku n’ ta lansa pa tudu jovens pa e toma un noson di risponsabilidadi (IN96) -.

lansa 2

n., *haste de madeira com um ferro pontiagudo na extremidade. (LANÇA). N.F. neol. N.S. V.B.; sin. kanhaku.



lansol

n., - Lanta, pa no sakudi lansol (T.M.) -. (LENÇOL). N.F. vd lensol.



lanta

1.v.intr., *pôr-se em pé. - Chefi lanta i ba tira pinton na sangra (F.M.) -. (LEVANTAR-SE). N.S. sin. labanta.

2.v.intr., *acordar. - E ta lanta sinku ora di mandrugada e bai purtu pa pera kanuas di piskaduris (N.M.) -.

3.v.intr., *diz-se do órgão copulador masculino em erecção. N.S. sin. reta.



lanta bibu

coloc., *ressurgir; tornar vivo; ressuscitar. - No sibi kuma un dia no na bin lanta bibu ku Jesus (L.Cat.) -. (deriv. LEVANTAR-SE VIVO).



lantanda

1.v.caus., *fazer erguer; pôr de pé; alçar. - Bo lantanda bo udju, bo djubi labur ku sta dja maduru pa kebra (N.T.) -. (deriv. LEVANTAR). N.S. sin. labanta.

2.v.caus., *causar. - uzu di kamisinha ta lantanda manga di purblema na metadi di no populason (Cecomes) -.

lantandadu

part.caus., *posto de pé; apresentado. - Es dimokrasia ku kunsa na lantandadu i dibi di sedu mastru na izersisiu di sidadania (R96) -. (deriv. LEVANTAR). N.S. sin. labantadu.



lantca

n., *embarcação pequena. - Pa ke ke lantca na burdia, si na riu gosi iagu ka ten? (A.S.) -. (LANCHA).



lantce

n., *pequena refeição durante o período da tarde, entre o almoço e o jantar; merenda. (LANCHE). N.F. neol. N.S. V.A., sin. merenda.



lantcon

n., *embarcação grande; lancha grande. (LANCHÃO). N.F. oxítona. N.S. V.B.



lanterna

n., *caixa de vidro contendo uma torcida e combustível para iluminação. - I peganda lanterna tudu i pui (T.M.) -. (LANTERNA). N.F. neol. N.S. sin. lampada di mon.



lapa

n., *doce de farinha de arroz e açúcar. N.S. V.A.



lapis

n., *pauzinho de madeira, envolvendo uma mina de grafite e que serve para escrever ou desenhar. - Pa kilis ku aos e labra si lapis tok i gudu, no na disdja elis bon tarbadju (Dea) -. (LÁPIS). N.F. paroxítona.



lapisera

*lápis; tubo onde se metem bicos de lápis para formar um utensílio de escrever. (LAPISEIRA). N.S. V.B.; lapisera é hiperónimo de LAPISEIRA e de LÁPIS.



lapite

1.n., *bebedor. - Abo ki nha lapite na mudju di tceben di aos (M.M.) -. N.F. oxítona.

2.n., *bebida; bebedeira. - I karga si lapite diritu -. N.S. sin. bibidera.

larandja

1.n., *fruto da laranjeira. - Vitamina C i ta odjadu na larandja, limon, foli (Igr.I.) -. (LARANJA).

2.n., *cor-de-laranja, entre amarelo e vermelho. - ropas di koris fortis, burmedju, amarelu, larandja (P.dosS.) -. (deriv. LARANJA).

larandjada

n., *bebida feita com sumo de laranja. (LARANJADA). N.S. V.B., sin. sumu.



larga

1.v.tr., *soltar; deixar cair. - Bo kombersa ku elis, bo larga elis pa e bai (R98) -. (LARGAR). N.S. larga kurpu.

2.v.tr., *abandonar; deixar. - Utrus larga funsionalismu publiku (P.dosS.) -.

larga kurpu

1.coloc., *não reagir a uma doença; ficar laxo. - bu ten di findji ku bu muri, bu larga kurpu (P.B.) -. (deriv. LARGAR O CORPO).

2.coloc., *abandonar-se; cair. - Ma bu nobu asin pa larga kurpu na bibida (C.V.) -.

largadu

1.part., *solto; livre. - Disan sukuta bu vos na spuma di mar, largadu na bentu (T.Tc.) -. (LARGADO).

2.part., *libertado. - Otridadi manda fala pa bo largadu (N.T.) -.

largu

adj., *amplo; extenso. - Barajen ten ku sedu mas largu di ki riu pa muru sinta dentru di banku na tudu dus ladu (Igr.I.) -. (LARGO). N.F. neol.



largura

n., *qualidade do que é largo; largueza. - Si kumprimentu ku si largura ku si altura tudu djusta (N.T.) -. (LARGURA). N.F. neol.



larma

n., *líquido segregado pelas glândulas lacrimais; gota de humor lacrimal. - Bo limpan larma, ka bo disan n’ tcora (J.D.) -. (LÁGRIMA). N.F. lagrima. N.S. sin. iagu na udju.



laska 1

v., *fazer lascas; rachar. (LASCAR). N.F. neol. N.S. V.B.



laska 2

n., *estilhaço de madeira ou de outro material. - Bariga ka ta kosadu ku laska di kana (L.A.) -. (LASCA). N.F. neol.



lastima 1

v., *lamentar. (LASTIMAR). N.F. proparoxítona. N.S. V.B. sin. miskinha.



lastima 2

n., *compaixão; dó. (LÁSTIMA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B., sin. pena 2.



lastra

1.v.intr., *espalhar-se; alargar-se. - Fugu lastra na matu (C.deP.) -. (ALASTRAR). N.F. alastra.

2.v.intr., *estirar-se. - kobra garandi na lastra pa bin (R98) -.

lastra kurpu

coloc., *deitar-se de maneira descontraída; espalhar o corpo. (deriv. ALASTRAR O CORPO). N.S. V.M.



lastradu

part., *espalhado. (ALASTRADO). N.S. V.B.



lastru

n., *armadilha de caça; nó corredio; laço. - e ta panhadu na lastru di manga di diseju tulu ku ta dana, ku ta murgudja elis na stragu (N.T.) -. (deriv. LASTRO). N.S. sin. armadidja; sin kutundin; LASTRO designa o peso posto no navio para aumentar a estabilidade e também qualquer comida com que se prepara o estômago para ingerir bebidas.



lastuma

n., *compaixão; dó. (LÁSTIMA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B., sin. dur.



lat-latidu

part., *muito enfraquecido; muito flácido ou fofo. - Nha bolsus rabes na lendri suma mamas mames lat-latidu (F.S.) -. (deriv. LATO). N.M. redobro.



lata

1.n., *caneca; caixa metálica. - Mesmu liti di baka, liti di lata ku utrus papas i ka pudi torkiadu ku liti di pitu di si mame (R96) -. (LATA). N.S. masa lata.

2.n., *ferro em folha, batido e laminado. - kasa di tcapa ki pui o di lata, ngana populason, kila la i lebsimenti pa no povu (C.P.) -. N.S. sin. asinki.

lati

1.v., *estar sem força; ficar fraco. - I lati tudu e ka pudi lanta (M.M.) -. (deriv. LATO).

2.v., *não estar fresco, como por exemplo o peixe ou outro produto alimentar.

latci

v., *cair ou deitar no chão. - Sin latci ... ah deus, n’ ten bu noti di fadiga (F.S.) -. N.S. latci pe.



latci pe

coloc., *ficar de pé, curvando as pernas para trás. N.S. V.A.



lati-lati

v., *perder toda a força até desmaiar; estar sem nenhuma energia. - Ke ke tene e mininu ku sta sin. Es, e mininu ku sta sin, es ki lati-lati sin tudu, tudu, djubi de! (R95) -. (deriv. LATO). N.M. redobro.



latidu

part., *debilitado; flácido; fofo. - Guine ma brinkadera ma sabi la, badjudasinhus ke tene mama latidu, mindjer garandis ke tene mama firmi (I.eI.) -. (deriv. LATO).



latin

n., *a língua falada pelos antigos Romanos. - Konseitu tradison bin di palavra “tradicio”, na latin, ke signifika ntrega (IN96) -. (LATIM).



latrina

n., *local para urinar ou defecar. - Bo tapa tambe latrinas, bo randja tampu pa tapa boka di retret (R97) -. (LATRINA). N.F. neol. N.S. sin. kuartinhu.



leal

adj., *sincero. - Pa kumpri es oitavu mandamentu no ten ki sedu sinseru, no sedu leal, no ka dibi di kalunia no ermon (L.S.) -. (LEAL). N.F. neol. N.S. sin. sinseru.



lealdadi

n., *sinceridade. - Es oitavu mandamentu ta sinanu sinseridadi ku lealdadi, es palabra misti fala sedu verdaderu na korson (L.S.) -. (LEALDADE). N.F. neol. N.S. sin. fidelidadi.



leba

1.v.tr., *transportar. - Taxi pudi leba pasajeru di distinu diferentis i kobra kadaun delis (P.dosS.) -. (LEVAR). N.S. leba bontadi.

2.v.tr., *guiar; conduzir. - Ora ki no kaba fadja Dufuntus, no leba elis pa tabanka (N.M.) -.

3.v.tr., *impelir; induzir; constranger. - Falta di sibi ki leba bos tambi na fasi bo puder de manera ki ka bali (Ceef) -.



leba bontadi

coloc., *apetecer; ter vontade. - E leba bontadi ma djitu ka ten (T.M.) -. (deriv. LEVAR VONTADE).



lebadu

1.part., *transportado; conduzido. - Sara i lebadu nunde rei pa i ba pursenta (T.M.) -. (LEVADO).

2.part., *tomado; roubado. - djubi kuma rikesa di Esau na lebadu tudu! (Igr.I.) -.

lebantadu

part.caus., - Mininu ku ka tene nin varsina, i suma kasa ke lebantadu so paredi i ka kubridu; ora ku tcuba tciga, i ta entra tudu ladu, i pudi bati kasa (R95) -. (LEVANTADO). N.F. neol., vd. labantadu.



lebi

1.adj., *que tem pouco peso; ligeiro. - Nha ordidja propi, lebi dja na kabesa (J.B.) -. (LEVE). N.S. bisti lebi.

2.adj.,* diz- se do Crioulo moderno, mais fácil de entender e aportuguesado.

3.adj., *fácil, leviano. - Mindjer lebi n’ ka pudi ku el (J.M.B.) -.



lebi boka

coloc., *diz-se de pessoa que fala levianamente ou de maneira irresponsável; pessoa indiscreta ou que não consegue guardar um segredo. (deriv. DE BOCA LEVE). N.S. V.M.



lebia

v.tr., *tornar ligeiro ou leve. - e bota trigu na mar pa lebia barku (N.T.) -. (deriv. LEVE). N.F. proparoxítona. N.S. lebia don; lebia stera.



lebia don

coloc., *começar a tirar alguns sinais de luto, usando, por exemplo roupa de cor cinzenta, depois de ter passado algum tempo da morte de um parente; aliviar o luto. (deriv. LEVE). N.F. proparoxítona. N.S. V.A.



lebia stera

coloc., * cerimónia de arrumar a esteira, no fim do choro. - Amanha i dia di lebia stera -. (deriv. ALIVIAR A ESTEIRA). N.S. V.A., sin. ialsa stera; sin. labanta stera.



lebiandadi

n., *irreflexão; falta de juízo ou de prudência. - kasamenti i ka dibi di fasidu ku lebiandadi (Igr.I.) -. (LEVIANDADE).



lebisi

v.caus., - Si i riba, falal kuma pa ka i lebisin, pabia ami i ka restu! (Cecomes) -. (deriv.LEVE). N.F. proparoxítona, vd. lebsi.



lebri

n., *mamífero roedor da família dos leporídeos. - Lebri sai i vira so rostu i odja kuma kasa di lubu ku na kema (Ch.Mb.) -. (LEBRE). N.S. n.v. “Lepus senegalensis”; tculi di lebri.



lebsi

v.tr., *apoucar; desprezar; desonrar. - Ai!, nha fidjus, konsidju di bo pape ka bo lebsi bo mame (J.D.) -. (deriv. LEVE). N.F. lebisi.



lebsidu

part., *desprezado. - I lebsidu, i ka fasidu djustisa (N.T.) -. (deriv. LEVE).



lebsimenti

n., *falta de respeito, desprezo. - el ku manda kualker lebsimenti pa no papes ku no mames i un lebsimenti pa Deus propi (L.S.) -. (deriv. LEVE).



lefe

n., *tampa de palha de cabaça. - lebi rabada suma lefe di Fula -. N.F. oxítona. N.S. V.A.



legaliza

*tornar legal; fazer a legalização; autenticar. - Omi, ku na legalizal ki kau, i pidil suku di bas pa kunsada (M.M.) -. (LEGALIZAR). N.F. neol.



legalizadu

part., *reconhecido pela lei; tornado legal; autenticado. - No konsigui un terenu di seti ektar, i sta dja legalizadu (R95) -. (LEGALIZADO). N.F. neol.



legos

n., *tipo de pano, de fazenda leve, fabricado nos países com influência inglesa. - i toma mas utru panu legos i kubril na ombra (N.M.) -. (LEGOS). N.F. Guin., oxítona; Inglês “Lagos” que designa a cidade da Nigéria.



lei 1

v., *interpretar por meio da leitura; decifrar. - “No lei”, no tcomal asin, pabia, ora ku no kabal, i ta otca no sibi dja lei na Kiriol (Dea) -. (LER).



lei 2

1.n., *norma; preceito; norma. - lei panha, si pa kondena i ta kondenal (R98) -. (LEI). N.S. lei di tera.

