Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
| – 148 –
– 149 – (sher, yo‘lbars, bo‘ri va boshqalar) hujum qilganlarida, insonga yaqin bo‘lib, u bilan bog‘langan uy hayvonlari – eshak hangraydi, ho‘kiz suzadi, ari chaqadi, xo‘roz qichqiradi, ot tepadi. Xullas, hammalari bir jon, bir tan bo‘lib, vahshiy hayvonlarni yengadilar va «o‘tning quyug‘i, suvning tinig‘i, unda juda erkinlik, azob-uqubat yo‘q» Susambilga ega bo‘ladilar. Bu ertakda xalq ommasining yaxshi, tinch, farovon, adolatli hayot kechirish yo‘lidagi fidoyiligi, o‘zaro hamjihatlik, do‘stlik va xotirjamlikning ahamiyati ko‘rsatib berilgan. «Ovchi, Ko‘kcha va Dono» ertagida esa har xil turga mansub bo‘lgan jonzotlar – kaptar, sichqon, qurbaqa, toshbaqa, qarg‘a va kiyik o‘z sarguzashtlari davomida do‘stlik va o‘zaro ahillik natijasida maqsadlariga erishishlari tasvirlangan. Har bir hayvonning boshiga og‘ir kun tushganda, ular ko‘pchilik bo‘lishib, bir-birlariga ko‘maklashib, o‘lim xavfidan qutuladilar. Bu ertak odamlarni o‘zaro hamjihat bo‘lishga undaydi, xalqni birlashib, ko‘pchilik bo‘lib, bir-biri bilan ahil bo‘lib yashashga chaqiradi. Ertakdan chiqadigan didaktik xulosa, kuch birlikda, agar ko‘pchilik birlashib, ahil bo‘lib yashasa, har qanday mashaqqatni ham yengib o‘tish mumkin degan g‘oyadir. O‘zbek folklorida mavjud bo‘lgan majoziy ertaklarning aksariyati jahon xalqlari og‘zaki badiiy ijodiyotida mavjud bo‘lgan an’anaviy epik syujetlar bilan mushtarak xususiyatlarga ega bo‘lsa-da, bu tip ertaklar o‘ziga xos motivlar tarkibi va obrazlar silsilasiga egaligi, voqealar talqinining milliy an’analarni ifodalashi jihatidan o‘ziga xoslik kasb etadi. Masalan, dunyoning ko‘pgina xalqlari folklorida uchraydigan «Echki bilan bo‘ri» ertagini olib ko‘raylik. Bu ertak o‘zbeklar orasida ham juda mashhur bo‘lib, ko‘plab variantlarga ega. O‘zbek ertagida ham bo‘ri – 149 – ovozini echki tovushiga o‘xshatib: «Eshikni och, og‘zimda suv keltirdim, mammada sut keltirdim» deb aldab, eshikni ochtirib, echkining bolalarini yeb ketadi. Ulardan biri o‘choq (boshqa xalqlar ertaklarida echki bolasi yashiringan joy o‘sha millat milliy turmush tarziga muvofiq tasvirlangan, masalan, rus ertaklarida pechka) ichiga bekinib qoladi. Lekin ana shu ertakda voqealar rivojining shundan keyingi talqini o‘zbek ertakchilari ijodiyotida boshqacha ko‘rinish kasb etgan: echki voqeadan xabardor bo‘lgach, bo‘riga urush e’lon qiladi. Bo‘ri ustaga borib tishini qayratib kelmoqchi bo‘ladi. Usta esa tulki bo‘ladi. U ayyorlik bilan bo‘riga «Sening tishlaringni po‘latdan qilib beraman» deb aldab, bo‘rining tishlarini bittalab sug‘urib oladi va o‘rniga chigitdan tish qo‘yadi. Echkining shoxlarini esa qayrab, pichoqdek o‘tkir qilib beradi. Shundan keyin echki o‘zining o‘tkir shoxlari bilan bo‘rining qornini yorib yuboradi va echkining bolalari qutulib chiqadilar. Ko‘rinadiki, bo‘ri hamla qilganda echki bolalaridan biri «o‘choq» ichiga kirib yashirinib omon qolishi, tulki bo‘riga «chigit»dan tish qo‘yishi, echki bolalaridan har birining «Olu-Bolu» kabi otlari bo‘lishi o‘zbek ertagining milliy o‘ziga xosligini ko‘rsatadi. Hayvonlar haqidagi majoziy ertaklar o‘zbek folkloridagi boshqa tur ertaklardan farqli ravishda kompozitsion qurilishi nisbatan sodda, motivlar tarkibi murakkab bo‘lmagan, dialoglarga boy, ular ko‘pincha qisqa didaktik xulosa chiqarishga asoslangan syujetga ega bo‘ladi. Yüklə 4,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|