Birinci Bölüm Din ve Mahiyeti

1. Hilâfetin Kaldırılması

Osmanlılar'a geçen ve saltanatla birlikte kullanılan hilâfet, Millî Müca­dele sonrasında Büyük Millet Meclisi'nin 1 Kasım 1922'de saltanatı lağve­dip hilâfeti de dinî muhtevalı bir kurum olarak bırakmasıyla bir defa daha saltanattan ayrılmış oldu. Meclisin 19 Kasım 1922 tarihli oturumunda son Osmanlı padişahı ve halifesi Vahdeddin'in veliahdı Abdülmecid Efendi halife seçildi.

Ziya Gökalp'in hilâfetin ilgasından önceki merhalede hilâfete ilişkin de­ğerlendirmesi şöyledir: "İstinatgahı Türkiye Büyük Millet Meclisi olan hilâfet makamı, müslümanlar arasında bir makâm-ı muallâdır... Yeryüzünde bir hilâfet makamı bulunmazsa İslâm âlemi kendisini imâmesiz kalmış bir teşbih gibi dağılmış, perişan görür... Halifeyi kendi içinden doğuracak mille­tin mutlaka kuvvetli bir orduya ve tam bir istiklâle mâlik olan mücahid bir İslâm milleti olması lâzımdır. Birçok asırlardan beri bu şartları haiz olan millet Türk milleti olduğu gibi şu anda da yine Türk milletidir. Buna binaen Türkiye Büyük Millet Meclisi bizzat halife hazretlerini seçerek kendisini bu muazzez ve muhterem makama istinatgah yapmıştır" (Doğru Yol, s, 11),

Çok geçmeden hilâfet makamının devamına lüzum olmadığına yine Bü­yük Millet Meclisi'nce kanaat getirilerek 3 Mart 1924 tarihinde kabul edilen kanunla hilâfet ilga edildi. Kanunun 1, maddesi şudur: "Halife hal' edilmiş­tir. Hilâfet, hükümet ve cumhuriyet mâna ve mefhumunda esasen münde­miç olduğundan makâm-ı hilâfet mülgadır".

SlVflSfll HflVflT 277

İzmir mebusu Seyyid Bey, 3 Mart 1340 (1924) tarihinde mecliste hilâ­fetin kaldırılması tartışılırken bu konuda daha önce çalışma yaptığını ve bir de kitap yazdığını belirterek hilâfetin kaldırılması lehinde bir konuşma yap­mış ve bu konuşmada hilâfetin dinî bir kurum olmadığını, bir yönetim işi olduğunu savunmuştur. Hilâfetin kaldmlması karşısındaki muhalefeti büyük ölçüde kıran bu tarihî konuşmasında Seyyid Bey özetle şunları söylemiştir:

"Hilâfet hükümet demektir. Doğrudan doğruya millet işidir, zamanın ge­rektirdiklerine tâbidir. Onun içindir ki Hz, Peygamber efendimiz vefat ettik­leri zaman ashâb-ı kiram hazretlerine hilâfet meselesini açıklamamışlardı. Asıl dinî kanun olan Kur'ân-ı Kerîm'e müracaat edilirse görülür İd İslâm hilâfeti hakkında hiçbir âyet-i kerîme yoktur, Kur'ân-ı Kerîm hükümet ve memleketin idaresi konusunda bize iki düstur gösteriyor: Birisi bugün me­deniyet âleminde yürürlükte olan meşveret (şûra) kaidesidir ki bunu Kur'an 1300 sene önce ortaya koymuştur, O da "Onların işleri kendi aralarındaki şûra iledir" (eş-Şûra 42/38) düsturudur. Gerçi bu âyet-i celîle Medine halkı hakkında nazil olmuştur, Medineliler kendi ortak işlerini, memleketlerine ait olan işleri kendi aralarında meşveretle görüşür ve halle derlermiş, Hz, Kur'an onların bu halini güzel buluyor ve methediyor. Demek İd memleket idaresi hususunda meşveret usulü Allah'ın takdirine mazhar olan güzel bir usuldür, Kur'an'da zikredilen ikinci düstur da ülü'1-emre (devlet başkanı) itaattir, Kur'ân-ı Kerîm'de, "Allah'a, Peygamber'e ve içinizden emîr sahibi olanlara itaat ediniz" (en-Nisâ 4/59) buyurulmaktadır. Her ne kadar emanetleri yani memuriyetleri, hükümetle ilgili vazifeleri ehline vermek, hak ve adalete riayet etmek gibi hususlarda âyetler varsa da bunlar doğrudan doğruya idare tarzı ile ilgili değildir, bu konu ile ikinci dereceden ilgilidirler.

Önceden de söylediğim gibi hilâfet meselesi dinî olmaktan çok dünya ile ilgili ve siyasî bir meseledir. Doğrudan doğruya milletin kendi işidir. Onun İçin, tırnak kesmek gibi basit ayrıntılara bile değinen dinî naslarda bu me­sele hakkında tafsilât yoktur. Halife nasıl tayin edilir, hilâfetin şartları neler­dir, her halükârda ve her zamanda halife tayin etmek millet üzerine vacip midir? gibi meseleler hakkında ne Kur'ân-ı Kerîm'de ne de hadislerde bir açıldık yoktur. Bunun sebebi şudur: Hilâfet meselesi öyle zannedildiği gibi esas dinî meselelerden değildir, siyasî bir meseledir. Zamana, örf ve âdete göre değişir, zamanın gerektirdiği şeylere tâbidir. Onun için Hz, Peygamber efendimiz, hilâfet meseleleri hakkında susmayı tercih etmiştir. Bununla be­raber hilâfet hakkında hiç de hadîs-i şerif yok değildir, vardır. Fakat bu ko­nudaki hadisleri; "İmamlar Kureyş'ten olur", "Aynı zamanda iki halifeye biat

278 llMIHfll

edildiği zaman, diğerini, yani ikincisini, -kim olursa olsun- öldürün" gibi iki üç hadisten ibarettir. Bunlar ise halifenin nasb ve tayin şeklini, hilâfetin şartları ile ilgili meseleleri çözmeye yeterli değildir.

Her ne kadar Şiîler Hz, Ali hakkında, bazı Sünnîler Ebû Bekir hakkında şer'î nas bulunduğunu iddia ediyorlarsa da bu iddialar doğru değildir. Zaten böyle bir nas olsaydı ashâb-ı kiram kimin halife tayin edileceği konusunda kendi aralarında ihtilâf etmezdi. Öte yandan Hz, Peygamber'in vefatından sonra sırasıyla halife olan Ebû Bekir, Ömer, Osman ve Ali'nin seçilme bi­çimleri birbirinden farklıdır, Hz, Peygamber'den sonraki ilk dört halife "Hu-lefâ-yi Râşidîn" diye nitelendirilmiştir İd bunlann hilâfet müddetlerinin top­lamı otuz seneden ibarettir, Hz, Peygamber'in bu konuda bir hadisleri vardır İd, burada bilinmesi lâzımdır ve dikkat çekicidir: "Benden sonra hilâfet otuz senedir; ondan sonra ısırıcı saltanata dönüşür".

Görülüyor ki sahâbîler de hilâfet meselesini açık bir şekilde izah etme­mişlerdir. Demek oluyor ki ne Kur'ân-ı Kerîm'de ne hadislerde ne de sahâbî-lerin sözlerinde hilâfet meselesi hakkında bizim aradığımız, öğrenmek iste­diğimiz meseleleri bize anlatacak açık ve kesin şekilde izah edecek bir şey yoktur.

Mezheplerin hilâfet meselesi konusundaki telakkilerine gelince, burada üç mezhep bir tarafa, bir mezhepte bir tarafa ayrılır, Mâlikî, Şafiî, Hanbelî mezhepleri ittifak halinde hilâfetin şartlarında ağır davranırlar. Halife olacak kişinin müctehid derecesinde âlim olmasını, tam bir adaletle muttasıf bu­lunmasını ve herhalde Kureyş kabilesinden olmasını şart koşarlar. Hatta İmam Şafiî, halife adaleti tam manasıyla tatbik etme yolundan saptığı za­man kendiliğinden vazifeden düşer (azledilmiş olur), ayrıca düşürülmesi ve azledilmesini beklemez demektedir, Şâfîî mezhebinin genel görüşü de böyle­dir. Yalnız Hanefîler hilâfetin şartları hakkında biraz müsamahakâr davra­nırlar. Meselâ onlara göre halifenin müctehid olması şart değildir, âlim ol­ması kâfidir. Yine onlar halife adaleti tam manasıyla tatbikten saptığı zaman kendiliğinden vazifeden düşmüş olmaz, azledilmesi gerekir diyorlar. Bu­nunla beraber bu dört mezhebin dördü de hilâfetin aslî şartlarında, meselâ halifenin âlim ve adaletli bir kişi olmasında ittifak ediyorlar. Âlim ve adaletli olmayan bir kişiye halife demiyorlar, melik ve sultan diyorlar,

Akaid kitapları incelendiğinde görülür ki Ehl-i sünnet âlimleri hilâfeti iki kısma ayırırlar. Birine gerçek hilâfet (hilâfet-i hakîkiyye), diğerine görünürde hilâfet (hilâfet-i sûriyye) diyorlar, Hilâfet-i sûriyyeye, hükmî hilâfet de (hilâ­fet-i hükmiyye) denir. Şimdi bu iki tür hilâfeti ayrı ayrı açıklamaya çalışalım.

SlVflSfll HflVflT 279

Hilâfet-i hakîkiyye (gerçek hilâfet), hilâfet için gerekli şartları taşıyan ve milletin seçimi ve biatıyla gerçekleşen hilâfettir, İşte hakikî ve dinî mânada hilâfet buna denir. Biraz önce söylediğim "Benden sonra, hilâfet otuz senedir, ondan sonra ısırıcı saltanata, dönüşür" mealindeki hadiste zikredilen hilâfet­ten maksat da bu hilâfet-i hakîkiyyedir, Hanefî âlimlerinin büyüklerinden olan Sadrüşşerîa, bu hakiki hilâfete hilâfet-i nübüvvet demektedir. Büyük Hanbelî müctehidlerinden İbn Teymiyye de aynı şekilde bu hakiki hilâfete, hilâfet-i nübüvvet demektedir. Nitekim bahsettiğimiz hadis başka bir riva­yette "Hilâfet-i nübüvvet otuz senedir..." şeklinde rivayet edilmiştir.

Gerçek hilâfetin şartlarına gelecek olursak, bunlar on tanedir: Müslüman olmak, hür olmak, aldı başında ve bulûğ çağma ermiş olmak, erkek olmak, bedenen ve zihnen sıhhatli olmak, memleketin işlerini, milletin maslahatla-nnı yürütme ve korumada tedbir ve güzel bir siyaset sahibi olmak ve aynı zamanda halk üzerinde nüfuz ve idare gücüne sahip olmak, tam manasıyla adaletli olmak, Kureyş kabilesinden olmak, İşte hilâfetin şartları bunlardır. Bunlardan biri eksik olursa hilâfet geçerli olmaz. Bu şartlardan başka bir de ilim şartı vardır. Yani halifenin âlim olması şarttır. Fakat bu ilim şartında İslâm âlimleri iki kısma ayrılırlar, Ehl-i sünnet âlimlerinin ekseriyetine göre halife olacak kişinin sıradan bir âlim olması yeterli değildir. Dinî konularda esas ve teferruat meselelerinde ictihad edebilecek derecede âlim olması şart­tır. Fakat Hanefîler bu konuda müsamahakâr davranmışlar ve müctehid olmayı şart görmemişlerdir.

Halife tayin etmekten gaye zalimin zulmünü ortadan kaldırmaktır, yok­sa insanlar üzerine zulmü musallat etmek değildir. Bunun içindir İd bütün İslâm âlimlerine göre zalim ve yolsuzluk yapan bir kişiyi halife seçmek caiz değildir, Aynca zulmetmeye başlayan bir halife de bütün âlimlerin ittifakıyla, vazifeden alınmaya müstehak olur. Hatta başta İmam Şafiî olmak üzere ilk dönem ŞâfİÎ âlimlerine göre halife millet tarafından azledilmemiş olsa bile kendiliğinden azledilmiş ve vazifeden aynlmış kabul edilir, Hanefîler ise müs-lümanlann birbirine düşmesi ve birbirlerini öldürmesi, ihtilâl gibi durumlar söz konusu değilse halifenin vazifeden alınması gerekir demişlerdir. Bazı âlim­ler, Hanefî fakihlerine göre adalet hilâfetin sıhhat şartlarından değildir. Öy­leyse fasık ve günahkâr bir kişinin hilâfeti mekruh olmakla beraber sahihtir demişlerse de bu doğru değildir, yanlıştır, Hanefî fakihleri de adaleti hilâfetin sıhhat şartlarından sayarlar. Onlara göre adalet, meliklik ve saltanatın sıh­hat şartı değildir. Yani şimdi aşağıda zikredeceğim hilâfetin ikinci çeşidinin şartı değildir. Çünkü hilâfetin ikinci çeşidi hükümdarlıktan ve saltanattan

230 İLMIHRL

ibarettir. Bu ise seçim ve biat üzerine kurulmuş bir hilâfet değildir; kuvvet, kahır, galebe üzerine kurulmuştur. Bu noktada hilâfetle saltanatı birbirine kanştırmamak gerekir. Hakiki hilâfet başka, şeklen (görünürde) hilâfet, yani saltanat ve padişahlık yine başkadır.

İkinci çeşit hilâfete gelince; buna sûreten ve selden hilâfet demiştik. Bu çeşit hilâfet, sûreten ve zahiren hilâfet şeklinde ise de gerçekte hilâfet de­ğildir. Belki meliklik ve saltanattan, galebe ve sultadan ibarettir, padişah­lıktır. Bu ya hilâfet şartlarını kendinde bulundurmamak veyahut kahır ve istilâ, zorlama ve galebe yoluyla elde edilir. Bütün Ehl-i sünnet âlimlerinin ittifak halinde açıkladıkları bir hakikattir ki Emevî ve Abbasî halifelerinin halifelikleri bu ikinci çeşittendir. Çünkü bunların hilâfetleri milletin arzu ve seçimiyle meydana gelmemiş, kahır ve istilâ, zorlama ve galebe yoluyla elde edilmiştir. Gerek Emevî halifeleri ve gerekse Abbasî halifeleri hakikatte halife değildirler, sultan ve padişahtırlar. Onlara halife denmesi insanlar arasında böyle bir örfün olmasındandır. Nitekim Zemahşerî gibi birçokları, Abbasî ve Emevî halifeleri hakkında gâsıp ve mütegallibedirler, kendi ken­dilerine halife ismini takmışlardır gibi ifadeler kullanmışlardır. Hatta İbnü'l-Hümâm'm belirttiğine göre, Hanefî mezhebinin ileri gelenlerinden bir kısmı Muâviye'ye bile halife demeyip, melik ve sultan demişlerdir, Osmanlı padi­şahları da hiçbir zaman Arap dünyasında halife olarak tanınmamışlar, hat­ta Osmanlı âlimleri bile padişahlarına halife dememişlerdir, O halde bu güç­lükleri ve vuzuhsuzlukları kaldırmak için ne yapmalıdır. Bu hususta söyle­necek söz şudur: Halifeliğin şartlarını taşıyan bir kişi bulunmadığı müddet­çe halifenin tayin edilmesi ve seçilmesi önermesi de ortadan kalkar, vacip olmaz. Burada gayet kuvvetli bir itiraz ortaya çıkar ve denilebilir ki, müslü­manlar üzerine bir imam (halife) tayin etmek ve seçmek vaciptir. Bu konu­da icmâ vardır. Buna ne cevap vereceksiniz? Bunun cevabını Allâme Adudüddin vermiştir: İmametin şartlarını kendinde toplayan bir kişi bu­lunmadığı müddetçe müslümanlar üzerine bir imam tayin etmek vacip ol­maz.

Fakat bundan "Hükümet kurmaya lüzum yoktur" mânası çıkmaz. Hali­felik şartlarını taşıyan bir imam tayin etmek imkânsız olduğu zaman yine hükümet kurmak vacip olur. Fakat artık ona hilâfet, hükümet başkanına da halife mânasına imam denmez ve bundan dolayı İslâm milleti günahkâr olmaz. Nitekim büyük Hanefî âlimlerden Sadrüşşerîa halifelik şartlarını say­dıktan sonra, şartlarını taşıyan halifeliğin -hadîs-i şerifte açıklandığı gibi-otuz senede tamamlandığını, ondan sonra dünyevî başkanlık ve galebe

SlVflSfll HflVflT 281

başkanlığından ibaret olan meliklik ve saltanatın kurulduğunu açıklıyor. Sonra da "Şu zikredilen hilâfet şartlarından zaruretlerin ortadan kaldırdığı şartlar düşmüştür. Bunun gibi zamanımızda, Kureyş'ten olma şartı da düş­müştür" diyor. Bu sözü söyledikten sonra "Hepsi de Allah'ın rahmetinden koğulmuş olarak nerede ele geçirilirlerse yakalanırlar ue mutlaka öldürülür­ler" (el-Ahzâb 33/61) âyetini iktibas ediyor. Bu suretle hilâfet şartlarını taşı­mayan melik ve sultanlara şiddetle hücum ediyor.

İşte bu izahlarımızdan gerçek hilâfetle şeklî hilâfetin neden ibaret olduğu tamamıyla anlaşılmıştır, sanırım. Gerçek hilâfet asıl hilâfettir ki, râşid hali­felere mahsus idi, geldi geçti. Şeklî hilâfet ise râşid halifelerden sonra gelen halifelerin hilâfetidir İd kahreden sultanlıktan başka bir şey değildir ve dinen gayet kötüle nmiştir.

Gerçek hilâfet râşid halifelerinki gibi olur. Halife diye de böyle zatlara denir. Günümüzde böyle halife bulmak mümkün müdür? Mümkün olma­yınca halife aramanın mânası kalır mı? Sözlerimin başında da söylemiştim: Şerefli şeriat nazarında hilâfetten maksat hükümettir, bir adaletli hükümet kurmaktır, Kur'ân-ı Kerîm de hükümet işinde idare tarzı olmak üzere bize meşvereti (şûra) tavsiye ediyor, "Onların işleri kendi aralarındaki şûraya dayanır" diyor. Bizim de bugün mümkün olduğu kadar kurmaya çalıştığı­mız idare usulü ve tarzı meşverettir. Hükümeti meşveret esası üzerine kur­mak istiyoruz. Bu idare usulü, ilâhî güzelliğe ve beğenmeye mazhar olduğu halde daha ne istiyoruz, başımızda heyûlâ gibi bir halife bulundurmanın ne mânası vardır?

İslâm'da öyle Hıristiyanlık'ta olduğu gibi ruhaniyet, yani ruhanî hükü­met yoktur. Aynı şekilde İslâm'da ne dinî teşkilât, ne de idarî teşkilât yok­tur, İslâm şeriatı dinî teşkilât kurmadığı gibi, idarî teşkilâtı da İslâm ümme­tine bırakmıştır. İslâmiyet mukaddes olarak yalnız bir şeyi tanır ki o da hak­tır. Mukaddes olan yalnız haklardır.

Hilâfet bir çeşit vekâlettir. Milletle halife arasında akdedilmiş olan vekâ­letten başka bir şey değildir. Millet müvekkil, halife onun vekilidir. Halife seçmek ve ona biat etmek demek vekâlet akdini icap etmek demektir. Hilâ­fet şer'î mahiyeti itibariyle hükümet demektir. Bilirsiniz İd Hz, Peygamber bir taraftan şer'î hükümleri ortaya koyar, diğer taraftan da bizzat o hüküm­leri icra ederdi. Etrafa valiler, kadılar, kumandanlar tayin ederdi ve harp­lerde bizzat başkumandanlık vazifesini yerine getirirdi. Hatta pek iyi bilirsi­niz ki Uhud Harbi'nde yanağından yaralanmıştı. Bu durumlar ise hüküme­tin icrası demektir. Fakat gerek Asr-ı saadette ve gerek sonraları hükümet

Ş82' llMIHfll

tabiri ıstılah olarak kullanılmamıştır. Hükümet kelimesi lugatta hâkim ol­mak, emretmek ve yasaklamak, tahakküm etmek demektir. Şeriat açısından pek makbul bir şey değildir. Onun için o vakitler hükümet tabiri kullanıl­mamış, onun yerine hilâfet tabiri kullanılmıştır.

Büyük Hanefî âlimlerinden İbnü'l-Hümâm imameti, yani hilâfeti, müs-lümanlar üzerinde kamu tasarrufuna (tasarruf-ı âmme) hak kazanmaktır diye tarif etmiştir, İşte hilâfetin fıkıh açısından tarifi budur, Akaid ilmi kitap­larında hilâfet, daha doğrusu imamet başka şekilde tarif edilir. Bu tariflerden biri din ve dünya işlerinde Hz, Peygamber'den halef olarak müslümanlar üzerinde reisliktir şeklindedir, İbn Hümâm büyük fakih olduğundan imameti fıkıh ve hukuk açısından tarif etmek istememiş, onun için imamet, müslü­manlar üzerine kamu tasarrufuna hak kazanmaktır demiştir, İmametin en güzel ve en doğru tarifi budur. Kamu tasarrufuna hak kazanmaktır diyor. Kamu tasarrufu demek, bütün müslümanlara şamil olmak üzere onların umumi ve ortak işlerinde tasarrufta bulunmak demektir. Buna fıkıh dilinde yani İslâm hukuku ıstılahında kamu velayeti (velâyet-i âmme) denir,

İbn Hümâm'm yukarıdaki tarifinden anlaşılmıştır ki, halife olmak demek kamu tasarrufuna hak kazanmak demektir. Bu ise doğrudan doğruya mille­tin kendi işidir, milletin kendi hakkıdır. Millet bu hakkı başkasına verme­dikçe hiçbir kimse o hakka mâlik olamaz, İşte bu esasa dayanarak İslâm fakihleri yani İslâm hukukçuları, hilâfet, milletle halife arasında akdedilmiş bir vekâlettir derler ve bu konuda tamamen vekâlet kaidesinin hükümlerini tatbik ederler.

Hilâfet vekâlet türünden olduğundan, halife seçim ve biat sırasında mü­vekkil olan millet tarafından ileri sürülen kayıt ve şarta uymaya mecburdur. Millet kendi kamu velayetini yani kamu işlerinde kamu tasarrufu salâhiye­tini halifeye mutlak surette bahşetmiş ise halifenin bu çeşit mutlak halifeliği, mutlak hükümet demek olur; râşid halifelerin hilâfeti gibi. Yok eğer millet biat sırasında halifenin hilâfetini yani kamu velayetini bazı kayıt ve şartlara tâbi tutmuşsa o zaman bu tür hilâfet de meşru hükümet demek olur, Os­manlı meşrutiyetinde olduğu gibi. Bunun her ikisi de caiz olduğu gibi mille­tin kendi kamu işlerinde tasarruf hakkı bahşetmemesi de esas itibariyle caiz olmak lâzım gelir. Millet, kendi işimi kendim göreceğim, artık ben rüşde ulaştım, kendi ortak işlerimde kendim tasarruf etmek için gereken ehliyet ve belgeye de sahibim, dolayısıyla kamu tasarrufu hakkını artık kimseye ver­meyeceğim diyecek olursa ona ne denilebilir? İşte şimdi biz de böyle yap­mak istiyoruz. Buna fıkıh ve hukuk itibariyle hiçbir engel yoktur. Yeter ki

SlVflSfll HflVflT 283

millet gerçekten rüşde ulaşmış olsun. Ve bu konuda olması gereken siyasî ve içtimaî terbiyeye sahip bulunsun, Kur'ân-ı Kerîm'de "Müslümanların işi kendi aralarında meşveretle görülür" dendiği için buna şer'î müsaade bulun­duğunu bildiriyor. Zamanımızda birçok devlet de kendilerini bu şekilde idare ediyor. Maksat memleket ve milleti adaletli bir şekilde güzelce idare etmek­tir. Yoksa hükümetin şekli değildir.

Kamu velayetinin mânası budur. Memleketin her tarafını, bütün fertleri ve cümle kamu işlerini içine alır, O halde halifenin, imamın, hükümetin veya sultanın emirleri, tasarrufları nasıl geçerli oluyor? İşte seçim ve biat onun için şarttır. Halifeyi seçmek, imam denilen kişiyi seçmek, hatta me­busları seçmek onun için şarttır, İslâm hukukçuları, "Halife milletin vekili­dir" derler. Çünkü millet kamu velayetini ona devretmiştir. Seçim yoluyla devretmiştir. Millet onu seçmeseydi, o kamu velayetine sahip olamazdı. Onun için millet o kamu velayetinin sahibidir ve aslıdır.

Millet dilerse halifeyi mutlak şekilde seçer, onun hiçbir tasarrufunu kayıt altına almaz (hükûmet-i mutlaka), dilerse halifenin tasarruflarını bazı kayıt ve şartlara tâbi tutar (hükûmet-i mukayyede), İşte meşrutî hükümet denilen hükümet bu tür bir hükümettir. Millet hiçbir kişiye vekâlet vermez. Yani bir halife, bir imam seçmezse hilâfet yok demektir, O vakit de Cumhuriyet olur. Buna ne mani vardır? Millet, "Kendi işimi ben yapacağım, neden bana baş­kası zorla yaptırsın" derse niçin caiz olmasın. Millet diyor ki hayır kendi işimi ben kendim göreceğim, ne zaman âciz olursam o zaman halife veya imam adıyla başkasını vekil tayin ederim. Fakat şimdi ben âciz değilim, rüşdümü elime geçirdim, vekile ihtiyacım yoktur. Milletler için en faydalı hükümet şekli demek olan Cumhuriyet ve meşveret usulü ile kendi işimi kendim göreceğim, O halde buna kim ne der? Kimse bir şey diyemez. Çün­kü hak milletindir" (bu konuşmanın sadeleştirilmiş tam metni için bk, İsmail Kara, Türkiye'de İslamcılık Düşüncesi, I, 179-220),

Seyyid Bey'in bu konuşmasından sonra hilâfet pek ciddi itirazlarla kar­şılaşmadan kaldırılır, Seyyid Bey'in bu konudaki temel görüşleri bir yıl son­ra benzer bir şekilde Ali Abdürrâzık tarafından el-İslâm ve usûlü'l-hükm adıyla Mısır'da yayımlanmıştır. Bu kitap yayımlandıktan kısa bir süre sonra Batı dillerine ve Ömer Rıza Doğrul tarafından Türkçe'ye çevrilmiştir (1927), Burada ilginç bir nokta, Ali Abdürrâzık'ın ileri sürdüğü görüşler büyük bir yankı uyandırdığı, dönemindeki Ezher ulemâsı başta olmak üzere İslâm âlimlerinin çoğunluğu tarafından tenkit edildiği, bu amaçla kitaplar telif edildiği halde, Seyyid Bey'in bazı hususlarda daha radikal olan görüşleri o

Ş&4 İLMIHRL

derece bir yankı uyandırmamış ve tepkiyle karşılaşmamıştır (Ali Abdür-râzık'ın eseri ve görüşleriyle ilgili bir değerlendirme için bk, Mehmet Görmez, "İslâm Dünyasında Laiklik Tartışmasını Başlatan Bir Kitap ve Bu Kitabın Seren-camı", İslâm'ı Araştırmalar, VHI/3-4 [1995], s, 223-231; Hayreddin Karaman, Mukayeseli İslam Hukuku, I, 82-87),

Türkiye'de hilâfetin kaldırılıp yerine millet meclisinin ikame edilmesine ilişkin olarak Pakistanlı düşünür Muhammed İkbal şu değerlendirmeyi yap­mıştır: "Ehl-i sünnet'e göre bir halife tayin etmek gerekir. Fakat halifenin bir şahıs olması zorunlu mudur? Türk milletinin içtihadına göre imamet, bir heyet, yani millet tarafından seçilmiş bir meclis tarafından deruhte olunabi­lir. Gerek Mısır, gerek Hindistan âlimleri henüz bu mesele üzerindeki görüş­lerini açıklamamış bulunuyorlar. Benim kanaatime göre Türk milletinin gö­rüşü isabetlidir ve bu nokta üzerinde herhangi bir münakaşaya gerek yok­tur. Cumhuriyet rejimi İslâm'ın ruhuna tamamen uygun olduktan başka İslâm âleminde hürriyete kavuşan yeni kuvvetlere göre Cumhuriyet rejimi üstelik bir zarurettir, Türk nokta-i nazarını iyice anlamak için İbn Haldun'un ne dediğine bir bakalım, İbn Haldun Mukaddimede, hilâfet konusunda üç farklı bakış açısı bulunduğunu belirtir: 1, Hilâfet ilâhî bir müessesedir ve onun için zorunludur, 2, Hilâfet ihtiyaca bağlıdır, 3, Hilâfet lüzumsuzdur. Haricîler bu üçüncü noktayı savunmuşlardır. Bu üç bakış açısından üçü de İslâmî'dir ve Türkler bunlardan işlerine geleni kabul etmekte serbesttirler. Siyasî düşüncelerinde mazinin tecrübelerinden yararlanan Türkler İslâm devletinin birliği zamanında hilâfetin faydalı olduğunu anlamakla beraber artık onun işe yaramaz hale geldiğini görmüşlerdir. Çünkü bugün İslâm devletleri çoğalmış ve hepsi de bağımsızlıklarına kavuşmuşlardır. Onun için hilâfet modern İslâm âlemini teşkilâtlandırmak bakımından canlı bir âmil olmaktan çıkmış ve müstakil İslâm devletleri arasında bir birlik kurulmasına engel olmuştur. Onun için kuru bir unvan uğruna bir sürü ayrılıklara sebep olmak mânâsız ve lüzumsuzdur" (Selâmet, 27 Şubat 1948, sayı 41),

Ali Abdürrâzık, Seyyid Bey, Muhammed İkbal gibi düşünür ve aydınların hilâfet konusundaki bu değerlendirmelerini dönemlerindeki şartlardan özel­likle de uluslararası siyasî süreçten bağımsız olarak ele almak doğru olmaz. Öte yandan bu görüşleri İslâm ülkelerinin son yüzyıldaki bağımsızlık müca­delelerine ve yeni ulus-devletlerin oluşumuna destek verdiği için tasvip edenlerin yanı sıra, XX, yüzyıldaki yeni uluslararası oluşumda İslâm dün­yasını zaafa uğrattığı, gelenekten kopardığı ve millet-devlet bağını zayıflat­tığı gerekçesiyle eleştirenler de olmuştur. Konu bir yönüyle tarihsel tecrübe

SlVflSfll HflVflT 285

niteliğinde olmakla birlikte anılan farklı yorumlar ve bakış açılan günü­müzde de değişik biçimlerde varlığını devam ettirmekte olduğundan güncel bir değer de taşımaktadır,

2. Tarihsel Tecrübeye İlişkin Değerlendirme

Hz, Peygamber'in ölmeden önce ümmetin işlerini yürütecek kişiyi tayin edip etmediği konusu ümmet arasındaki en temel tartışmalardan birisini teşkil etmektedir. Sonradan ortaya çıkacak siyaset teorileri de büyük ölçüde bu tartışmada takınılan tutuma göre şekillenecektir.

Yöneticinin kim olacağı konusunda ümmet arasında tartışmanın olması, âlimlerin büyük çoğunluğu tarafından Hz, Peygamber'in kendi yerine geçe­cek kişiyi belirlemediği şeklinde yorumlanmıştır. Çünkü Resûlullah kendi­sinden sonra yönetici olacak kişiyi belirlemiş olsaydı ümmet arasında tar­tışma çıkmazdı. Sünnî teori, Resûl-i Ekrem'in Ebû Bekir'i ima ve işaret etti­ğini kabul etmekle birlikte bu yönde doğrudan bir belirleme ve tayin olma­dığını savunmaktadır, Sünnî gruba dahil edilen İbn Hazm ise Hz, Ebû Be­kir'in ismen tayin edildiğini savunurken, Şîa Hz, Ali'nin tayin edildiğini ve sahabenin onun hakkını gasbettiğini ileri sürmüştür.

Bu hususta Hz, Peygamber'in bir tavsiyesi yöneticinin Kureyş'ten ol­ması yönündedir, "İmamlar Kureyş'tendir" şeklinde nakledilen sözün, Hz, Peygamber'e mi yoksa Hz, Ebû Bekir'e mi ait olduğu, yahut Benî Sakife toplantısında bu sözün gündeme getirilip getirilmediği yönündeki tartışmalar bir tarafa, klasik siyaset teorisinde bir esas olarak kabul edilen bu hadis çeşitli şekillerde anlaşılmış ve yorumlanmıştır. Bu yorumlar içinde sosyopolitik gerçekliğe uygun düşen ve tarihsel tecrübeyi açıklayabilen yo­rumların başında, Hz, Peygamber'in bu tavsiyesinin Kureyş'in soy olarak üstünlüğü ve bu işin onlara tahsis edilmesi anlamına gelmediği, tam tersine, böyle bir tercihin o dönemde müslümanlann birliğini devam ettirmeyi sağ­layacak uygun bir yol oluşudur. Çünkü Arap kabileleri Kureyş'e karşı aşırı bir saygı hissi beslemekteydiler, İbn Haldun bunu "asabiyet" olarak adlan­dırmaktadır,

Hz, Peygamber'in ölümünden kısa bir süre sonra yöneticinin kimliği ve nasıl seçileceği konusunda iki temel paradigmatik otorite kalıbı şekillenmiş­tir. Bunlardan birincisi hilâfet teorisidir. Bu anlayışa göre hilâfet (imamet), dinin bekçiliği ve dünyanın siyaset edilmesi hususunda peygamberlik mis­yonunun yerini tutmak üzere vazedilmiştir ve bu bakımdan ümmet içinde bu işi yerine getirecek durumda olan kimseye bu görevin verilmesi zorunludur.

286 llMIHfll

Ehl-i sünnet tarafından oluşturulan ve geliştirilen bu teoride hilâfet, pey­gamberlik misyonuyla temellendirildiği ve bir anlamda onun devamı kabul edildiği için, konu bir yönüyle dinî bir içerik kazanmıştır. Bu yaklaşım Resû-lullah'ın siyasal otoritesi hakkında doğrudan bir değerlendirme içermiyor olsa da, dolaylı olarak onun siyasal otoritesini de dinî bir temelde gördüğü izlenimini vermektedir, Hz, Peygamber'in siyasal otoritesini bu yolla gele­neğe dönüştüren Sünnî teoride hilâfetin Kureyş'e ait olduğu şeklindeki an­layış, sonraki dönemlerde sosyopolitik şartlar sebebiyle ikinci plana alınmış ve ayrıntı kabul edilmiş olsa da, başlangıçta teorinin oldukça önemli bir parçasını teşkil etmiştir, Sünnî teori ileriki dönemlerde, "insanların yararı" anlayışı çerçevesinde oldukça pratik ve pragmatik bir karakter kazanacaktır.

İkincisi ise Şîa'nın oluşturduğu "imamet teorisi"dir. Bu teoriye göre Hz, Peygamber'in hem siyasal hem de teşrîî otoritesi "masum imam" anlayışıyla devam ettirilmekte ve imama Allah'ın yeryüzündeki temsilcisi gözüyle ba­kılmaktadır, Allah'ın yeryüzündeki temsilcisi olan imam her ilmin kaynağı olduğu gibi dinî hükümlerin de en yetkili açıklayıcısıdır. Bu anlayışıyla Şîa Resûlullah'ın siyasal otoritesini dünyevî-insanî düzlemden ilâhî düzleme çekmekte ve ona süreklilik kazandırmaktadır.

Bu iki temel eğilimin yanında belli belirsiz var olan üçüncü bir eğilim ise Hâricîler'in temsil ettiği, siyasal otoriteyi lüzumsuz sayan veya siyasal oto­riteyi bir kabile veya muayyen bir kişi ve onun soyuna ait görmeyip ümme­tin geneline yayan anlayıştır.

Bu anlayışlar, toplumun yöneticisinin esas itibariyle bir vekil olduğu noktasında birleşmekle birlikte, vekâletin kim adına yapıldığında aynlırlar. Ayrıntılara girmeyi gerektiren bir konu olmakla birlikte genel bir ifadeyle söylenecek olursa söz konusu vekâlet, sonuç itibariyle bütün ümmete ve­kâlet yani millet adına iş görme demektir, Sünnî literatürde zaman zaman gündeme getirilmiş olan peygambere vekâlet anlayışı da pratik olarak üm­mete ümmetin direktifleri doğrultusunda vekâlet şeklinde anlaşılmalıdır.

Kendi teorik kurguları içinde tutarlı sayılabilen bu anlayışlardan her biri müslüman gruplarca önerilen ve savunulan anlayışlar ise de bunlardan herhangi birini "kutsal", "ilâhî", "dinî" olarak nitelemek doğru değildir. Abartısız bir üslûpta ifade etmek gerekirse bu ve benzeri açıklamalan, müs­lüman toplumların entelektüel tartışmaları ve bu düzeyde beşerî-zihnî ürün­leri olarak görmek gerekir. Bunun için de bu tür anlayışların "İslâm'ın siya­set teorisi" olarak tanıtılması yanıltıcı olmaktadır. Bu anlayışlar doğrul­tusunda gerçekleşen yönetim biçim ve anlayışları da, müslüman toplumların

SlVflSfll HflVflT 287

mümkün birer siyasal tecrübesi olarak tarihe geçmiştir. Bu ve benzeri tarih­sel tecrübelerin sadece kendi şartları içinde ve uygulandıkları tarih diliminde İslâm'ın evrensel hükümleri ve genel ahlâk ilkeleriyle çelişip çelişmediği sorgulanması daha anlamlı olabilir. Böyle olunca, İslâm toplumlarının siya­sal ve hukukî tecrübelerinin İslâm'ın kendisi olarak algılanması gerekmez. Bu tecrübeler, olsa olsa İslâm'ın müntesipleri tarafından o dönemlerde algı­lanış ve uygulanış biçimini ifade eder.

İnsanlık, tarihsel ve siyasal tecrübelerine rağmen, bütün zamanlar için geçerli olacak devlet biçimleri ve yönetim şekilleri geliştirememiştir. Her devlet biçimi ve her yönetim tipi, ortaya çıktığı çağın şartlarından etkilenir ve hatta bir anlamda ondan doğar. Bu tarihe bağımlılık, bir siyaset felsefe­sini de her çağda aktüel olandan yola çıkmaya zorlar. Her tarihsel çağın gerçekleştirmek üzere kendine koyduğu "ideler" vardır. Ortaçağ için bu ide, insanlığı bir dinsel ethos altında evrensel bir devlet idealinde birleştirmekti. Yeniçağ ideleri "özgürlük" ve "eşitlik" olmuştur, Batı'nm son birkaç yüzyıl­lık siyasal tarihi ancak bu idelerle ilişkili olarak anlaşılabilir.

Fıkıh kitaplarında IV, (X.) asra kadar devlet başkanlığı, bunların seçimi vs, gibi konulann yer almaması, bir bakıma Muâviye ile başlayan şeriat siyaset ayrışmasının ve hukukun siyasetten bağımsız işlediğinin bir göster­gesi kabul edilebilir. Daha gerilere götürme imkânı bulunmakla birlikte hi­lâfetin büyük ölçüde sembolik bir hüviyete bürünmesi IV, (X.) asırdan iti­baren resmen ve fiilen gerçekleşmiştir. Bu tarihten itibaren hilâfet, ileriki bazı dönemlerde saltanatla birlikte tek elde toplansa bile, ortadan kalkınca­ya kadar bu şekilde devam etmiştir, İlginç bir nokta, sanılanın aksine halife­lerin, "zıllullâhi fî'l-arz, hâkim biemrillâh" gibi unvanlar almaya başlamala-nnın, onların dünyevî otoritelerinin arttığı değil, tam aksine azaldığı dönem­lere tesadüf etmesidir.

Hilâfetin sembolik bir makama dönüşmesinde, müslüman toplumların içinde bulundukları sosyopolitik şartların zorlamasının mı yoksa özellikle Sünnî hukukçuların pragmatik tutumlarının mı daha etkili olduğu tartış­maya açık olmakla birlikte bunların birbirlerini ikmal edici fonksiyon icra ettikleri açıktır. Bu bakımdan müslüman hukukçulann siyaset teorilerinin pratik ve pragmatik olduğu yönündeki değerlendirmeler büyük ölçüde haki­kati yansıtmaktadır.

Halifeliğin sembolik hale dönüşmesinin anlamı üzerinde de durulmalıdır, Hz, Peygamber'in yönetimi de dahil olmak üzere, İslâm toplumlarında hiçbir zaman siyasal otorite, tanrısal bir desteği arkasına alarak icraat yapmamış

288 llMIHfll

ve kendisini ilâhî iradenin tecessüm yeri olarak iddia etmemiştir, O halde belli bir dönemden itibaren hilâfetin sembolik bir mahiyet kazanmasını, Tanrı adına siyasal yönetimin geri çekilmesi olarak değerlendirmek müm­kün değildir. Söz konusu olan şey, sosyal ve siyasal gerçekliklerin, daha önce oluşturulmuş olan hilâfet teorisinin kalıplarına uymaması ve bu duru­mun bir şekilde telafi edilmesidir,