2.n., *relação constante entre um fenómeno e a sua causa. - i lei propi di dizinvolvimentu (MR98) -.

lei di tera

1.n., *o direito tradicional não escrito. - prumeru ke ten ku fasidu pa kuarkel koperanti kunsa rispita lei di tera, pa i ka introduzi sertu korupson ku no na odja li (IN96) -.

2.n. lei que tem a ver com a propriedade fundiária. - no na pidiba e komison si ta fasi un bokadu mas rapidu pa djubi es problema di lei di tera (R95) -. (deriv. LEI DA TERRA). N.M. lexia complexa.

leidu

part., *que foi lido. - lei di Moises i ta leidu kada dia di diskansu na kaza di djuntamentu (N.T.) -. (LIDO). N.F. paroxítona.



leinti

v.caus., *dar aulas; ensinar a ler; ensinar. (deriv. LER). N.F. paroxítona. N.S. V.M.



leitor

1n., *pessoa que lê. - leitor na lei (L.Cat.) -. (LEITOR). N.F. neol.



leitura

1.n., *acto de ler. - Un alguin ta lanta i bai fasi leitura (N.M.) -. (LEITURA).

2.n., *o que se lê. - kil prumeru leitura ke no na ba lei na e mumentu (R98) -.

lejislason

n., *colecção de leis de um país. - N’ ka sibi fala kuma si ten algun lejislason sobri kila, ma parsin kuma i dibi di ten (R95) -. (LEGISLAÇÃO). N.F. neol.



lejislatura

n., *prazo do mandato de uma assembleia legislativa. - i na falta tris dias pa tarbadjus kaba, tarbadjus des tersera seson di kinta lejislatura di asembleia nasional popular (R95) -. (LEGISLATURA). N.F. neol.



leli

v., *comer ou beber completamente. - i leli bianda tudu i ka sobra nada -. N.S. V.A., sin. fefi; sin. kume fep.



lema

n., *emblema; símbolo. - tantu asin ki propi lema ta konta: pa promovi kultura (R95) -. (LEMA). N.F. neol.



lembra

v.intr., *recordar; trazer à memória. - Djumbai ka ta kaba pabia kadakin i ta fika i na lembra di sel i na konta (N.M.) -. (LEMBRAR-SE).



lembransa

n., *recordação. - Bo fasi es na nha lembransa (L.Cat.) -. (LEMBRANÇA).



lembranta

1.v.caus., *fazer recordar. - N’ otca kuma i bon pa lembranta bos de kusas li (N.T.) -. (deriv. LEMBRAR).

2.v.caus., *notar; advertir; sugerir. - i un di tius di mininu ki ma tene diritu riba del, pa lembranta si pape ku si mame kuma es mininu i ka par el son, i ma sedu pa si djorson (J.S.) -.

lembrantadu

part.caus., *recordado; feito recordar. (deriv. LEMBRAR). N.S. V.B.



lembrensi

n., *trança fina. (deriv. LEMBRAR). N.S. V.M.



lemi

1.n., *aparelho para dar direcção a barcos e aviões; direcção. - e larga tambi maraduras di lemi (N.T.) -. (LEME).

2.n., *barbatana de peixe. - Kanhokan e ta pui lemi di pis na kosta (N.M.) -. N.S. lemi di kaudu; lemi é hiperónimo de LEME e de BARBATANA.

lemi di kaudu

n., *órgão de natação dos tubarões, que, quando secos, são comercializados com os países do Oriente. - Na ora di piska kaudu, bu ka pudi mati spetakulu di korta se lemi (M.M.) -. (deriv. LEME). N.M. lexia complexa. N.S. sin. barbatana.



lemisa

v., *tornar lama; encher o arrozal de água. - I so Deus ku pudi djudanu pa tcuba tcubi tciu pa i lemisal (C.V.) -. (deriv. LAMAÇAL). N.F. proparoxítona.



lendri

1.v., *estar pendurado; enforcar-se. - Padri na tcomal i ka kudi, logu i romba porta odjal kontra i lendri (N.M.) -. N.S. ant. dislendri.

v.prep. lendri na, *pendurar-se; viver à custa de.

lendri pe

coloc., *ficar com os pés suspensos. N.S. V.M.



lendridu

1.part., *perdurado por um fio.

2.part., *que se encontra em situação precária. N.F. fig. N.S. V.M.

lenga-lenga 1

v.intr., *ziguezaguear como o bêbedo; conversar longamente sem nexo.N.M. redobro. N.S. V.B.



lenga-lenga 2

n., *discurso longo e monótono; palavreado; ladainha. (LENGALENGA). N.M. redobro. N.S. V.A., sin. nhemer-nhemer.



lenha

n., *ramos, troncos ou pedaços de madeira próprios para arder. - Bu ta finka lenha bu ka ta mati nunde ki iardi (T.M.) -. (LENHA). N.S. ratca di lenha.



lens

1.n., *quadrado de pano para cobrir a cabeça ou o pescoço. - Rapas panha ki lensis tudu i bota na mar: maron para (T.M.) -. (LENÇO). N.F. lensu. N.M. pl. lensis.

2.n., *pedaço de pano para uma pessoa se assoar. N.S. sin. lens di mon.

lens di mon

n., *pedaço de pano para uma pessoa se assoar. - Mindjeris pega kadakin un lens di mon, e dal; rapasinhu bai i tciga mas na purtu (T.M.) -. (deriv. LENCO DE MÃO). N.M. lexia complexa. N.S. sin. lens.



lensol

1.n., *pano que se põe sobre o colchão. - i larga elis lensol i kuri nun (N.T.) -. (LENÇOL). N.F. oxítona, lansol. N.M. pl. lensolis, paroxítona.

2.n., *mortalha. - i mbuldjal na un lensol, i pul na un supultura (N.T.) -.

lensolis

n.pl., - i djimpini i odja lensolis ditaba na un parti (N.T.) -. (LENÇÓIS). N.F. paroxítona, vd. lensol.



lensu

n., - I djusta, ten pasensa, no pidiu, anos padidas no tira lensu pa bo, no finka djudju, no diskalsa pa bo (R98) -. (LENÇO). N.F. neol., vd. lens.



lepra

n., *doença causada por um bacilo e caracterizada por pústulas e escamas à superfície da pele. - Djinti ta serkal pabia i tenba lepra tok i kiria krosta, suma tataruga sin (T.M.) -. (LEPRA). N.F. neol. N.M. lexia composta. N.S. sin. mpintcu-burmedju.



lesti

n., *um dos quatro pontos cardeais, aquele onde o sol nasce; levante. - Deus manda un bentu kinti di lesti (Igr.I.) -. (LESTE). N.F. neol. N.S. sin. nasenti di sol; sin. orienti; sin. ponta di sol; sin. saida di sol.



lestu

adj., *rápido; ágil. - Kal ki mas lestu? (N.T.) -. (LESTO). N.F. neol.



lestu di panha raiba

coloc., *irritável; pessoa que se irrita facilmente ou que se zanga depressa. - bispu ku sedu nkargadu di kaza di Deus i dibi di sedu sin kulpa, i ka dibi di sedu kunfiadu nin alguin ku ta lestu di panha raiba nin ku ta bibi tciu (N.T.) -. (deriv. LESTO DE APANHAR RAIVA).



leteti

1.v., *encher muito. - E mar gosi i ka di nos, djubi si dunus e ta bin suma bentu e intci kanua pis i leteti (M.M.) -. N.F. proparoxítona.

2.v., *comer muito até se fartar, ficando num estado de sonolência; comer à tripa-forra. - n’ fiansa na radi di tinta pa limpsa fomi di no moransa mbes tok n’ leteti (R.N.) -.

letivu

adj., *que se refere ao ano escolar ou ao período de tempo em que há aulas. - utru serkadu e pirdi anu letivu (IN96) -. (LECTIVO).



letra

n., *cada um dos caracteres do abecedário. - alfabetu fonolojiku, ku sedu pa un son un letra (Men) -. (LETRA).



letra-garandi

n., *letra maiúscula. - Nomi propri na kiriol i ta skirbidu suma ku e sedu, nunde ku purmeru letra i sempri letra-garandi (Men) -. (deriv. LETRA GRANDE). N.M. lexia composta.



letra-pikininu

n., *letra minúscula; letra pequena. - Palabras kompostus na tudu koldadi di sintidu, e ta leba trasu di djunta; tambe e ta skirbidu ku letra-pikininu (Men) -. (deriv. LETRA PEQUENINA). N.M. lexia composta.



li

adv., *advérbio de lugar que significa o sítio perto do locutor; aqui. - kantu propaganda ke Tuga ta fasi li, muskitu na mata, dabi na murdi djinti, karanga manga del, djinti na muri di fomi (C.P.)-. (deriv. ALI). N.F. ali. N.S. li traduz AQUI e la traduz ALI; sin. ali; ant. la; ant. ala; pa li; bin li.



liberal

adj., *que é favorável à liberdade civil e política. - filosofia liberal (R95) -. (LIBERAL). N.F. neol.



liberdadi

1.n., *faculdade de cada um decidir ou agir segundo a sua própria determinação. - prinsipius di igualdadi i liberdadi na rispitu pa manera di sedu o pensa di kadakin (R96) -. (LIBERDADE).

2.n., *independência. - kombatenti di liberdadi di patria (R98) -.

3.n., *condição do que é livre. - Da bu fidju liberdadi di i kiri kin ki misti (N.M.) -.



liberta

v.tr., *tornar independente; dar liberdade a; soltar. - Un dia korson dati i findil otca radiu konta kuma PAIGC liberta si tera (A.S.) -. (LIBERTAR). N.S. sin. libra.



libertadu

part., *tornado livre. - populason fika na zona libertadu (C.P.) -. (LIBERTADO). N.S. sin. libradu.



libertadur

n., *pessoa que liberta da escravidão ou da dependência de outrem. - Libertadur na bin di Sion (N.T.) -. (LIBERTADUR).



libertason

n., *acto de tornar livre. - pabia no libertason sta mas pertu gosi (N.T.) - luta di libertason nasional fasi manga di limarias fusi di no floresta (IN96) -. (LIBERTAÇÃO). N.F. neol. N.S. sin. libramentu.



libra

1.v.tr., *tornar livre; dar liberdade; liberar; salvar. - Ami n’ sta ku bos, n’ na libra bos di si mon (Igr.I.) -. (LIVRAR). N.S. sin. liberta.

2.v.intr., *defender-se; escapar. - ke ku no dibi di fasi pa libra di danus di fugu? (C.V.) -. (LIVRAR-SE).

libradu

part., *libertado. - N’ libradu di boka di lion (N.T.) -. (LIVRADO). N.S. sin. libertadu.



libramentu

n., *libertação; resgate. - Monti Sion na sedu sagradu; i na ten libramentu la (Igr.I.) -. (LIVRAMENTO). N.S. sin. libertason.



libri

1.adj., *que goza de liberdade. - Alguin pudi fala kuma i sta libri pa fasi tudu kusa; i bardadi, ma i ka tudu kusa ki bon pa fasi (N.T.) -. (LIVRE). N.F. livri.

2.adj., *solto; curado. - Bu sta libri di ki duensa (N.T.) -.

libru

n., *conforme a definição da Unesco, qualquer publicação não periódica, impressa, com, pelo menos 48 páginas, excluída a capa. - Biblia i ka un libru di siensia, nin i ka un libru di storia, ma i un libru di fe (L.S.) -. (LIVRO).



librusinhu

n.dim., *pequeno livro. - n’ pidil pa i dan ki librusinhu (N.T.) -. (deriv. LIVRO).



licha

1.v.tr., *polir com lixa. (LIXAR).

2.v.tr., *deixar ficar mal alguém. - Ma pera, tiu Barsina na licha elis (M.J.) -.

lichu

n., *varredura; monturo; sujidade. - tudu lichu ku parsi na kaza o tudu lichus ke no fasi, no ten ke kema elis (R97) -. (LIXO).



lida

1.v., *trabalhar; afadigar-se. - Tudu manera ke lida son, e koitadi (T.M.) -. (LIDAR). N.F. neol.

2.v.prep., lida ku, *conviver. - e ta kontempla serbenti ke el na lida dia a dia ku elis (R95) -.

lider

n., *chefe; orientador. - un lider ku gosta di si povu, un lider ke tene ki ambison koletiva i ta tisi tudu ki di mindjor di fora pa si kasa (R98) -. (LÍDER). N.F. paroxítona, neol.



lideradu

part., *dirigido; orientado. - i forma novu governu lideradu pa Manuel Saturnino (P.dosS.) -. (LIDERADO). N.F. neol.



lifanti

n., *mamífero paquiderme da família dos Elefântidas, o maior mamífero terrestre actual. - I ka tarda, i odja kau ki lifanti sinta, i na mamanta si fidju (P.B.) -. (ELEFANTE). N.S. n.v. “Elephantidae loxodonta”; fidi lifanti.



liga 1

1.v.tr., *atar; unir. - asin i ta sedu suma un pontu ki ta liga seu ku tera (L.Cat.) -. (LIGAR).

2.v.tr., *pôr em comunicação. - kadakin ta sinta na si kasa i liga si televizon i na djubi ku si familia (N.M.) -.

3.v.intr., *aderir, combinar-se bem. - Subinti na minimu di 300 milimetrus na tudu ladus, pa tcon ku paredi, i liga diritu (Igr.I.) -.



liga 2

n., *aliança; confederação. - Liga guinensi di diretus umanus (R95) -. (LIGA).



ligadu

part., *unido; vinculado. - Un mindjer kasadu sta ligadu ku si omi pabia di lei nkuantu omi sta bibu (N.T.) -. (LIGADO).



ligadura

1.n., *faixa; cinto. (LIGADURA).

2.n., *tira de gaze que se enrola em volta de uma parte traumatizada. - I bai par el i untal ferida ku siti ku binhu, i pul ligadura i montal riba di si buru i lebal pa un penson (N.T.) -.

ligason

1.n., *acção ou efeito de ligar; união. - fasi ligasons na dus bandas di rius (P.dosS.) -. (LIGAÇÃO).

2.n., *laço de amizade; vínculo. - anos i familia tudu, anos no ligason, no parentasku i rasa lakakon (R95) -.

lijeru

adj., *leve; pequeno; suave. - Se atividadi alarga kinti-kinti na industrias lijeras (R95) -. (LIGEIRO). N.F. neol.



likidu

n., *aquilo que flui ou corre. - Kada pekadur pirsisa di bibi mas o menus 4 litrus di likidu kada dia (Igr.I.) -. (LÍQUIDO). N.F. proparoxítona, neol.



lima 1

v.tr., *raspar ou polir com lima. (LIMAR). N.S. V.B.



lima 2

n., *instrumento de aço ou ferro, com uma ou mais faces ásperas, para polir ou desbastar. (LIMA). N.S. V.B.



limadu

part., *polido com lima. (LIMADO). N.S. V.B.



limaria

1.n., *ser organizado, com sensibilidade e faculdade de executar movimentos voluntariamente; animal; besta. - Ki kau gora i kintal garandi, tudu limarias sta dentru di ki kintal (N.M.) -. (ALIMÁRIA). N.F. proparoxítona.

2.n., limaria di riba, *as aves que voam. (ALIMÁRIA DE RIBA).

3.n., limaria di bas, *os animais que andam no chão. (ALIMÁRIA DE BAIXO).

4.n., limaria di mar, *os animais que vivem no mar. - Tudu koldadi di limaria ku pastru ku limaria di mar, djintis mansa elis dja (N.T.) -. (ALIMÁRIA DO MAR).

limbi

v.tr., *passar a língua sobre alguma coisa. - Lubu ku presa, na limbi dja bis (P.B.) -. (LAMBER).



limbida

n., *lambedela. - Mbachadur di Fransa toma un limbida ku pedra na kosta (F.J.) -. (LAMBIDA).



limbriga

n., *parasita nematode ascarídeo. - limbriga ta bida pupu (R.N.) -. (LOMBRIGA).



limbu

*lugar onde, segundo a crença dos católicos estavam as almas dos antepassados antes da morte e ressurreição de Cristo. (LIMBO). N.S. V.B.



limita

1.v., *pôr limites; reduzir. - N’ ta fasi apelu pa tudu mame pa i tenta limita manera di miti kombersa di fidju ku si omi o enton di fidju ku si mindjer (Igr.I.) -. (LIMITAR). N.F. neol.

2.v.tr., *fixar; marcar. - elis propi ke ta limita linha (R98) -.

limiti

n., *tudo o que marca o termo das dimensões de qualquer coisa; fronteira. - Pasiensia tene limiti (R98) -. (LIMITE). N.F. neol.



limon

n., *fruto do limoeiro, árvore da famíliadas auranciáceas. - Limon, kortal bu primil na un litru di iagu, i sta bon pa bibi (R98) -. (LIMÃO).



limon-fransis

n., *fruto da espécie de limão. (deriv. LIMÃO FRANCÊS). N.F. oxítona. N.M. lexia composta. N.S. V.B.



limpa

v.tr., *tornar limpo; varrer. - kadakin limpa si kau ki na bindi (R98) -. (LIMPAR). N.S. limpa palmera.



limpa palmera

coloc., *preparar a palmeira, cortando as folhas secas, para tirar o vinho. - Prumeru, alguin ta limpa palmera, dipus, parmanha, ora ki sol mansi, i ba lanha si udju (F.M.) -. (LIMPAR A PALMEIRA).



limpa-bidru

n., *limpa pára-brisas. (deriv. LIMPAR O VIDRO). N.M. lexia composta. N.S. V.A.; LIMPA-VIDRO designa o utensílio para limpar qualquer vidro.



limpesa

n., *acto de limpar; higiene; nitidez. - Bari kau kada dia, pabia limpesa ta rapati moskas (Igr.I.) -. (LIMPEZA).



limpsa

v.caus., *polir ou purificar completamente; esclarecer. - Kontra i diskaska arus i limpsa tudu i bai pidi mindjer garandi nata (M.K.) -. (deriv. LIMPO).



limpsa kombersa

coloc., *pôr as coisas claras. - Gosi pa pudi limpsa kombersa tudu e tcoma djambakus di kada moransa pa diskubri kin ki sta mitidu na kil furtu (F.J.) -. (deriv. LIMPAR A CONVERSA).



limpsa sintidu

coloc., *esclarecer; ficar esclarecido (deriv. LIMPAR O SENTIDO). N.S. V.M.



limpu

1.adj., *livre de manchas ou sujidade; puro. - No sibi kuma ku iagu inda no pudi laba no ropa limpu (R95) -. (LIMPO). N.F. neol. N.S. limpu boka; limpu korson.

2.adj., *diz-se de alguém para reafirmar a paternidade física de alguém; parecido. - i si pape limpu -. N.S. V.P.

3.adj., *diz-se do arroz pilado, pronto para cozinhar. - Otca arus i limpu i ba da si mame (F.M.) -.

4.adj., *deserto; despovoado. - populason ritira, i fika elis kampu limpu (C.P.) -.

limpu boka

coloc., *diz-se duma criancinha que já fala bem e se faz entender; dizer as coisas com verdade. - Ka bu bin ku limpu boka li na es kau li, pabia abo bu na konta son mintida na e kau li (T.M.) -. (deriv. BOCA LIMPA).



limpu kabesa

coloc., *diz-se de uma pessoa honesta ou sincera. (deriv. DE CABEÇA LIMPA). N.S. V.M., ant. susu kabesa.



limpu korson

coloc., *diz-se de uma pessoa sincera ou que se comporta com sinceridade e autenticidade; bondoso. - bo fasil ku limpu korson (N.T.) -. (deriv. CORACÃO LIMPO). N.S. sin. sinseridadi; ant. susu korson.



lingron

n., *molusco lamelibrânquio da família dos Solenídeos, cuja concha alongada lembra um cabo de navalha; navalha. - Lingron pa Bidjugus i suma pis prumera (N.M.) -. (LINGUEIRÃO; LONGUEIRÃO). N.S. n.v. “Cultellus tenuis”.



lingu

1.n., *linguagem; idioma; etnia. - Na kal lingu ke n’ na skirbi storias ke n’ kontadu? (O.S.) -.(LÍNGUA). N.F. lingua.

2.n., *órgão que serve para a gustação e a fala. - i tokal na lingu, i fala “iabri”, si lingu disingata (N.T.) -.

lingua

1.n., - Portuguis i lingua ofisial, ma menus di 10% ki ta papial (P.dosS.) -. (LÍNGUA). N.F. proparoxítona, neol., vd. lingu.

2.n., - Omis di kareta e tene splikason na ponta di lingua: no tarbadju mas duru di kil di taxi (P.dosS.) -.

linguadu

n., *peixe da família dos pleuronéctidas, que vive no fundo, deitado sobre o lado que não tem olho. - na purtu piskaduris ta tisi linguadu (J.L.R.) -. (LINGUADO). N.F. paroxítona. N.S. n.v. “Solea senegalensis”.



linguana

n., *espécie de sáurio. (IGUANA). N.S. V.B., linguana di tera, n.v. “Varanus niloticus”; linguana di iagu, n.v. “Varanus exanthematicus”.



linha

1.n., *fio de fibras sintéticas ou naturais, preparado para trabalhos de costura; fio de linho; cordel; fio de pesca. - tisidur di panu fala kuma i na lansa un linha i riba di kil linha i na kortala riu (L.S.) -. (LINHA). N.S. fiu di linha; korta linha; alinha é verbo e linha é nome.

2.n., *circuito de comunicação; linha telefónica. - No tene mas un ovinti na linha (R95) -.

3.n., *traço que marca um limite. - Pikenu Moskovu, nunde ki gosi no tene nel no linha di frenti (R98) -.

4.n., *risco traçado num papel.

linhadu

part., *posto em linha recta. (ALINHADO). N.S. V.B.



linhasa

n., *semente de linho. (LINHAÇA). N.S. V.B.



linhu

1.n., *planta da família das lináceas, de cujas hastes fibrosas se extrai uma matéria têxtil. (LINHO).

2.n., *pano ou fazenda de linho. - I dadu bistidu di linhu finu (N.T.) -.

lion

n., *mamífero carnívoro, da família dos Felídeos, animal feroz por excelência, com hábitos de caçador nocturno. - I grita ku garandi vos suma ora ku un lion pupa (N.T.) -. (LEÃO). N.S. n.v. “Felis leo”; P.arc. “liom” ou “leom”.



liopardu

n., *mamífero carnívoro, da família dos Felídeos, que tem pele mosqueada, com manchas simples ou compostas. - Gosi Liopardu ka torna osa mas ba punta Lion di si kabritus (T.M.) -. (LEOPARDO). N.S. n.v “Felis pardus”.



lisa

v.tr., *passar a ferro a roupa. - Di tardi i lisa ropa -. (deriv. ALISAR). N.S. ALISAR significa [tornar liso] qualquer objecto; feru di lisa; sin. lisa.



lisadu

part., *passado a ferro. - Ma aos, ora ki n’ na limpadu, n’ na labadu kalsinha, n’ lisadu el tudu, n’ ria i purki algun kusa ten (R98) -. (deriv. ALISADO).



Lisboa

n., *capital de Portugal. - N’ bin bai Lisboa pa ba toka, ma toku sain kansadu (J.D.) -. (LISBOA).



lisensa

n., *autorização; permissão; concessão. - Es omi ka pudi paga lisensa di un kanua pa konta di sinku (M.M.) -. (LICENÇA). N.S. sin. otrizason; sin. pirmison.



liseu

n., *estabelecimento de ensino secundário. - i ta daba aulas na Liseu Nasional, na dekada di 70 (P.dosS.) -. (LICEU). N.F. paroxítona.



lisivia

n., *solução à base de soda, usada para branquear a roupa. - i ten tambi utru kusa ku ka bon, ku sedu bibi gasolina, lisivia, pitroliu: ora ki sedu sin da si dunu liti (Igr.I.) -. (LIXÍVIA). N.F. proparoxítona, neol.



lison

1.n., *exposição didáctica de uma matéria feita pelo professor aos alunos; aula; matéria a prender. - Kada lison tene un spasu pa katekista skribi utru apontamentu (L.S.) -. (LIÇÃO). N.S. Ssin. aula.

2.n., *exemplo; experiência. - Purtantu anos tudu pa no tene lison di es kusa li (R98) -.

lista

n., *catálogo; índice. - Ali lista ku numerus di omis di Israel (Igr.I.) -. (LISTA).



liti

n., *líquido branco segregado pelas glândulas mamárias das fêmeas dos mamíferos e destinado à alimentação dos filhos. - I na bin fala di liti di pitu di mame (R96) -. (LEITE). N.S. ama di liti; liti-durmidu.



liti di po

n., *seiva quando é branca como o látex. (deriv. LEITE DE PAU). N.M. lexia complexa. N.S. V.M.



liti-durmidu

n., *coalhada; leite coalhado. - pui nhelen pa i moli pa bin pui liti durmidu (R95) -. (deriv. LEITE DORMIDO). N.M. lexia composta.



liton

n., *bácoro; porco pequeno. - Aos, pa kunsa, e ten pa dan un liton (F.J.) -. (LEITÃO).



litru

n., *unidade das medidas de capacidade, equivalente ao volume de um decímetro cúbico. - n’ tira un litru di binhu tintu n’ da elis (N.M.) -. (LITRO).



liturjia

n., *ciência da teologia cristã que estuda e regulamenta o culto; conjunto das cerimónias religiosas. - Komison di Liturjia (L.Cat.) -. (LITURGIA). N.F. paroxítona, neol.



liturjiku

adj., *relativo à Liturgia. - tempu liturjiku (L.Cat.) -. (LITÚRGICO). N.F. proparoxítona, neol.



livri

adj., - Deus misti pa tudu omi sedu livri (L.S.) -. (LIVRE). N.F. neol., vd. libri.



lofi

1.v.tr., *espetar; enterrar; cravar; pungir. - Iran toma fiu di padja i lofil na tcon, polon lanta mas i firma (L.S.) -.

2.v.tr., *pilar sobretudo substâncias moles, como as nozes do chabéu ou a abóbora. - I ta kontra tceben kusidu bu ta tiral bu pul na pilon bu lofil toki moku (N.M.) -. N.S. lofi tceben.

lofi tceben

coloc., *triturar os frutos do chabéu em pilão de madeira ou outro recipiente com um bocado de água quente. - Ora ku alguin na lofi tceben, sempri omi ku ta lofi i ka mindjer (N.M.) -.



lofidu

1.part., *pilado. - Tceben pudi lofidu ku papaia amarelu (N.M.) -.

2.part,, *cravado; pungido. - di si pontada ke lofidu i fasi pa sangui ku iagu sai (L.Cat.) -.

logu

1.adv., *advérbio de tempo; em seguida; prontamente. - Logu lebri sai i falal kuma: inda bu djiru (L.S.) -. (LOGO).

2.con., *conjunção subordinativa que indica [consequência]; consequentemente; portanto. - Ai di badjuda ki nega rapas, vingansa logu ta tciga na karnaval, nde ke rapas o si amigu ta sukundi na maskara pa pudi mostra kil badjuda kuma el i matcu P.dosS.) - Lebri tira djanan mantcadu logu Purku di Matu fika djanan prezu (T.M.) -. (LOGO).

logu ke

con., *locução conjuntiva subordinativa que indica [temporalidade]; quando; no momento que. - Logu ke largadu e bai pa se kumpanheris (N.T.) -. (LOGO QUE).



loibe

n., *profissional de madeira; fabricante de canoas; carpinteiro. - rei kil ora tcoma tudu loibes (T.M.) -. N.F. oxítona; Mandinga “láylbe” que significa carpinteiro fula.



loja

n., - No pui sintidu na tarbadju, pa no para sukuta arus di loja (IN96) -. (LOJA). N.F. neol., vd. losa.



lojika

n., *ciência que estuda as leis do pensamento e as regras do raciocínio. - No ta odja kuma se pensamentu, se lojika i se konduta i ka lundju di nos (IN96) -. (LÓGICA). N.F. proparoxítona, neol.



lokal

adj., *que se refere a um determinado lugar. - Insinu basiku i dizinvolvimentu lokal na Arquipelagu Bidjugu (MR98) -. (LOCAL). N.F. neol.



lokoti

v., *desprender os frutos, como as drupas de chabéu, com os dedos; tirar de um sítio apertado, como, por exemplo, a rolha de garrafa. - I sibi i kunsa korta un katcu biata, i pega lokotil tudu pa i n’usi (F.M.) -. N.F. proparoxítona. N.S. lokoti tceben significa “tirar os frutos do chabéu com o dedo”.



lokoti naris

coloc., *esgaravatar o nariz. N.F. proparoxítona. N.S. V.M.



lona

n., *tecido grosso usado para a confecção de toldos, velas, tendas. - pista un lona garandi pa pui riba di tudu (Igr.I.) -. (LONA). N.F. neol.



londre

n., *mamífero carnívoro da família dos Mustelídeos, que se alimenta sobretudo de peixes e é muito ágil dentro da água. (LONTRA). N.S. V.A., n.v. “Lontra lutra”.



longa

n., *espingarda antiga, de cano comprido, carregável pela boca. - Santcu bin, omi bai ku longa i fuguial djanan (T.M.) -. (LONGA). N.F. Guin.; Mandinga “lónka” que designa uma espingarda de fabricação artesanal. N.S. P.arc. “longa” que designava esse tipo de arma.



longanta

1.v.caus., *estender. - Lubu i longanta mon i pega rins i rinkal i pul na boka (L.S.) -. (deriv. ALONGAR).

2.v.caus., *oferecer. - Logu regulu longantal si fidju pa i kasa (A.P.) -.

longuisa

n., *espécie de chouriço muito delgado. - Fulanu i mara longuisa na garganti di gatu (L.A.) -. (LINGUIÇA).



lonti-lonti

v., *balançar; balancear. - Garandis kuma: bu bambu bu fidju ku ratadju di bambaran, si pe ta lonti-lonti (L.A.) -.



lope

n., *pano que substitui as cuecas; peça de couro com que se envolvem as pernas e as nádegas; cobre-sexo. - Guine ka bu tirmi, Guine ka bu flaka, ma ka lope kapliu ku matcundadi (H.M.) -. (LOPÉ). N.F. oxítona.



loru

n., *louro ou loureiro, planta da família das Lauráceas. (LOURO). N.F. neol., vd. lur. N.S. V.B.



losa 1

n., *estabelecimento para venda de produtos ao público. - Bu misti orta o misti taberna o misti losa? (T.M.) -. (LOJA). N.F. loja.



losa 2

n., *utensílios para cozinhar ou para serviço de mesa. - Si mindjer kusnha bianda, omi dibi di laba losa (Igr.I.) -. (LOUÇA).



lova

v.tr., *elogiar; exaltar. - n’ ta lova inisiativa muitu garandi dimas (R95) -. (LOUVAR). N.F. neol. N.S. sin. ngaba.



lua

n., *satélite natural da terra; espaço de um mês. - Si no pertu lua no ka ta kema, lua, oi, ki di nos (C.S.) -. (LUA). N.F. neol., lun’a. N.S. laba lua; odja lua.



Luanda

n., *cidade capital da Angola. - delegason na bin dicha Luanda (R95) -. (LUANDA).



lubu

n., *mamífero carnívoro da família dos Hiénidas, de pelagem parda ou cinzenta manchada de castanho, que normalmente leva vida nocturna e se alimenta de carnes em decomposição; hiena rajada. - Lubu kunsa na rapati dja fugu (T.M.) (L.Cat.) -. (deriv. LOBO). N.S. n.v. “Hyaena sriata” ou “Crocuta crocuta”; LOBO designa o mamífero carnívoro da família dos Canídeos.



lucha

v., *ostentar pompa ou riqueza. - i misti lucha, i misti sai suma si kolega (IN96) -. (deriv. LUXO). N.F. neol.



luchu

n., *ostentação; magnificência; pompa. - E tene se bon karu di luchu e na ianda kel (IN96) -. (LUXO). N.F. neol.



lufa-lufa

v., *ter o rosto inchado e transparente como, por exemplo, os que bebem muitas bebidas alcoólicas; estar balofo. N.M. redobro. N.S. V.A.



luga

1.v.tr., *arrendar, dar de aluguer. - i na luga orta pa utru labraduris ku ta dal si parti di frutu na si tempu (N.T.) -. (ALUGAR). N.S. renda 1.

2.v.tr., *tomar de aluguer; ter emprestado, em troco de dinheiro. - Mauritanianus e ta bin so e luga e bai e ka na kumpu nada (IN96) -.

lugadu

part., *dado ou tomado de aluguer. - kamion ki ta lugadu (R95) -. (ALUGADO).



lugar

1.n., *sítio; local. - avion di jatu bombordia kil lugar ku no sintaba nel (C.P.) -. (LUGAR). N.S. na lugar di.

2.n., *campo de cultivo; terreno. - Mininu ta bisia lugar di fijon pabia di pastru (F.M.) -.

3.n., *posição. - I na dadu prumeru, sugundu ku terseru lugar (R95) -.



lugason

n., *locação; aluguer. (ALUGAÇÃO). N.S. V.A., sin. aluguer.



lukisa

n., *loucura. (LOUQUICE). N.S. V.B., sin. dudesa.



lukra

v., *ganhar; tirar vantagem com. - kusa ku kustal onzi kuntu i ta ba lukra balur di trinta i novi kuntu (IN96) -. (LUCRAR). N.F. neol.



lukru

n., *ganho; proveito. - Ki nogos ta da garandi lukru (N.T.) -. (LUCRO). N.F. neol.



luku

adj., *doido. - E guera li i luku: manga di djinti na fala kuma ah!, e kusa i dibi di sintaduba i kombersadu (R98) -. (LOUCO). N.S. sin. dudu.



lukutor

n., *encarregado de falar nos postos rádio-emissores. - lukutor, ku sedu kamarada ke ta papia la, i ta papia dritu dimas (R77) -. (LOCUTOR). N.F. neol.



lula

n., *espécie de molusco da família dos Loliginídeos. (LULA). N.S. V.B.



lumbinhu

n., *lombelo. (LOMBINHO). N.S. V.B.



lumbu

n., (LOMBO). N.S. V.B.



lumi

n., *luz; chama. (LUME). N.F. neol. N.S. V.B., sin. fugu di kanderu.



lumia

1.v.tr., *iluminar; dar luz a. - Lus lumia si rostu, si udjus mostran foronta (C.S.) -. (ALUMIAR; LUMIAR). N.F. proparoxítona, numia 2.

2.v.tr., *guiar; instruir.

lumiadu

part., *que recebe luz; instruído; iluminado. - Apostolus e lumiadu na dia di risureson -. (ALUMIADO).



lumiason

n., *iluminação. (ALUMIAÇÃO). N.S. V.B.



lumu

n., *nome dado à feira popular itinerante; grande mercado público que se realiza num lugar determinado conforme o dia da semana. - Kinta-fera i dia di lumu na Mansoa -. N.S. V.A.



lun’a

n., *satélite natural da terra. - ora ke lun’a na ronka si bonitasku di noti, djuntadu suma ke no djunta sin, pa no ntindi n’utru (O.S.) -. (LUA). N.F. vd. lua.



lun’ada

n., *luz solar reflectida pela lua; noite de lua cheia com muita claridade; luar. - Un dia di lun’ada, Kumpo sai bonitu na tabanka (N.Me.) -. (deriv. LUA).



lundjisi

v.caus., - i pidil pa i lundjisil un bokadu di praia (N.T.) -. (deriv. LONGE). N.F. proparoxítona, vd. lundjusi.



lundju 1

adv., *advérbio de lugar que indica um espaço ou um tempo distante. - dia ta lundju-lundju, ma i ta bin tciga (R95) - Leban ma lundju, ten pasensa (P.B.) -. (LONGE). N.S. ant. pertu.



lundju 2

adj., *distante; longínquo. - Galinha kargadu ka sibi si kaminhu i lundju (L.A.) -. (LONGE).



lundju di

1.loc.adv., *locução adverbial que exprime uma negação ou afirmação do contrário. - e sta lundju di sedu restauranti (P.dosS.) -. (LONGE DE). N.S. ant. pertu di.

2.con., *locução prepositiva que significa [lugar ou tempo afastado]. - i sta lundju di tabanka (T.M.) -.

lundjusi

v.caus., *distanciar; afastar. - Otca ku e lundjusi, odjadur fala: Ala serpenti na bin ku seti kabesa (A.P.) -. (deriv. LONGE). N.F. proparoxítona, lundjisi.



luneta

n., *lente. (LUNETA). N.F. neol., vd. vidru di okulu. N.S. V.B.



lungu di

1.con., *locução prepositiva que significa [perto de] ou [junto a]. - I toma buli di mel i pui lungu di porta (T.M.) -. (AO LONGO DE).

2.con., *locução prepositiva que significa [ao correr de] ou [no percurso de]. - Otca ki na uagal, utru kai lungu di kaminhu (N.T.) -.

lupi-lupi

v., *andar desorientado, sem rumo e sem sossego. - Bu na lupi-lupi suma kin ki rabu na kapili -. N.M. redobro. N.S. V.A.



lur

n., *planta da família das Lauráceas; loureiro ou louro. - adju na tisidu, padja di lur na tisidu (IN96) -. (LOURO). N.F. loru. N.S. n. v. “Laurus nobilis”; padja-lur significa as folhas utilizadas na culinária.



lus

n., *claridade; brilho. - Deus fala mas: i misti lus garandi ku na lumia tera (L.S.) -. (LUZ). N.S. lus di mon.



lus di mon

n., *lâmpada de bolso que funciona por meio de pilhas. (deriv. LUZ DE MÃO). N.M. lexia complexa. N.S. V.A., sin. lampada di mon.



lusuria

n., *desejo desordenado de prazeres sensuais; libertinagem; lascívia. (LUXÚRIA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.



luta 1

1.v.intr., *combater. - Si bu na luta pa liberta povu, bu ten ke dal tudu rispitu (C.P.) -. (LUTAR). N.S. sin. gueria; sin. kombati 1.

2.v.intr., *esforçar-se. - sempri i na luta pa kabanta si skola (N.M.) -.

luta 2

1.n., *combate entre dois indivíduos, braço a braço. - Kontra e kaba luta kil ku nganha i fika i na sardia na metadi di badjudas (Dea) -. (LUTA). N.S. LUTA traduz luta e lutu.

2.n., *luta para a Independência; combate. - Es luta i un luta duru, sagradu i di sakrifisiu (C.P.) -. N.S. sin. kombati 2.

lutadur

n., *o que luta; atleta. - I falan kuma n’ na bati kil lutadur suma saku di midju (F.J.) -. (LUTADOR).



luteranu

n., *seguidor de Lutero; membro da igreja luterana. (LUTERANO). N.S. V.B.



lutu

n., *jogo de combate. - Omi, ka bu turmentan, lutu i ka sin (F.J.) -. (deriv. LUTA). N.S. pega lutu; LUTA traduz lutu e luta.



luva

n., *peça de vestuário que cobre as mãos. (LUVA). N.F. neol. N.S. V.B.



luvor

n., *elogio; glorificação. - No na dal tudu luvor, tudu gloria ku gardisimentu (L.Cat.) -. (LOUVOR). N.F. neol.




Yüklə 5,31 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   62




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin