A 1 con., *preposição, não muito frequente, que exprime várias relações no indiresa dja karta a tudu djinti pa konta (R95). (A). N. F. neol a 2



Yüklə 5,31 Mb.
səhifə35/62
tarix02.11.2017
ölçüsü5,31 Mb.
#28194
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   62

LH, lh


*Décima quarta letra dupla ou grafema do alfabeto que representa o fonema [líquida lateral palatal]. (LH). N.S. O fonema, que não é muito frequente, é presente nos neologismos derivados do Português; muitas vezes o som [lh] é realizado [li].

M, m


*Décima quinta letra ou grafema do alfabeto que representa o fonema [nasal bilabial]. (M).

ma 1

adv., - E ma ta bisti saia ku blusa normal, kalsas normal o bistidu (N.M.) -. (MAIS). N.F. vd. mas.



ma 2

con., *conjunção coordenativa adversativa; porém; todavia; por cima; pelo contrário. - I ka son di kabalindadi ki feras ta vivi nel (P.dosS.) - disfili ku puku ropa na kurpu tciga ku televizon (P.dosS.) - polisias i sidadons, ma e na disimpenha funsons la, e ten ke kumpri se obrigasons (R95) -. (MAS).



ma garandi

1.adj.comp., *comparativo de grande; mais velho. - Demba i ma garandi, Sara ma nobu (T.M.) -. (deriv. MAIS GRANDE). N.S. sin. maior; no que diz respeito à idade o português utiliza as formas MAIS VELHO e MAIS NOVO.

2.adj.comp., *maior; mais importante; mais forte. - Nomi i kusa ma garandi ki no tene, pabia i ta identifikanu (L.S.) -. (deriv. MAIS GRANDE). N.S. o Português utiliza somente a forma MAIOR.

ma ka

loc. adv., *locução adverbial de quantidade utilizada na formação do comparativo de inferioridade; menos. - Fransisku ma ka kume aonti di ki unturdia (J.S.) - Matarniba men bu ma ka moli mon nes tabanka (J.S.) -. N.F. neol. N.M. deriv. mas + ka. N.S. O comparativo de inferioridade do Guineense normalmente faz-se trocando os dois termos de comparação e transformando assim a frase num comparativo de superioridade; sin. menus.



ma pikininu

adj.comp., *comparativo de pequeno; menor. - I atraves di djumbai ke kil ma garandis ta insina ki ma pikininu (IN96) -. (MAIS PEQUENO).



ma-fe

n., *falsidade. (MÁ-FÉ). N.M. lexia composta. N.S. V.B.



machuka

v., - biku di mama di mame pudi ratca, o i machuka (R96) -. (AMACHUCAR; MACHUCAR). N.F. neol., vd. matcuka.



madan

n., *senhora; dona. - Madan Kinta, bin sinta li (T.M.) -. (MADAMA).



madera

1.n., *a parte lenhosa das plantas, proveniente do tronco e que se pode transformar em vários objectos; tábua. - N’ pidi tambi karta pa guarda di floresta di rei, pa i pudi dan madera pa vigas di portas di fortalesa di templu (Igr.I.) -. (MADEIRA).

2.n., *tronco de madeira. - i ta pruduzidu tambe madera (P.dosS.) -. (MADEIRO). N.S. madera é hiperónimo de MADEIRA e de MADEIRO.

maderamentu

n., *armação do telhado. - Pedras di paredi na grita kontra bo, tagua di maderamentu i na kudil (Igr.I.) -. (MADEIRAMENTO).



maderia

v., *pôr armação de madeira. - e kumpu porton bedju e maderial e pui se portas tudu ku fitcaduras ku ntrankus (Igr.I.) -. (MADEIRAR). N.F. proparoxítona.



madja

1.v.tr., *bater com malho; espancar; bater. - i pega na pikareta i madja rotca, faiska sai (F.M.) -. (MALHAR).

2.v.intr., *embater; colidir. - Ku medu pa ka madja na pedra, e bota kuatru feru di fundia na popa (N.T.) -.

madjadera

1.n., *acto de malhar; embate. (MALHADELA). N.S. V.B., MALHADEIRA significa debulhadora de cereais.

2.n., *grupo de pedras no mar. N.F. naut. N.S. V.B.

madjadu

part., *batido; marrado. (MALHADO). N.S. V.B.



madjiku

adj., *encantador. (MÁGICO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.



madrasa

n., *tipo de escola privada alcorânica. N.F. Mandinga “mádarasa” que designa essa escola. N.S. V.A.



madrasta

n.f., *mãe pouco carinhosa; mãe dos filhos que o marido tem com outras esposas. - No mame bida madrasta pa nos, oh no Guine-Bisau (J.D.) -. (MADRASTA). N.F. maidras. N.S. sin. mamesinhu.



madri

n., *órgão genital feminino dos animais, onde se originam os óvulos; ovário; útero. (MADRE).

N.S. madri é hiperónimo de MADRE e de OVÁRIO.

madrinha

n.f., *mulher testemunha em baptizado, crisma ou casamento. - Kuma ke bu na kudji bu padrinhu o bu madrinha? (L.Cat.) -. (MADRINHA).



madronha

n., *planta vermífuga das família das Rutáceas. N.S. V.B., n.v. “Sarcocephalus latifolius”.



maduru

1.adj., *diz-se do fruto que completou o seu desenvolvimento. - Ora ki maduru, arus kusidu na bulanha no ta ba kebra (IN96) -. (MADURO). N.F. neol. N.S. sin. kusidu.

2.adj., *pessoa com experiência de vida. - No na bin sedu djinti maduru (N.T.) -.

mafe

n., *acompanhamento do alimento base, normalmente arroz ou milho; molho de peixe ou carne. - Iranbaiba mar pa bai piska mafe ki na kusnha kel kil dia (L.S.) -. (MAFÉ). N.F. Guin., Mandinga “màafee” que significa molho, e por extensão, também a carne ou o peixe que entram no molho.



mafia 1

v., * pôr molho no prato de arroz ou de milho. (deriv. MAFÉ). N.F. paroxítona, Mandinga “màafee”. N.S. V.A.



mafia 2

n., *sociedade secreta fundada na Itália, e precisamente em Sicília, com o objectivo de defender os seus cidadãos, que pouco a pouco tornou-se internacional e ávida de lucros. - Anos no sibi, na djugu di mafia, sempri ora ki bai tok i lundju, kusas kunsa lastra e ten ku ilimina n’utru (R99) -. (MÁFIA). N.F. proparoxítona, neol.



magresa

n., (MAGREZA). N.S. V.B.



magrisi

v., *tornar-se magro. - Suma sintidu ka sinta, kurpu ten ku magrisi (T.T.) -. (EMAGRECER). N.F. proparoxítona. N.S. sin. bida magru.



magrisidu

part., (EMAGRECIDO). N.S. V.B.



magru

adj., *que tem pouca gordura; chupado de cara. - djinti di matu kuma ke ta magru son ku os (C.P.) -. (MAGRO). N.S. bida magru.



magua 1

v., *desgostar. - E luta kansavel i magua (R98) -. (MAGOAR). N.F. proparoxítona.



magua 2

n., *desgosto. (MÁGOA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.



maguadu

part., *ferido. (MAGOADO). N.S. V.B.



mai

n.f., - Fomi ki da kabu di n’ kudji nha djinti, kuma i nega si pai ku si mai (J.D.) -. (MÃE). N.F. neol., vd. mame.



mai di iagu

n., *nascente; reservatório d’água. (MÃE D’ÁGUA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.



maidras

n.f., - i tciga i odja si mame, si maidras (T.M.) -. (MADRASTA). N.F. oxítona, vd. madrasta.



maina

1.v.intr., *adiar; deixar para outro dia. - dia kinzi nogosiason ka na maina (R98) -. (AMAINAR). N.F. proparoxítona. N.S. AMAINAR significa abaixar ou arriar as velas.

2.v.intr., *enfraquecer; abrandar. - Luta ka na maina, no pintca! (Dea) - bentu maina tambe un bokadinhu (A.S.) -.

mainadu

part., *adiado; procrastinado. (deriv. AMAINADO). N.F. náut. N.S. V.B., mainadu deriva de AMAINADO que significa [ter arriado ou colhido as velas], quer dizer [ter procrastinado a viagem].



mainanta

v.caus., *fazer adiar; fazer tornar fraco. - lei ka pudi dana ki kontratu, nin pa mainanta prumesa (N.T.) -. (deriv. AMAINAR).



maines

n., *molho frio feito de azeite, vinagre, gemas de ovos, e sal. - es sandis ta purparadu ku alfasi, tomati, ovu ku maines (R95) -. (MAIONESE). N.F. oxítona.



maioria

1.n., *a maior parte; o maior número. - pres seduba karu dimas pa maioria di pupulason (P.dosS.) -. (MAIORIA). N.F. paroxítona, neol.

2.n., *numa eleição significa a pluralidade de votos. - PAIGC konsigui maioria i, pabia di kila, i forma novu governu (A.C.) -.

Maiu

n., *quinto mês do calendário gregoriano. - Maiu, mis di tarbadjaduris: no sibi kuma tarbadju ta kria rikesa ku dizinvolvimentu (Cecomes) -. (MAIO). N.F. proparoxítona.



majestadi

n., *grandeza suprema. - Djuis di storia na bin bin, riba di nuvens, fadjadu di puder ku majestadi (L.Cat.) -. (MAJESTADE). N.F. neol.



majina

v., *supor; fazer ideia de. - Majina de, un purku kada dia ku un bidon di kadju (F.J.) -. (IMAGINAR). N.F. imajina.



major

n., - te la Spinola odja kuma i ka pudi fasi nada, i tenta fasi mobilizason, mobiliza djinti: i na lebau, i na ba dau galon di major, abo bu nha kolega (C.P.) -. (MAJOR). N.F. mil., neol., vd. mandjor.



maka

1.n., *cama de lona ou de rede que é suspensa. (MACA).

2.n., *padiola para transportar os doentes. N.S. V.A.

makakon

n., * macaco cinocéfalo. (MACACO CÃO). N.F. vd. kon. N.S. V.B.; n.v. “Papio papio”.



makaku

1.n., *termo genérico do grupo de alguns mamíferos primatas. - Ami makaku bedju, si n’ falau Sida ka ten, fia! Karni ku karni, kila disna di tempu di no tuturdonas (Cecomes) -. (MACACO). N.F. neol. N.S. sin. santcu.

2.n., *termo depreciativo que indica falta de inteligência ou de coragem, característica da espécie dos macacos. - Makakus! Bo pun na foronta, bo kunsa kuri, bo bin sinta pa li, no na kontra (F.J.) -.

makare

n., *fenómeno da maré nos rios que causa o deslocamento de um grande volume de água contra a maré. (MACARÉU). - Makare ku na ronka si forsa na mar (O.S.) -. N.F. oxítona.



makina

n., *utensílio formado de peças móveis que facilita o trabalho e aumenta a produção. - Ami i rasa makina, si n’ finka gudja, tementi n’ ka odja fin di linha, n’ ka ta para (L.A.) -. (MÁQUINA). N.F. proparoxítona. N.S. makina di pirmi.



makina di pirmi

n., *máquina para espremer frutos ou sementes; prensa. (deriv. MÁQUINA DE PREMER). N.M. lexia complexa. N.S. V.A.



mal

1.n., *tudo o que é contrário ao bem; desgraça; doença. - Dun di mal ka ta obi si mal (L.A.) -. (MAL). N.M. pl. malis, paroxítona. N.S. mal di volta.

2.adv., *advérbio que significa [de modo mau]; incorrectamente. - No ten pa djubi manera de! Si ka sin, karnaval na pasanu mal (R95) -. N.S. fala mal; ruspundi mal.

3.intens., *adjunto de intensidade que acrescenta ao verbo ou ao adjectivo o sema [muito]; em extremo. - tudu dia nha mame ta dan kusas sabi ma aos i sutan mal (F.M.) -. N.S. koba mal.



mal di volta

n., *ataque epiléptico; epilepsia. (deriv. MAL DE VOLTA). N.M. lexia complexa. N.S. V.A., sin. epilepsia; durba-kabesa.



mala

1.n., *caixa para transportar roupas e objectos em viagem. - Mindjer lambu djanan mala i pui dentru di kasa (T.M.) -. (MALA).

2.n., *baú; caixa para guardar roupas e outras coisas. - Mala ka ta iabridu di noti (P.B.) -.

malandrisa

n., *acto de ser malandro. - I odja djanan malandrisa ki kil utru fasi (L.S.) -. (MALANDRICE).



malandru

1.adj., *que pratica actos vis; preguiçoso. - Bu malandru, bu ta bin konta mintida, bu ta nganan (P.B.) -. (MALANDRO).

2.n., *gatuno. - ladrons ku malandrus bin pa furta di noti (Igr.I.) -.

malaria

n., *doença, caracterizada por febre intermitente, provocada por plasmódios e transmitida pelo mosquito anófele. - Malaria i mas ta mata afrikanus di ki utru duensas (Igr.I.) -. (MALÁRIA). N.F. proparoxítona. N.S. sin. paludismu; sin. sison.



malbadesa

n., *perversidade; crueldade; malvadez. - Malbadesa kontra si dunu (F.M.) -. (MALVADEZA; MALVADEZ). N.F. malvadesa. N.S. sin. maldadi.



malbadu

adj., *mau; criminoso. (MALVADO). N.F. malvadu. N.S. V.B.



maldadi

1.n., *malvadez. - Omi mau i ta tira kusa mau di maldadi ku sta nel (N.T.) -. (MALDADE). N.S. sin. malbadesa; sin. maundadi.

2.n., *pus; matéria. N.S. sin. materia; sin. pus.

maldison

n., *praga; imprecação. - maldison sta riba delis (N.T.) -. (MALDIÇÃO). N.F. neol. N.S. sin. praga.



maldisua

v., *praguejar; rogar pragas. - Bo bensua elis, ka bo maldisua elis (N.T.) -. (AMALDIÇOAR). N.F. paroxítona, neol. N.S. sin. da praga.



maldisuadu

part., *maldito; desprezado. - e multidon ku ka kunsi lei i maldisuadu (N.T.) -. (AMALDIÇOADO). N.F. neol.



maledukadu

adj., *malcriado. (MAL-EDUCADO). N.S. V.B., sin. malkriadu.



maleta

n., *mala pequena. - I staba na maletasinhu, es maleta mitidu dentru di utru mas garandi (L.S.) -. (MALETA).



malfitu

n., *praga; maldição; sortilégio. - I mufunesa? I praga? I malfitu? (H.M.) -. (MALEFÍCIO). N.S. sin. praga.



malgos

1.adj., *amargo. - fel si rebenta na pis i ta malgos (R96) -. (AMARGOSO). N.F. oxítona. N.S. siti-malgos; ant. dos 1.

2.adj., *sagrado; consagrado e por isso tabu; protegido. - Matu Malgos (M.M.) -.

malgosa

v., *tornar tabu ou sagrado; consagrar. - Pa malgosa elis i pirsis algun kusa suma limaria, ropa, azeitI (L.S.) -. (deriv. AMARGOSO). N.F. proparoxítona. N.S. AMARGOSO significa que amarga ou que tem sabor amargo; ant. dosa.



malgosadu

part., *pessoa ou coisa tabu; sagrado; consagrado. - Djintis tcomadu Kamabi i djintis ke bai dja fanadu e sai nel malgosadu (F.M.) -. (deriv. AMARGOSO). N.S. ant. dosadu.



malgosura

n., *angústia; sabor amargo; amargura; amargor. - Kada mar ku si malgosura ma boti ka ta maina di singa, kada fonti ku si fundura ma ninguin ka ta durmi na si sedi (C.S.) -. (deriv. AMARGOSO).



malguberna

v.tr., *desgovernar. (MALGOVERNAR). N.S. V.B.



malgubernu

n., *desgoverno. (deriv. MAU GOVERNO). N.S. V.B.



malgueta

n., *espécie de pimenta muito picante da Guiné, Madagascar e Ceilão; malagueta de Guiné. - i pui si limon ku malgueta la (R96) -. (MALAGUETA). N.S. n.v. “Capsicum frutescens”.



malgueta-pretu

n., *árvore de grande porte, muito comum na Guiné-Bissau, cujos frutos em vagem são de cor preta e têm muitos usos na medicina tradicional. - Po ku staba na metadi di baraka i eraba di malgueta pretu (L.S.) -. (deriv. MALAGUETA PRETA). N.M. lexia composta. N.S. n.v. “Xilopia aethiopica”.



malgueton

n., *pimenta; pimenta-preta. - i ka son malgueton pretu ke na priminu (C.V.) -. (deriv. MALAGUETA). N.S. sin. pimenta; sin. pobar.



malila

n., *espécie de liana, parasita, que produz látex. - N’ odja Sol na distindi si mon di malila pa ndianta sukuru (O.S.) -. (MALILA). N.S. n.v. “Strophantus sarmentosus”.



malis

n.pl., - Tudu e malis ta sai di dentru di alguin (N.T.) -. (MALES). N.F. paroxítona, vd. mal.



malkerensa

n., *inimizade. (MALQUERENÇA). N.S. V.B.



malkriadesa

n., - Kil tcora ki ta tcoraba i ka di malkriadesa, ma pabia i na sinti falta di si mame (F.M.) -. (MALCRIADEZ). N.F. vd. markardesa. N.S. ronka malkriadesa.



malkriadu

adj., *incivil; mal-educado. - N’ kuda asin ki abos mininus di gos bo malkriadus! (F.M.) -. (MALCRIADO). N.F. paroxítona, neol.



malsortiadu

adj., *infeliz. (MALSORTEADO). N.S. V.B.



maltomadu

adj., *mal-educado. - Bardadi di Partidu ka ta pirdi, si ka na boka di maltomadus (C.S.) -. (deriv. MAL TOMADO).



maltrata

1.v.tr., *ofender; tratar mal. - Kumbosa i fika i ta maltrata fidju di kil ki muri (T.M.) -. (MALTRATAR). N.F. neol.

2.v.tr., *espancar; ferir. - Utrus panha kriadus e maltrata elis, e mata elis (N.T.) -.

malukesa

n., *doença de maluco; maluqueira. - malukesa di krus (L.Cat.) -. (MALUQUICE). N.F. neol.



maluku

adj., *extravagante; tonto; doido. - I tristi un siatuason des, purki, ora ku na bin pa konta ki kusas pratikus, bu ta tomadu komu un maluku (IN96) -. (MALUCO).



malvadesa

n., - Bu malvadesa na mi ki na kaba nel (A.P.) -. (MALVADEZA). N.F. neol., vd. malbadesa.



malvadu

1.adj., *que pensa ou procede com má intenção; perverso. - I tenba un rei malvadu, di si koldadi i ka ten (F.M.) -. (MALVADO). N.F. neol., vd. malbadu.

2.n., *pessoa perversa. - Ma na si tempu ki malvadu i na parsi (N.T.) -.

mama 1

1.v.intr., *chupar o leite no seio ou na mamadeira; alimentar-se com o leite materno. - mininu na kunsa djanan na mama (F.M.) -. (MAMAR). N.S. tcupa mama.

2.v.intr., *ser irmãos; dar-se bem. - Bu odja, didime no mama (J.S.) -.

3.v., *desviar ou utilizar dinheiro.



mama 2

n., *órgão de secreção de leite nas fêmeas dos mamíferos; teta; seio. - bebe ta tcupa mama manera ki misti tantu di dia suma di noti (R96) -. (MAMA). N.S. biku di mama; mama di bunda; padida di un mama; tira na mama.



mama 3

n., *mãe. - mama limpan nan bu larma, pegan na bu korson (I.eI.) -. (MAMÃ). N.F. oxítona.



mama bis

coloc., *beijar na boca. ( deriv. MAMAR O BEIÇO). N.S. V.M., sin. da bokinha.



mama di bunda

n., *nádegas. - Sinta ka ta kaba mama di bunda (L.A.) -. (deriv. MAMAS DE BUNDA). N.F. fam. N.M. lexia complexa.



mamadera

n., *instrumento para amamentar as crianças. - Uzu di chucha ku sedu mamadera di buracha, pudi pui mininu pa i panha manga di duensas (R96) -. (MAMADEIRA). N.S. sin. bibiron.



mamadu

1.part., *chupado. (MAMADO). N.S. V.B.

2.part., *diz-se do dinheiro desviado ou utilizado.

mamanta

v.caus., *amamentar; dar de mamar; alimentar com leite. - Padida dibi di kunsa mamanta logu dipus di partu pa pudi stimula pruduson di liti (R96) -. (deriv. MAMAR).



mamantadu

part., *alimentado. - Mininu dibi di mamantadu imidiatamenti dipus ki padidu (R96) -. (AMAMENTADO).



mamberet

n., *água de arroz cozido. - Ora ke alguin tene duenti di kolera na kaza, i dibi di dal iagu tciu: iagu limpu, sumu ku puku asukar, sumu di limon, sumu di kabasera, cha, iagu di arus o mamberet, ki ke no ta fala mamberet (R97) -. N.F. oxítona.



mame

n.f., *mulher que tem um ou mais filhos; mamã; diz-se também de fêmea de animal que tem um ou mais filhos. - Mame mas ta priokupa ku mininu di ki pape (N.M.) -. (deriv. MÃE). N.F. oxítona, mai. N.S. djunta mame.



mamesinhu

n.dim., *madrasta. (MÃEZINHA). N.S. sin. madrasta.



mampasada

loc.adv., vd. di mampasada.



mampatas

n., *árvore de grande porte que produz um fruto de cor vermelha acastanhada, consumado ao natural ou fermentado com água, sob a forma de vinho; sorva. - Si bu na kudji mampatas, bu ta djubi riba prumedu, pa ka utru kai na bu kabesa (L.A.) -. (MAMPATAS). N.F. oxítona, Mandinga “màmpata” que designa essa árvore. N.S. n.v. “Parinari excelsa”.



mampufa

n., *espécie de junco que se usa para tecer esteiras. (MAMPUFA). N.F. Guin. N.S. V.B., n.v. “Cyperus articulatus”; konta di mampufa; stera di mampufa.



mampusma

n., *micose. - Son mampusma pa kin ku trata ku Nhu (N.Me.) -.



mana 1

n., *irmã mais velha; cunhada. - Aos i sabi papia mana Sara (J.D.) -. (MANA).



mana 2

1.n., *espécie de árvore que produz látex. (MANA). N.F. Mandinga “mána” que designa uma substância viscosa. N.S. n.v. “Faxinus ornus”.

2.n., *o látex extraído da árvore. -Utru ora no ta fasi bola di mana (J.S.) -. N.S. bola di mana.

mana 3

n., *a comida caída dos céus para os Hebreus durante a viagem no deserto para a terra prometida; coisa muito boa. - bu ka para di da elis mana di kume (Igr.I.) -. (MANÁ). N.F. oxítona.



manda

1.v.tr., *enviar; remeter; encomendar. - kusa di kume kaba, manera di manda kumpra ka ten (N.T.) -. (MANDAR). N.S. manda bola; manda kabas.

2.v.intr., *governar; dar ordens. - gosi i ten manga di Partidu, kadakin misti manda (N.M.) -.

manda bola

coloc., *atirar a bola. - Balimba bu ka mandan bola (N.V.) -. (deriv. MANDAR A BOLA).



manda kabas

coloc., *enviar aos pais um cabaço cheio de dons para pedir a filha em casamento; cerimónia de proposta de casamento. - pa bu kasa bu toma bu noiba bu leba pa bu kasa, purmeru bu ta manda kabas (R98) -. (deriv. MANDAR A CABAÇA).



mandadu

1.part., *enviado. - kazu gravi i ta mandadu pa ospital (C.P.) -. (MANDADO).

2.n., *ordem; recado. - mandadu ta frianta pe, ma i ka ta frianta korson (L.A.) -.

mandamentu

n., *cada um dos preceitos do decálogo e da igreja. - Segundu mandamentu i es: ama ki ke bu pertu ku el, suma abo mesmu (R98) -. (MANDAMENTO).



mandatu

n., *encargo; delegação. - no odja konkretamenti ke ki na pasa na dentru mandatu di Nino Vieira (R98) -. (MANDATO). N.F. neol.



mandidja

n., *argola de metal para adornar os braços; bracelete; pulseira. - i puiba mandidja na mon di si fidju (L.S.) -. (MANILHA).



Mandinga

n., *termo comum para indicar os membros do povo Mandinga, pertencente ao grupo linguístico Mande Tan ou Norte, da subfamília Mande. - Si abo i Fula o Mandinga, Biafada o Pepel, rasa gosi ka ten na Guine (N.Tu.) -. (MANDINGA).



mandinheru

n., - Lok Pas dizimbarka dipus di un anu i meiu komu mandinheru na barku di peska (Cecomes) -. (MARINHEIRO). N.F. arc., vd. marinheru.



mandinti

adj., *alguém que está sempre doente. - Bu na odja propi kuma ami i mandinti, el ku manda n’ sta pertu di fugareru n’ na kenta (A.P.) -. (MALDOENTE).



mandioka

n., *tubérculo ou raiz comestível da planta da família das Euforbiáceas, originária do Brasil e muito cultivada em África. - Bas di tcon n’ ten bistidu di dus kuru: Mandioka (J.M.B.) -. (MANDIOCA). N.F. paroxítona. N.S. n.v. da planta “Manihot esculenta”; sin. po di mandioka.



mandipli

n., *planta que produz frutos de cor amarela, oblongos e ácidos, semelhantes ao limão galego. - Santcu staba pertu nun pe di mandipli, i na kume mandipli (P.B.) -. (MANDIPLE). N.F. Guin. N.S. n.v. “Spondias monbin”.



mandita

n., *abcesso; inchaço; furúnculo. - Amor i suma mandita: kau ki misti nel i ta sai (J.M.B.) -. (deriv. MALDITA). N.S. mandita-fidalgu.



mandita-fidalgu

n., *furúnculo muito pequeno. (deriv. MALDITA FIDALGA). N.M. lexia composta. N.S. V.B.



Mandjaku

*termo comum para indicar os membros do povo Manjaco, pertencente ao grupo linguístico Norte Bak da subfamília Oeste-atlântica. - Mandjaku kuma montiadur i ka djuntu de (C.V.) -. (MANJACO).



mandji

v., *interdizer; proibir, utilizando feitiçaria, a recolha dos frutos de uma árvore até a sua maduração. - Utrus pidi pa e mandji tudu djiu kontra piskadur malfitus (M.M.) -.



mandjidu

part., *proibido; interdito; consagrado. - I fala djintis kuma e na mandjidu (L.S.) -.



mandjidura

n., *proibição; interdição; consagração. - Otca mininu i garandi dja, nin ki si pape ku si mame i sta na nunde, e ba tira mandjidura na kabelu di mininu: kau ke mandjilba, la ke na kunsa rapal (F.M.) -.



mandjor

n., *patente entre a de capitão e a de tenente-coronel. - i numia ki djintis pustu ma garandi, ba koronel, tenenti-koronel, mandjor (R98) -. (MAJOR). N.F. mil., major.



mandjua

n., *indivíduo da mesma idade; colega; companheiro. - Ma ali bardadi fenhi, mandjuas gosi ka ten, mininus ku garandi di aos, brinkadera i un son (J.D.) -. (MANJUA). N.F. paroxítona, Guin., mandjun’a. N.S. sin. kolega; provavelmente da L.Franca “mangiar” que significa comer ou comer juntos.



mandjuandadi

1.n., *agrupamento de mulheres ou de homens do mesmo grupo de idade; pessoas que participaram ao mesmo fanado. - Mandjuandadi tcomadu Atrangonh, mandjuandadi di Apuduta, mandjuandadi di Nhominka (IN84) -. (deriv. MANJUA). N.S. kolegason.

2.n., *associação.

mandjun’a

n., - Bu kuda kuma abo i nha mandjun’a (P.B.) -. (MANJUA). N.F. Guin., vd. mandjua.



mandril

n., *instrumento de mecânica. (MANDRIL). N.F. neol. N.S. V.A.



mandrion

adj., *preguiçoso; indolente. (MANDRIÃO). N.S. V.B., sin. priguisozu.



mandrugada

n., - Mandrugada, anti di sol mansi, Sane i staba dja na polon di Bra i na peral (F.J.) -. (MADRUGADA). N.F. vd. mandurgada.



mandukada

n., *pancada com manduco ou cacete. - lebri torna dal un mandukada, kila kuri djanan (F.M.) -. (deriv. MANDUCO).



mandukia

v.caus., *espancar. (deriv. MANDUCO). N.F. paroxítona. N.S. V.B.



manduku

n., *pau de extremidade arredondada e mais grossa, utilizado como arma; cacete; bordão; bengala. - Omis garandi ku mindjeris, tudu, sai ku se manduku ku tarsadu pa tira Tuga (C.P.) -. (MANDUCO). N.F. Guin.; Beafada “ndoko”, cujo plural é “ma-ndoko” que traduz bordão (J.L.Rougé). N.S. manduku di futuseru.



manduku di

loc.adv., *locução adverbial com a função de acrescentar ao nome o grau superlativo; enorme; muito grande. - Kil katcu garandi na bin nan pa mi, o i pa kil manduku di pis-kobra? (M.M.) -. N.F. Beafada “ndoko”. N.S. manduku di omi.



manduku di futuseru

n., *planta medicinal da família das Binhoniáceas. (MANDUCO DE FEITICEIRO). N.F. Guin. N.M. lexia complexa. N.S. V.B., n.v. “Newbouldia laevis”.



manduku di omi

n., *homenzarrão. (deriv. MANDUCO DE HOMEM). N.M. lexia complexa. N.F. Guin., Beafada “ndoko”. N.S. V.B.



mandurga

v.intr., *levantar-se muito cedo. - Mansi di kil dia Rosa mandurga prasa pa ba kumpra kusas (Dea) -. (MADRUGAR).



mandurgada

n., *período que precede o nascer do sol; aurora; antemanhã. - Mandurgada ora ku galu kanta no na bai (Ch.Mb.) -. (MADRUGADA). N.F. mandrugada.



manel-fugon

n., *insecto da família dos libelulídeos; libélula; libelinha. (deriv. MANUEL FOGÃO). N.M. lexia composta. N.S. V.B.



manera

1.n., *modo de ser, de agir e de pensar de uma pessoa. - i pirsis bon manera pa nganha amizadi di bindiduris (P.dosS.) -. (MANEIRA). N.S. kansadu manera; sin. fitu.

2.n., *o modo e forma com que se executa alguma coisa. - Manera di bisti di Budjugus (N.M.) -.

manera ke

con., *locução conjuntiva subordinativa que indica [consequência];uma vez que; como. (DE MANEIRA QUE). - manera ke i ten kantu dia i ka durmi, i rabida i ba dita ku si spada ku tudu (T.M.) -.



maneta

1.n., *pessoa com a mão ou o braço decepado. (MANETA). N.S. V.B.

2.coloc., ba pa maneta, *vai-te embora!. N.F. fam. N.S. V.P.

manfafa

n., *espécie de túbero. - Manfafa na firbintidu (C.deP.) -. N.F. Pepel (M.deBarros). N.S. n.v. “Colocasia esculenta”.



manga 1

v.tr., *escarnecer. (MANGAR). N.S. V.B.



manga 2

n., *a parte de vestuário que cobre o braço. (MANGA). N.S. V.B.



manga di

quant., *adjectivo indefinido que significa [muito]. - Manga di djinti ta djuntaba pa obil (N.T.) - Bindiduris ta fala kuma koperantis tene manga di dinheru (P.dosS.) -. (deriv. MANGA). N.S. manga di tem como equivalente MANGA que significa [grupo de gente].



manga di bias

loc.adv., *muitas vezes. - sensura ka ten la, tantu ki manga di bias bardadi ta djuntadu ku mintida (P.dosS.) -. (deriv. MANGA DE VIAGENS).



mangafulanu

n., *a pessoa de quem estamos a falar. - Kusin kasaku suma mangafulanu: si bu ombra ka djusta i ka ta pudi sedu (L.A.) -.



manganas

n., *arbusto de pequeno porte, de frutos vermelhos aveludados. - I bin ba padi gora la tras di manganas (T.M.) -. (MANGANÁS). N.F., Guin., oxítona, manganasa. N.S. n.v. “Icacina senegalensis”.



manganasa

n., - Manganasa, si ka ulilidu, i ka ta padi (L.A.) -. (MANGANÁS). N.F. Guin., vd. manganas.



mangason

n., *acto ou efeito de mangar; troça; escárnio. - Ki impustu di mangason ke ta fala kuma i pa kumpra mesinhu, n’ ka sibi nunde ke ta mitil (C.V.) -. (MANGAÇÃO). N.F. neol. N.S. fasi mangason.



mangu

1.n., *fruto da mangueira, da família das Anacardiáceas; manga. - Ami dividi ku bontadi nha mangu ku bo, n’ sinti so pena pabia di bu kansera (Ceef) -. (MANGA). N.S. mangu di faka; mangu di tera; mangu fernandina.

2.n., mangu di India, *manga da Índia. - Mindjer i suma mangu di India, na kunsada i ta mela, si kuku pertu i ta malgos (C.S.) -. (MANGA DA ÍNDIA). N.S. n.v. “Mangifera indica”.

3.n., mangu di Sera Lioa, *variedade de manga importada da Serra Leoa e Guiné Conakri. (MANGA DA SERRA LEOA).



manguera

n., *tubo de borracha ou plástico por onde sai a água da torneira ou da bomba. - Ora ki iagu intci puti garandi, i na sai di utru manguera (Igr.I.) -. (MANGUEIRA).



manha 1

n., *o tempo que decorre desde o amanhecer até ao meio-dia; primeiras horas do dia. - E prindil e tenel prezu pa pera di manha pa komunika pa Bisau (C.P.) -. (MANHÃ). N.F. oxítona.



manha 2

1.n., *destreza; habilidade; artimanha; hábito. - Pis-kabalu ka mistiba kambantal pabia i kunsi manha di Lubu (P.B.) -. (MANHA). N.F. paroxítona.

2.n., *hábito; costumes. - Galinha tenba manha di bai na roda di mar (T.M.) -.

manhenti

adj., *estar com manha ou mau carácter. - Ai, oh, i fitera, ma i manhenti, Zanda misti sedu modelu (J.D.) -. (MANHOSO). N.S. sin. fiu manha.



manhoka

n., *espécie de verme anelídeo da família dos Lumbricídeos. (MINHOCA). N.F. minhoka. N.S. V.B.



manhoti

n., *ave de rapina diurna, da família dos Falcónidas, de voo rápido e asas compridas; falcão. - N’ ka ten pinton, manhoti ka na bin obi pa mi (L.A.) -. (MANHOTE).



manhus

adj., *hábil; astuto. - N’ obi fala di iagu na nina pastrus, N’ sinti un bentu manhus na susegan (E.D.) -. (MANHOSO). N.F. oxítona.



maniaku

adj., *extravagante; difícil; inconstante. (MANÍACO). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.



manifesta

v.tr., *tornar público; dar a conhecer; mostrar. - I manifesta si garandi alegria (R98) -. (MANIFESTAR). N.F. neol.



manifestason

n., *aparecimento; testemunho; expressão pública e colectiva. - Es milagri i sinal di manifestason di sigridu di Deus (L.S.) -. (MANIFESTAÇÃO). N.F. neol.



manka

v., *espancar; dar empurros a alguém. - I manka kil fulanu -. (deriv. MANCAR). N.S. V.A.



Mankanha

n., - Mindjeris Mankanha tene orta bunitu (J.L.R.) -. (MANCANHA). N.F. vd. Mankanhi.



Mankanhi

n., *termo comum para indicar os membros do povo Mancanha, pertencente ao grupo linguístico Norte Bak, da subfamília Oeste-atlântica. - Kil ku Mankanhi pensa pa lingron, lingron tarda sibilba dentru di iagu (L.A.) -. (MANCANHA). N.F. Mankanha. N.S. sin. Bramu.



mankara

n., *planta americana da família das Leguminosas, que produz frutos subterrâneos e cujas sementes fornecem óleo; amendoim. - Saninhu dana lugar di mankara, ma i ka sinti kansera di regua (L.A.) -. (MANCARRA). N.S. n.v. “Arachis hypogea”; kaldu di mankara; siti di mankara; o termo mankara deriva da outra espécie, designada mankara bidjugu, pelo facto de possuir os mesmos hábitos de frutificação subterrânea.



mankara bidjugu

n., *espécie de amendoim designado como mancarra bambara. - no bai kusinha kusas di saida, bianda, fison, mankara bidjugu (N.M.) -. (MANCARRA-DE-BIJAGÓ). N.F. Guin. N.M. lexia complexa. N.S. n.v. “Voandzea subterranea”.



mankisi

v.caus., - Bo kumpu kaminhu diritu pa bo ianda nel, pa pe manku ka kabanta mankisi (N.T.) -. (deriv. MANCO). N.F. proparoxítona, vd. mankusa.



mankone

n., *espécie de árvore, cuja madeira é muito rija. (MANCONE). N.S. V.B., n.v. “Erythophleum guineensis”.



manku

1.adj., *coxo; aleijado. - Ali nha mestra djurmenta kuma nin si manku pe pa bai djubi karnaval i ka na falta (J.D.) -. (MANCO). N.S. sin. kochu.

2.n., *pessoa aleijada. - Segu ku manku (L.S.) -.

mankuba

n., *árvore que dá um fruto de cor amarela, semelhante à nêspera. - Un bias Kabra i odja imajen di un mankuba dentru di iagu (L.S.) -. (MANCUBA). N.F. Guin.



mankusa

1.v.caus., *tornar manco (deriv. MANCO). N.F. proparoxítona, mankisi.

2.v.inco., *estar manco; manquejar. N.S. sin. kocha 1.

manobra

n., *modo de proceder; maquinação; artimanha. - Bo pudi fasi tudu manobra pa sukundi bardadi, ma nada bo ka na konsigui pabia bardadi ka ta muri (C.V.) -. (MANOBRA). N.F. neol.



manobrenti

n., *manobrador. (deriv. MANOBRAR). N.S. V.M.



mansa

v.tr., *tornar manso; domar; sossegar. - nin un laguin ka pudi mansa lingu (N.T.) -. (AMANSAR).



mansariku

1.n., espécie de ave pernalta da família dos Caradriídeos, de médio porte com um bico comprido e curvado para baixo. - Otca iagu na bacha, mansariku pega si tras, ora ki ria, mansariku ta ria tambi (L.S.) -. (MAÇARICO). N.S. n.v. “Numenius phaeopus”.

2.n., *pequena ave que vive perto das praias, dos bancos de areias e dos mangais; tarambola-cinzenta. N.S. n.v. “Pluvialis squatarola”.

3.n., *pequena ave com bico relativamente curto e direito, que vive perto das praias; pilrito-das-praias. N.S. n.v. “Calidris alba”



mansaroka

n., *espiga de milho; infrutescência. (MAÇAROCA). N.S. V.B.



mansasa

n., *arma que serve para lançar flechas ou setas; arco. - Bu pruntia bu mansasa, bu tene manga di flechas (A.T.) -.



mansebu

1.adj., *mulherengo. (MANCEBO).

2.n., *jovem mulherengo. - Kil mansebu garandi kaba pa muri, vitima di kil duensa ku ka ten kura (Cecomes) -.

mansebundadi

n., *maneira de ser mulherengo; mancebia. (deriv. MANCEBO). N.S. V.M.



mansi

1.v.intr., *acordar de manhã; despertar do sono. - N’ mansi parmanha n’ buska transporti pa riba n’ ka konsigui (N.M.) -. (AMANHECER). N.S. sol mansi 1; sol-mansi 2.

2.v.intr., *passar a noite.

3.loc.adv. mansi del, *locução adverbial que significa [no dia seguinte]. - Mansi del, kau sukuru inda, Lubu ba konki na porta di Lebri (P.B.) -. (AO AMANHECER DE).



mansia

v.intr., *ser desigual; diferenciar-se. - No mansia suma sinku dedu di mon (T.Dj.) -. N.F. proparoxítona.



mansianta

v.caus., *diferenciar; tornar desigual. - Deus sibi ke ki manda i mansiantanu suma dedus di mon, si no djustaba, mundu ka na sabi djubi (J.S.) -.



mansida

1.n., *o acto de acordar; madrugada. - Mansida es mandrugada kinti, mininu sinta na turpesa (C.deP.) -. (AMANHECIDA). N.S. mansida di sol.

2.n., * celebração festiva em honra do defunto que obriga os participantes a passar a noite acordados; noitada. - Na mansida djintis na bibi vinhu di kadju tok e tcami, utru dia sol mansi e mata purku (N.M.) -.

mansida di sol

1.n., *madrugada; aurora. (AMANHECIDA DO SOL). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.

2.n., *leste; oriente. N.S. sin. saida di sol.

mansidon

n., *índole pacífica; serenidade. - Pa mansidon ku amor ten na metadi di tudu djintis (L.Cat.) -. (MANSIDÃO). N.F. neol.



mansir di sol

n., *aurora. (AMANHECER DO SOL). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.



mansirka

v., *ir buscar comida ou bebida em casa de amigos; andar à volta do comer dos outros sem ser convidado; manifestar desejo no que os outros têm para comer. - I tciga na kaminhu i panti mansirka binhu (L.S.) -.



mansirkadur

1.n., *pessoa que anda à busca de bebida ou comida em casa de amigos. N.M. pl. mansirkaduris.

2.n., *parasita; papa-jantares. - Mansirkaduris di bida (C.V.) -.

Mansonka

n., *termo para indicar um dos cinco grupos linguísticos principais do povo Balanta; Cunantes. (MANSONCA). N.S. V.A., sin. Kunanti.



mansu

adj., *pacífico; domesticado. - Sortiadu i kilis ki mansu, pabia e na bin iarda tera (N.T.) -. (MANSO). N.F. neol.



manta

n., *pano grosso de lã ou de algodão que serve para cobrir o corpo. - e ditanda se mantas riba del (N.T.) -. (MANTA).



mantampa

n., *verga delgada e flexível; chicote. - E toma mantampa e sutal e sutal i kuri i riba (T.M.) -. N.F. Temne “na-thamp”. N.S. mantampa di sera.



mantampa di sera

1.n., *espécie de palmeira, cujos ramos se utilizam no fabrico de vários tipos de mobília, como assentos, mesas e camas. N.M. lexia complexa. N.S. V.A.

2.n., *ramo ou caule dessa espécie de palmeira. N.S. sin. kana di palmera.

mantampada

n., *vergastada; chibatada. - Sen mantampadas i ka sabi toma, ma i sabi konta (L.A.) -. N.F. Temne “na-thamp”.



mantca 1

v.tr., *sujar; enodoar. - kil ku sai dentru di omi, el ku ta mantcal (N.T.) -. (MANCHAR).



mantca 2

n., *nódoa; mácula, imperfeição. - I pabia des ki manda aos un dia, i ta odjadu mantca sukuru na lua (L.S.) -. (MANCHA).



mantcadu 1

part., *enodoado; sujo. - kama di kazadu pa ka i mantcadu ku pekadu (N.T.) -. (MANCHADO).



mantcadu 2

n., *instrumento cortante de ferro com cabo de madeira. - Mantcadu sta dja prontu pa korta pos (N.T.) -. (MACHADO).



mantceti

n., *grande faca. (MACHETE). N.S. V.B.; (MANCHETE) significa título ou artigo em grandes letras na primeira página do jornal.



mantcukut

n., *água suja. - I Obulun ku ta leba mantcukut di bida (H.M.) -. N.F. oxítona.



mantega

n., *substância que se obtém da nata do leite batida ou de alguns vegetais. - e tene se pon ku mantega tudu (R95) -. (MANTEIGA).



mantenha

1.n., *saudação; cumprimento. - antis di no kombersa, mantenha di muitu bon dia (R95) -. (deriv. QUE DEUS TE MANTENHA).

2.n., *apelido; cognome. - kuma ki bu nomi ku bu mantenha (J.L.R.) -. N.F. decalque semântico das línguas de substrato. N.S. mantenha tem os dois semas [apelido] e [saudação] porque a saudação africana é feita normalmente chamando a pessoa pelo nome.

manti

1.v.tr., *conservar; sustentar; guardar. - No na pidi elis pa e kontinua manti ordi (R95) -. (MANTER).

2.v.intr., *continuar; resistir com êxito. - grupus ke rialmenti misti manti na puder (R98) -. (MANTER-SE).

mantimenti

n., *tempero para preparar o molho, como, por exemplo, limão, folhas de louro, pimenta-preta e malagueta de Guiné. (deriv. MANTIMENTO). N.S. V.A., sin. temperu.



manu

n., *irmão mais velho; cunhado. (MANO).



manual

n., *livro pequeno que contém as noções de uma ciência ou arte; compêndio. - Kuri bu bai dan nha manual, bas di kama di bu mame (F.J.) -. (MANUAL). N.F. neol.



manutenson

n., *conservação; amparo; reparação. - strada i na pidi un manutenson (R95) -. (MANUTENÇÃO). N.F. neol.



maoista

adj., *discípulo de Mao Tsé-Tung. (MAOÍSTA). N.F. paroxítona. N.S. V.B.



map

intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido [em cheio]. - I madja pitu map -. N.S. V.A.



mapa

n., *representação plana e à escala de um objecto; carta geográfica ou celeste. - mapas di kurpu umanu (Cecomes) -. (MAPA). N.F. neol.



mar

n., *massa extensa de água salgada; oceano. - E ku manda sapu fusi di mar i ba sinta na fonti (T.M.) -. (MAR). N.S. aguia di mar; mar-fria; mar-kalma; roda di mar.



Mar Burmedju

n., *o mar que separa a África da Arábia. - I e Moises ku tira pobu fora, ku fasi milagris na tera di Edjitu, na Mar Burmedju, pa kuarenta anu (N.T.) -. (MAR VERMELHO). N.M. lexia composta.



mar-fria

n., *bonança. (deriv. O MAR ESFRIA). N.F. náut. N.M. lexia composta. N.S. V.B.



mar-kalma

n., *bonança. (deriv. O MAR ACALMA). N.M. lexia composta. N.S. V.B.



mara

1.v.tr., *ligar; atar com cordas. - Matu ku bu ka fiansa nel, la ku bu ta otca korda di mara lenha (L.A.) -. (AMARRAR). N.S. mara don; mara panu; mara tesu.

2.v.tr., *envolver; embrulhar; pôr. - i toma lensu i mara kabesa (N.M.) -. N.S. mara tcifri.

3.v.tr., *capturar; aprisionar. - Tuga manda panha mindjeris, panha omi, manda mara, suta konta-konta (C.P.) -.

4.v.tr., *segurar. - Negado mara korajen, obi ke ku n’ na bin kontau (Cecomes) -.

mara don

coloc., *vestir luto; pôr luto. (AMARRAR O DÓ). N.S. V.M.



mara no

coloc., *fazer um nó. (deriv. MARAR UM NÓ). N.S. V.M.



mara panu

coloc., *vestir a própria namorada com um pano comprido como sinal de desfloramento; tirar a virgindade. - N’ maradu panu (P.B.) -. (deriv. AMARRAR O PANO). N.S. sin. bisti badjuda; sin. korta linha; as donzelas da Guiné vestiam um pano curto, acima dos joelhos, como símbolo da virgindade e começavam a vestir um pano comprido só depois do matrimónio (P.Bull).



mara tcifri

coloc., *preparar um amuleto fabricado com corno de animal. - I ka ten di mara tcifri ku ka tene masiti (L.S.) -. (deriv. AMARRAR UM CHIFRE).



mara tesu

coloc., *atar ou segurar com força. - Lebri i maral tesu nin i ka pudi fala nada (R95) -. (deriv. AMARRAR TESO).



marabu

n., *asceta muçulmano. (MARABUTO). N.F. oxítona. N.S. V.B.



maradu

part., *ligado; aprisionado. - bo na odja un burusinhu maradu (N.T.) -. (AMARRADO).



maradura

1.n., *feixe; conjunto de coisas ligadas. - maradura di lenha (T.M.) -. (AMARRADURA).

2.n., *atacador de sapatos; cordão. - i mbaransa ku maradura di sapatu (E.D.) -.

marakudja

n., *fruto do arbusto trepador da família das Passifloráceas. (MARACUJÁ). N.F. oxítona. N.S. V.B., n.v. da planta: “Passiflora quadrangularis”.



maranha

n., *intriga; assunto pouco claro. - Anton pa mata elis i fasi tudu kil maranhas i ka konsigui (A.P.) -. (MARANHA). N.F. neol.



marcha 1

v.intr., *andar; caminhar a passo de marcha; progredir. - Bu marcha na mar ku kabalus: maron lanta ku forsa, iagu na sukuma (Igr.I.) -. (MARCHAR). N.F. neol.



marcha 2

n., *acção de marchar; progresso. - Ma kila tudu ka para marcha di no luta (C.P.) -. (MARCHA). N.F. neol.



marcha a re

1.n., *mudança na caixa de velocidade que permite ao veículo de recuar; marcha atrás. (MARCHA RÉ). N.F. neol. N.M. lexia complexa. N.S. RÉ indica a parte do navio que vai da popa ao mastro principal.

2.loc.adv., *atrás; na retaguarda. N.S. V.B.

mare

n., *fluxo e refluxo periódico das águas do mar. - Manera ke piskaduris ta pera mare, asin tambe ke n’ ta pera dia di riba (C.S.) -. (MARÉ). N.F. oxítona. N.S. kontra-mare.



marfin

n., *substância rija que entra na formação dos dentes; dente de elefante, de hipopótamo e de alguns outros animais. - tudu kusa di marfin ku di madera karu (N.T.) -. (MARFIM).



maridu

n., *esposo. - Maridu ku si mindjer (N.T.) -. (MARIDO). N.F. neol.



marinheru

n., *homem do mar que serve nas manobras das embarcações; marítimo; soldado de armada. - Si e marinherus ka fika na barku, bo ka na pudi salba (N.T.) -. (MARINHEIRO). N.F. mandinheru.



marisku

n., *todos os crustáceos e moluscos marinhos comestíveis. (MARISCO). N.S. V.B.



marka 1

1.v.tr., *pôr marca em; ser marcante por. - no ka pudi ka mensiona nomis di djintis ki marka istoria (R98) -. (MARCAR).

2.v.tr., *fixar; notar; anotar. - rapas marka dia di kasamenti (F.M.) -.

marka 2

n., *traço; sinal; vestígio. - no pui marka di selus na testa di servus di no Deus (N.T.) -. (MARCA).



markadu

1.part., *assinalado com marca; fixado; anotado. - terenu sta markadu (P.dosS.) -. (MARCADO).

2.part., *ferido; determinado. - Ezudu i fin di sufrimentu di un povu, markadu pa katiberasku na Edjitu (L.S.) -.

markardesa

1.n., **qualidade de malcriado; má educação; acto de malcriado. - No mininus ka sibi ke ki liberdadi e ta kunfundil ku markardesa (C.V.) -. (MALCRIADEZ). N.F. malkriadesa.

2.n., *termo usado para indicar o acto sexual.

marlota 1

v., *ter aspecto rugoso; estar amarrotado; ter dobras ou vincos. -Ropa marlota -. (MARLOTAR). N.S. V.A.



marlota 2

n., *dobra; ruga; vinco. - Sin mantca, sin marlota, nin kalker utru difeitu (N.T.) -. (deriv. MARLOTA). N.S. MARLOTA designa um capote curto com capuz, usado entre os Mouros.



marmita

n., *panela; tubo de escape do automóvel. (MARMITA). N.S. V.B.



marmori

n., *pedra calcária muito dura, que se usa em construção. - kusas di feru ku di marmori (N.T.) -. (MÁRMORE). N.F. proparoxítona, neol.



marmulanu

*pau-ferro; madeira de dureza semelhante ao ferro e ao mármore. - i odja un po seku ku ten nomi di marmulanu (T.M.) -. (deriv. MÁRMORE). N.S. n.v. “Sideroxilon marmulano”.



maron

n., *elevação que forma a superfície da água agitada; mar agitado; onda grande; vaga. - Maron na sutal pabia bentu staba kontra (N.T.) -. (deriv. MAR). N.S. sin. onda.



marotu

adj., *malicioso; traiçoeiro; diz-se também de alguém que ofende com palavras. - Abo marotu na boka -. (MAROTO). N.S. V.A.



Marsu

n., *terceiro mês do calendário gregoriano. - n’ bin li dia seti di Marsu (IN96) -. (MARÇO).



martel

1.n., *instrumento que se usa para cravar pregos ou bater. - I sutal ku martel (L.S.) -. (MARTELO).

2.n., *vinho de caju novo, ao terceiro dia de fermentação.

martir

n., *pessoa que sofre ou morre por algum ideal. - Apostolus ku martiris e ntergal tudu se vida (L.Cat.) -. (MÁRTIR). N.F. proparoxítona, neol. N.M. pl. martiris.



mas

1.adv., *advérbio de quantidade que significa [em maior quantidade]. - no ten ku pera inda ki mininus kirsi, pa no pudi iabri mas (R95) -. (MAIS). N.F. ma. N.S. fala mas; mas gosta di; mas tardi; nunka mas.

2.adv., *advérbio de quantidade utilizado na formação do superlativo relativo. - Si konsentrason mas garandi sta na fera di Bande (P.dosS.) -. (MAIS).

3.adv., *advérbio de quantidade utilizado na formação do comparativo de superioridade. - Kin ku mas djiru na tudu limarias? (L.S.) -. (MAIS).

4.n., *na Aritmética significa o sinal de adição [+]. (MAIS).

mas gosta di

coloc., *preferir. - Dona mas gosta di Linda di ki si primus pabia i ta djudalba tciu (N.M.) -. (GOSTAR MAIS DE).



mas mindjor

adj.comp., *comparativo de bom; que é de qualidade superior; preferível; mais vantajoso. - I mas mindjor pa pui un bokadu di iagu kada dia (Igr.I.) -. (deriv. MAIS + MELHOR). N.S. sin. mindjor.



mas pior

adj.comp., *comparativo de mau; que é de qualidade inferior; menos vantajoso. - Bu tornan mas pior kuma ku n’ staba (T.M.) -. (deriv. MAIS + PIOR). N.S. sin. pior.



mas tardi

loc.adv., *depois. (MAIS TARDE). - Si bu nota mas tardi kuma simentu na findi, bu robokal mas un bias (Igr.I.) -. N.F. neol.



masa 1

1.v.tr., *reduzir a massa, misturando farinha ou outro pó com água; misturar. - masa simentu: uza 3 baldi di reia pa kada baldi di simentu ku un bokadu mas di metadi di baldi di iagu (Igr.I.) -. (AMASSAR). N.S. masa lata; masa pe.

2.v.tr., *pisar; calcar. - bu na ba masa mina, purke Tuga ta sumia mina suma ora ku bu na sumia midju na entrada di tcuba (C.P.) -.

3.v.tr., *bater os cereais para tirar a palha, ficando o grau com a casca; debulhar. - Ka bu mara boka di turu ku sta na tarbadju di masa arus (N.T.) -. N.S. masa é hiperónimo de AMASSAR e de PISAR.



masa 2

1.n., *pasta formada por forinha e água; mistura; argamassa. - alanu riba di ndaimi no na iangasa masa (J.D.) -. (MASSA).

2.n., *multidão de povo. - garandi masa di populason ka ta domina Purtuguis (MR98) -.

3.n., *dinheiro.



masa 3

n., *matéria sintética muito maleável com a qual se fazem vários objectos; plástico.



masa arus

coloc., *tirar a palha do arroz na eira ou no campo, batendo com pauzinhos, até ficar os grãos com a casca. - I sta skritu pa ka mara boka di turu ku na masa arus (N.T.) -. (deriv AMASSAR O ARROZ).



masa lata

coloc., *insistir; teimar. - Binhu misti manda, sexu masan lata faran na tera di Keia, salariu bindi borgonha (J.D.) -. (deriv. AMASSAR UMA LATA).



masa pe

coloc., *pisar; pôr o pé em; entrar na casa de alguém. - Ninguin ka osaba masa pe na kil djiu, pabia nel i moraba manga di lubus (F.M.) -. (deriv. MAÇAR O PÉ).



masadu

1.part., *misturado; pisado; debulhado. - Si Nha ka misti masadu, Nha ta fikaba na kasa (C.V.) -. (AMASSADO).

2.part., *desprezado; desrespeitado. - Guine-Bisau pasa un indjustisa nde ke pekaduris na masadu (R98) -. N.S. masadu é hiperónimo de AMASSADO e de PISADO.

masadur

n., *pessoa que amassa. (AMASSADOR). N.S. V.B.



masakra

v.tr., *chacinar. - Aos un dia no na masakra no antigu kombatenti (R98) -. (MASSACRAR). N.F. neol.



masakradu

1.part., *matado. (MASSACRADO). N.F. neol.

2.part., *oprimido. - No povu masakradu (R98) -. N.F. fig.

masakri

n., *carnificina. - Dipus di kil la no odja kil masakri di Pidjiguiti (C.P.) -. (MASSACRE). N.F. neol.



masan

n., *fruto da macieira, planta da família das Rosáceas. (MAÇÃ). N.F. oxítona. N.S. V.B.



masapon

n., *pessoa que fabrica pão; padeiro. (deriv. AMASSAR O PÃO). N.S. V.B., sin. paderu.



masariku

n., *instrumento para produzir uma chama de elevada temperatura. (MAÇARICO). N.S. V.A.



masia

v., *emagrecer. (EMACIAR). N.F. paroxítona. N.S. V.B.



masiadu

part., *emagrecido. (EMACIADO). N.S. V.B.



masimu

adj.superl., *superlativo absoluto de grande; grandíssimo, que está acima de todos. - kin ki chefi masimu di suguransa di Stadu? (R99) -. (MÁXIMO). N.F. proparoxítona, neol.



masiti

n., *planta medicinal. - El ku manda i ka ten di mara iran di tcifri ku ka tene masiti (L.S.) -. (MASITI). N.F. Guin. N.S. n.v. “Terminalia macroptera”.



maska

v., *mastigar sem engolir. - maska tabaku - maska arus -. (MASCAR). N.F. neol. N.S. V.A.



maskaba

1.v.tr., *castigar; maltratar; depreciar; menoscavar. - I maskaba mininu di kriason -. (MASCAVAR). N.F. oxítona. N.S. V.A.; P.arc. “mascabar” que significa deteriorar.

2.v.intr., *ferir-se.

maskara

1.v.intr., (MASCARAR-SE). N.F. proparoxítona, vd. maskra 1. N.S. V.A.

2.n., - Utrus badjudas ta uza tambe maskaras pa suta rapazis, tempu di vingansa femininu (P.dosS.) -. (MÁSCARA). N.F. proparoxítona, vd. maskra 2.

maskarada

n., *cortejo de máscaras. (MASCARADA). N.S. V.B.



maskaradu

1.part., *vestido com traje carnavalesco. (deriv. MASCARAR-SE).

2.n., *pessoa coberto com máscara. - maskaradus na ronka si forsa riba di mininus i di badjudas (P.dosS.) -.

maskoti

n., *pulseira, com uma pequena chapa em que se grava o nome. - Es nha maskoti di uru, i nha rikesa oh (R.S.) -. (deriv. MASCOTE). N.S. MASCOTE significa pessoa, animal ou figura que traz sorte.



maskra 1

v.intr., *vestir-se de máscara. - N’ pensa tisi ki kasaku garandi ki ta maskra kel oki i bida futseru (T.M.) -. (MASCARAR-SE). N.F. maskara 1.



maskra 2

n., *cara de papelão ou de pano; fato de entrudo. - Nunde kumpudur di maskra bunitu? (G.F.) -. (MÁSCARA). N.F. maskara 2.



maskulinu

adj.m., *em Gramática, qualificativo do género que indica os seres de sexo masculino. (MASCULINO). N.F. neol. N.S. V.A.



mastika

v., *triturar com os dentes. (MASTIGAR). N.S. V.B.



mastikadur

*pessoa que mastiga. (MASTIGADOR). N.S. V.B.



mastikason

n., *trituração. (MASTIGAÇÃO). N.S. V.B.



mastru

n., *haste comprida dos veleiros. - Pumba bua ku Ratu bas di si asa i bai largal na mastru di barku (F.M.) -. (MASTRO). N.F. náut.



mata

v., *causar a morte; tirar a vida. - sarampu ta fasi danu, i pudi te mata mininu (R95) -. (MATAR). N.S. mata-mata; mata-muskitu; mata kabesa; mata lagartu; mata fomi; sin. asasina.



mata bariga

coloc., *esterilizar. (deriv. MATAR A BARRIGA). N.S. V.M.



mata fomi

coloc., *acabar com a fome, comendo qualquer coisa. - sol ku noti, no ta ndjenha bida di no andjus, son pa mata fomi (N.Me.) -. (MATAR A FOME). N.S. MATAR A FOME significa acabar com a fome e MATAR À FOME significa matar alguém dando-lhe pouco de comer.



mata kabesa

v.pron., *suicidar-se. - si mame lambu faka kuma i na mata kabesa (N.M.) -. (deriv. MATAR A PRÓPRIA CABEÇA).



mata lagartu

coloc., *cobrir a parte terminal do tecto. - n’ na paga pa mata lagartu di no labur (H.M.) -.



mata-muskitu

n., *planta da família das Labiadas, muito aromática; manjerona. (deriv. MATAR OS MOSQUITO). N.M. lexia composta. N.S. V.B.



matabitca

v., *tomar o pequeno almoço. - Bo pupara, n’ na bin matabitca ku bos la (F.J.) -. (MATA-BICHAR).



matabitcu

n., *pequena refeição que se toma de manhã; pequeno-almoço. - Tudu dia ku n’ lanta, n’ ta toma un matabitcu (Igr.i.) -. (MATA-BICHO). N.S. sin. pequenu-almosu.



matadu

part., *morto; assassinado. - Bo jovens na matadu na guera, bo mininus na muri di fomi! (Igr.I.) -. (deriv. MATAR).



matadur

n., *pessoa que mata; autor de morte; assassino. - I sin ki matadur i matadu (F.M.) -. (MATADOR). N.F. neol.



mataduru

n., *lugar destinado à matança de animais que servem para a alimentação. (MATADOURO). N.S. V.B.



matakanha

*pulga penetrante; nígua. (MATACANHA). N.S. V.B., sin. djigan.



matansa

n., *acto de matar; mortandade; massacre. - Pastru garandi bin ku si obus di matansa (C.S.) -. (MATANÇA). N.F. neol.



matarni

1.v., *estar melhor; melhorar-se. - matarniba bu obi Kriol! (N.Me.) -.

2.v.prep., matarni na, *valer um pouco mais do que. - i matarni na si ermon (P.B.) -. N.S. V.P.

matcon

n.aum., *aumentativo de macho. - Pabia Golias di Gati seduba un matcon (A.T.) -. (MACHÃO).



matcu

1.n.m., *termo que se acrescenta ao nome de pessoa ou de animal para designar o sexo masculino. - Ki dus fidju matcu e kirsi (T.M.) -. (MACHO). N.S. ermon-matcu; fidju-matcu; matcu-mindjer.

2.adj., *forte; corajoso. - Dispus di Djon dal pasada tudu, Nhu fereru falal: Abo propi ku i matcu (A.P.) -.

matcu-mindjer

1.n., *homem ou mulher homossexual. (deriv. MACHO MULHER). N.M. lexia composta. N.S. V.B.

2.n., * homem efeminado.

matcuka

v., *esmagar; triturar; castigar. (AMACHUCAR; MACHUCAR). N.F. machuka. N.S. V.A.



matcukadu

part., *triturado; esmagado; castigado. - kurpu matcukadu -. (MACHUCADO). N.S. V.A.



matcundadi

1.n., *valentia; coragem. (deriv. MACHO). N.S. fasi matcundadi; mostra matcundadi.

2.n., *genitais masculinos. - Zito i korda i nota maldadi na si matcundadi (Cecomes) -. N.S. ant. mindjerndadi.

materia 1

n., *as coisas materiais; assunto. - Idukaduris dibi di tene kunhisimentu na e materia (R95) -. (MATÉRIA). N.F. proparoxítona, neol.



materia 2

n., *pus. - Kura oredja ke ta fika i na sai materia (IN99) -. (MATÉRIA). N.F. proparoxítona. N.S. sin. maldadi; sin. pus.



material

1.adj., *que diz respeito à matéria; formado de matéria. - Si no sumia pa bos kusa spiritual, i ta sedu mal si no risibi di bos kusas material? (N.T.) -. (MATERIAL). N.F. neol.

2.n., *conjunto dos objectos necessários para um trabalho. - ke ki ta falta elis i material, no governu na ba pensa na kila, pa randja elis material di trabadju (R95) -. N.M. pl. materialis.

materialis

n.pl., * conjuntos de objectos. - No kema si tanki no roba utrus materialis (R98) - (MATERIAIS). N.F. material.



materialista

*pessoa partidária da doutrina que ensina o materialismo. (MATERIALISTA). N.S. V.B.



maternu

adj., *referente à mãe. - Kuidadu di saudi maternu infantil (Igr.I.) -. (MATERNO). N.F. neol.



mati

1.v.tr., *ser um participante activo de; presenciar; acompanhar. - tudu djinti bai mati kil festa (A.P.) -. N.S. P.arc. “martere” que significa testemunha, derivado do latim “martyr”.

2.v., *conhecer; testemunhar; ver. - I pudu la kuma e mati na bindi arma (R99) -.

matimatika

n., *ciência dos números, valores e quantidades. - Kal ki disiplina ku ma gosta del na skola? Matimatika (R95) -. (MATEMÁTICA). N.F. proparoxítona, matmatika.



matimatiku

1.adj., *relativo à matemática; exacto. (MATEMÁTICO). N.F. proparoxítona.

2.n., *pessoa versada em matemática. - Nei, tudu manera, i na pensa sedu un garandi matimatiku (R95) -.

matmatika

n., - No ten Matmatika, Fizika, Kimika, Portuguis (J.S.) -. (MATEMÁTICA). N.F. proparoxítona, vd. matimatika.



matradora

n., (METRALHADORA). N.F. vd. mitralhadora. N.S. V.A.



matrikula 1

1.v.tr., *inscrever nos registos de matrícula. - i lebal pa Bisau i ba matrikulal na skola privadu (N.M.) -. (MATRICULAR). N.F. proparoxítona, neol.

2.v.intr., *inscrever-se nos registos de matrícula. - i dibi di dadu diritu pa mininus ke ka ten pusibilidadi pa e matrikula nel (R95) -. (MATRICULAR-SE).

matrikula 2

1.n., *inscrição numa escola. - Kuma ku matrikula ta kaba antis di i fasidu? (R96) -. (MATRÍCULA). N.F. proparoxítona, neol.

2.n., *código de registo dos veículos automóveis; chapa de matrícula. - E fala karu madja, i ka tene matrikula, alguin muri (R95) -. N.S. sin. tcapa.

matrikuladu

part., *registado. - na dia dozi ki bin matrikuladu dozi mininus di tris anus di idadi (R96) -. (MATRICULADO).



matrona

n., *parteira. - Mindjer ta sta gravida, i ka ten kin ki kumpanhal, nin un infermeru, nin un matrona (R95) -. (deriv. MATRONA). N.S. sin.


Yüklə 5,31 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   62




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin