Blackcurse

Kommunistik tarbiyaning pedagogik asoratlari
Rossiyada oktyabr to‘ntarishi amalga oshirilgach, proletariat rahnamolari milliy hayotdan uzoq, maxsus proletar madaniyatni yaratish g‘oyasini ko‘tarib chiqdilar. Ular milliy turmush madaniyati bilan hech bir aloqa bo‘lmagan yangi, sun’iy madaniyat yaratishga kirishdilar va bu borada ma’lum muvaffaqiyatlarga ham erishdilar. 20-yillarning sovet pedagogikasi ham ana shu oqim - na Vatan, na jahon madaniyatini tan olmagan proletar madaniyati ta’sirida edilar. Bu esa sovet maorif tizimi, kommunistik tarbiya asoslarini belgilashda o‘z aksini topdi. Natijada yangi - sovet pedagogikasi tarbiya sohasida “o‘tmishdan na mazmun, na uslublarni o‘ziga qabul qilmadi... Kommunistik tarbiya tizimini yangidan yaratishga to‘g‘ri keldi. “YAngi jamiyatning kishisini tarbiyalash nazariyasi” yaratildi”¹.

Tarbiya maqsadlari nimalardan kelib chiqishi lozimligi haqida V.S.Makarenko: “Albatta u bizning ijtimoiy ehtiyojlarimizdan, sovet xalqi orzu-istaklaridan, revolyusiyamizning maqsad va vazifalaridan, bizning kurashimizning maqsad va vazifalaridan kelib chiqadi”,-degan edi². SHu tariqa “sotsializm”, “kommunizm”, “revolyusiya”, “kurash” tushunchalari sovet tarbiya sistemasining partiyaviy, sinfiy, mavkuraviy, g‘oyaviy asoslarini belgilab berdi. “YAngi zamonning yangi kishisini tarbiyalash” bayrog‘i ostida sovet xalqlari, millatlari o‘z taraqqiyoti jarayonida to‘plagan “eski” madaniy, ma’naviy qadriyatlariga qarshi kurash boshlandi. Bu bilan sovet pedagogikasi nazariyasi bir tomondan milliy pedagogika tarafdori - K.D.Ushinskiyni ko‘klarga ko‘targan bo‘lsa, ikkinchi tomondan uning “tarbiyadagi xalqchillik” tamoyilini amalda inkor qildi. CHunki, K.D.Ushinskiy “oxirigacha materialistik poziyasiyada tura olmagan” edi³. Tarbiyada xalqchillik, milliylik bilan kurashish, ularni “eskilik sarqitlari” sifatida bartaraf qilish kommunistik tarbiya vazifalaridan biri, deya belgilandi. A.S.Makarenko o‘zining “Kommunistik odob qoidalari haqida” maqolasida milliy odob-axloq qoidalarini o‘tkinchi, zararli va umrini yashab bo‘layotgan eski odob qoidalari sistemasi” deb atadi. “Xulq-atvorni keng yo‘naltiruvchi bu eski odob qoidalari sistemasi diniy negizdan o‘sib chiqqan. Bunga men nafaqat pravoslav yoki katoliklarni, balki yaxudini ham, musulmonlarni ham – sinfiy jamiyat tarixida yig‘ilgan odob qoidalariga ega bo‘lgan hayotni qo‘shaman. Bu eski normalardan bizda hech narsa qolmaganday bo‘lib ko‘rinadi. Lekin axloqiy tajriba, asrlar bo‘yi shakllangan xulq-atvor an’analari hali ham mavjud. Bularning hammasi bizning jamiyatimizda murakkab yashirin qoldiq sifatida yashab kelmoqda...”⁴.

Avvaliga proletar, keyinchalik sotsialistik internatsilnalizm-nomilliylashtirish siyosatining pedagogik oqibatlari barcha sovet xalqlari uchun madaniy nuqtai-nazardan zararli kechdi. Bu siyosat uchun qozoqning qozoqligi, tojikning tojikligi, rusning rusligini hisobga olish, rivojlantirishdan ko‘ra ularni birxillashtirish va “sovet millatiga” aylantirish qulay, betashvish ish edi. “Men 1965 yili komsomol yig‘ilishi bayonini ukrain tilida yozib, “ukrain burjua millatchisi” degan nom oldim”,-deb yozadi bir ukrain yigiti. “Mo‘ylabimni ham, onam o‘z qo‘llari bilan tikib bergan ukraincha ko‘ylagimni ham ta’na bilan, alohida urg‘u berib eslatishdi”¹. “Na Minskda, na biror viloyat markazida, na biror shahar tipidagi qo‘rg‘onda belorus maktabini topa olmaysiz. Ingliz, fransuz, ispancha maktablar bor - belorus maktabi yo‘q”,-deb ko‘yinib so‘zlaydi belorus yozuvchisi Nil Gilevich². Taniqli rus yozuvchisi Valeriy Ivanov esa “rivojlangan sotsializm” asoschilarini slavyan xalqlari birligining Ukraina, RSFSR, Belorussiya shaklida kuch bilan parchalab yuborganliklari: pravoslav cherkovi va milliy madaniyat namoyandalarini o‘ldirib, cherkovlarni portlatib, talaganliklari; rus milliy ongi, xalq urf-odatlari, dvoryanlik, ulug‘ san’atkorlarni ulug‘ rus shovinizmiga qarshi kurash bayrog‘i ostida xalq xotirasidan o‘chirib tashlaganliklari uchun rus xalqi nomidan aybladi³.

30-yilarga kelib SSJI da ijtimoiy hayotni to‘rachilik, ma’muriy-buyruqbozlik asosida boshqarishning stalincha usuli kuchaydi. Bu turli mintaqa, millatlar bolalari o‘qiyotgan maktablar o‘quv reja, dasturlarini birxillashtirishda namoyon bo‘ldi. Sovet yoshlarini o‘z milliy madaniy-tarixiy qadriyatlaridan begonalashtirish boshlandi. Rus bo‘lmagan millatlar maktablarining II-III sinfidan rus tilini va V sinfdan boshlab rus adabiyotini o‘rganishni joriy qilishda o‘z ifodasini topdi⁴.

O‘sha yillarda maorifda teng ikki tillilikka erishishga qaratilgan ishlar ham amalga oshirildi. Jumladan, ta’lim rus tilida olib boriladigan maktablarda mahalliy tilni o‘rganish, III sinfdan X sinfgacha har haftada uch soat ajratilishi haqida qaror qabul qilindi. Rus maktablarida mahalliy tilni o‘rganishdan maqsad: boshlang‘ich sinflarda mahalliy tilda sodda matnni o‘qiy olish; og‘zaki mashqlarni bajara olish; V-VII sinflarda – lug‘at yordamida murakkab matnlarni ham o‘qib, mahalliy nutqni tushunish; VIII-X sinflarga kelib esa, rus maktablari o‘quvchilari o‘zbek, turkman, qirg‘iz tillaridagi kitoblar, jurnal, gazetalarni lug‘at yordamidasiz o‘qiy olishlari, o‘z fikrlarini bayon qila olishlari kerak edi. Maktabni tugatish arafasida rus maktablarini bitiruvchilardan mahalliy tilning 2800-3000 so‘zni o‘zlashtirib olishlari, mahalliy tilda ravon gaplasha olishlari talab qilinar edi⁵. Bu haqda muallifga Rusiya ta’lim akademiyasi Badiiy tarbiya ilmiy-tadqiqot institutining Bosh mutaxassisi, professor V.A.Razumniy quyidagilarni hikoya qilib bergan edi: “Men 1942 yili evakuatsiya qilingan aholi tarkibida Ukrainadan Tojikistonga ko‘chirildim”,-dedi u tojik va rus tillaridagi shahodatnomani ko‘rsatib, “E’tibor bering-a, men tojik va rus tillaridan ham og‘zaki, ham yozma bitiruv imtihonlarini topshirganman. Milliy jumhuriyatlarda yashayotgan boshqa millatlar vakillariga menimcha xuddi ana shunday maktab siyosati yuritilishi kerak edi. Afsuski bunday bo‘lmadi-da”(Moskva sh.,10.XI.1991).

Darhaqiqat, sovet maktablarida tillar tengligi tamoyili buzila borib, rus maktablarida milliy tilni o‘rganish fakultativga aylantirildi. VKP(b)ning 1938 yil mart oyida qabul qilingan “Milliy oblast va respublikalarda rus tilining majburiy o‘qitilishi haqida”gi qarori rus tilini o‘rganishda ixtiyoriylik tamoyilining buzilishini boshlab berdi. Bu qarorga hatto N.K.Krupskaya ham qarshi chiqib, “bu qaror ulug‘ davlatchilik shovinizmining basharasini eslatmoqda. Men boshqa xalqlar uchun ruschadan tarjima qilingan bir xil alifbe yaratilishini ham zararli deb hisoblayman”,-degan edi¹.

1931 yilda “Partrabotnik” oynomasi A..Navoiy va boshqa o‘zbek adabiyoti mumtoz shoirlari ijodi mohiyatini mistik, ya’ni “aqlga to‘g‘ri kelmasligi”da, SHarq xalqlarning milliy va ma’naviy jihatdan alohida xususiyatlarga egaligini da’vo qilishda ayblovchi maqolani e’lon qildi². Mualliflar hech bir andisha va isbotsiz o‘zbek xalqi o‘tmishidan na hozir va na kelajakda foydalansa bo‘ladigan hech narsa yo‘q; bu madaniy meros boshdan oyoq taraqqiyotga dushman merosdir deb da’vo qildilar. Ana shunday mualliflar va maqolalar keyinchalik ham sovet respublikalarida saqlanib qolgan nodir qo‘lyozmalarning talon-toroj qilinishiga, milliy me’morchilik yodgorliklarining qarovsiz qoldirilishiga, yo‘qotilishiga sabab bo‘ldi.

Sovet maktabining o‘quv rejalari, dasturlari hamda darsliklar mazmuni o‘quvchilar ongida milliy madaniyatga e’tiborsizlik uyg‘otish bilan cheklanib qolmasdan, ularning tafakkuriga o‘z milliy madaniyatiga begonalik, yovqarash hislari “ilmiy asoslanib”, maqsadli singdirib borildi. Ushbu fikrning misoli sifatida quyidagi dalillarni keltiramiz: “O‘tmishdagi madaniy boyliklar antagonostik sinfiy tuzumda yaratilgan... Antagonistik sinfiy jamiyatda ikki xil madaniyat, ya’ni progressiya va reaksion madaniyat mavjud "O‘zbek adabiyoti tarixi 8-sinf uchun darslik, 8-bet: "O‘tgan kunlar" asari jiddiy kamchiliklardan holi emas, bunga yozuvchining sotsialistik realizmni egallash yo‘lidagi ijobiy tajribasining etarli emasligi sabab bo‘lgan, albatta”.³

Milliy madaniy ildizlardan uzoqlashtirishga qaratilgan tarbiyaviy siyosat pedagoglar tayyorlashda ham ustivorlik qildi. Jumladan, oliy o‘quv yurtlari uchun chop qilingan darsliklar orqali shunday fikrlar singdirildi: "YAssaviy reaksion feodal klerikal guruhlarning dunyo qarashini ifoda etgan, islom diniga, badbinlik va tarkidunyochilikni targ‘ib qilgan, mehnatkash xalq; ommasini muhtojlik va huquqsizlikka ko‘nikishga, ekspluatatorlarga quldek tobe bo‘lishga chaqirgan eng reaksion tariqatdir."¹ Oktyabr revolyusiyasigacha o‘zbek xalqining sal kam ikki protsentigina savodli bo‘lsa... ²"Uzoq asrlandan beri xukm surib kelayotgan vahshiyona urf-odatlar, o‘rta asrchilikning chirkin an’analari, o‘taketgan qoloqlik va tarqoqlnk sotsializmga nihoyatda yot edi... Bu narsa ayniqsa, reaksion islom dini chuqur tomir yoygan O‘zbekiston” sharoitida g‘oyat darajada og‘ir va murakkab o‘tdi"³, Sotsialistik mafkuraviylik, partiyaviylik, sinfiylik kabi ilmiy noxolisliklar haqiqat yuziga parda tortdi. O‘zbek sovet maktabi o‘quvchilarida inqilobdan oldingi davrni mutlaqo "qora", inqilobdan keyingi davrni butunlay “oq”, kambag‘al obrazi - "yaxshi", boy bo‘lsa - "yomon", kolxozga a’zo bo‘lganlarni “yaxshi”, a’zolikdan bosh tortganlarni - "yomon", "quloq", “xalq dushmani”, deyish kabi munosabatlarni shakllantirib keldi. SHu tariqa tarix, adabiyot darsliklarida sovet voqeligini bo‘yab ko‘rsatish, o‘rganilayotgan voqea va faktlarni aqidaparastlarcha o‘qitish, milliy g‘ururni umumsovet g‘ururi orqali o‘chirib yuborish harakati avj oldi.

SSJI pedagogika institutlarida mutaxassislarni tayyorlash, ularda pedagogik tafakkurni hosil qilish maqsadida ko‘plab xrestomatiyalar chop etildi. Jumladan, 1976 yilda chop etilgan pedagogika xrestomatiyasida "Pedagogikaga kirish”, "Maktab pedagogikasi", "Tarbiya nazariyasi", "Ta’lim nazariyasi", “Maktabshunoslik masalalari" yoritildi. Kitob mazmuni ham, jo‘g‘rofiyasi ham pedagoglar tafakkurini^ partiyaviylik, sotsialistik mafkuraviylik, pedagogik nigilizm bilan to‘ldirishga qaratilganini tasdiqlaydi. SHu tariqa sovet pedagogikasi o‘z mohiyati, maqsadini anglashda tarixiy, milliy pedagogik tajribalarga zidligi uchun hayotdan tabora uzoqlasha bordi.

SHarq pedagogikasi, tarbiyashunoslik ta’limotiga e’tiborsizlik bilan qarash 1989 yili SSJI Pedagogika fanlari akademiyasi tavsiyasi asosida pedagogika bo‘yicha mutaxassislar uchun nashr qilingan "Ocherki istorii shkolы i pedagogicheskoy misli narodov SSSR s drevneyshix vremen do konsa XVII v"⁴ kitobida ham yaqqol ko‘rinib turdi. Fundamental, 434 saxifadan iborat asarda qadimiy pedagogik madaniyat beshigi bo‘lgan Markaziy Osiyo va Qozog‘iston respublikalari hududining pedagogik tarixiga atigi 14 bet ajratilganligi ham sovet pedagogikasi tarixchilarining milliy pedagogikamizga e’tibori qanday bo‘lganligini ko‘rsatadi. Kitobda o‘zbek xalq pedagogikasiga 4 sahifadan ham kam o‘rin hatto bu sohada mutaxassis bo‘lmagan kishi ham oqlay olmaydi. SHu tariqa o‘zga milliy ruxni ifodalovchi va shu ruhda tarbiyalovchi materiallar 1991 yilgacha tarjima qilinib, o‘qituvchilarning va ular orqali o‘zbek bolalarining shakllanayotgan milliy g‘ururiga, O‘zbekiston vatavparvarligiga, millatlararo muloqot madaniyatiga, milliy odobiga salbiy ta’sir keldi.

Sobiq SSJI tarqalib ketgach, ayrim ittifoqdosh respublikalardan rusiyzabon aholining bir qismining ko‘chib ketishiga oid faktlar uchray boshladi. Buning ma’rifiy maktabga bevosita bog‘liq bo‘lgan sabablari ham bor edi. Ana shulardan biri - ta’lim rus tilida olib borilgan maktablarda mahalliy tilni o‘rganishning qoniqarsnz tashkil qilinganligi edi. Mustaqil Respublikalar davlat tili haqida Qonunlarni qabul qilgach, rus maktablarinn bitirgan aholining aksariyati bu tilni bilmasligi yanada namoyon bo‘ldi. Sobiq ittifoqdosh respublikalari ichida birinchilardan bo‘lib O‘zbekistonda rusiyzabon aholiga davlat tilini o‘rganishlariga yordam berish maqsadida maxsus kurslar tashkil etildi. Aslida bu burinchidan – 70-yillarda sovet pedagogikasi nazariyasi va amaliyoti yul qo‘ygan xatolar va ularning asoratlarini tuzatish; ikkinchidan, O‘zbekistonda millatlararo totuvlikni yanada mustahkamlashga qaratilgan strategik tadbirlardan biri edi.

1984 yilda maktab islohoti boshlandi. SHu munosabat bilan maktablarning tipovoy dasturlari yaratilgan va ularda ona tilidan "o‘quvchilarning rus tili va adabiyotini o‘rganishni engillashtiruvchi vosita" sifatida foydalanish tavsiya qilindi. Bu esa ona tiliga e’tiborning yanada susayishiga, o‘quv rejalarida soatlarning qisqartirila borishiga olib keldi. Mahalliy tilni o‘rganishga vaqt, soat ajratish ittifoqdosh respublikalar maorif ministrliklari ixtiyoriga havola qilindi. Ittifoqdosh respublikalardagi ta’lim rus tilida olib borilgan maktablarning 1974/75 o‘quv yilidagi o‘quv rejalarini o‘rgannsh shuni ko‘rsatdiki, Ukrainadagi rus maktablarida mahalliy millat tili - ukrain tiliga 37,5 soat (II-X sinflarda), Belorusiyada-24,5 (III-X), O‘zbekistonda-16 (III-X), Qozog‘istonda-14(II-VIII), Gruziyada - 16,5(III-X), Latviyada -17(II-X), Moldaviyada - 14(IV-X), Qirg‘izistonda - 10(III-VIII), /ota-onalarning xoxishiga qarab/, Armanistonda –28 (II-X), Estoniyada - 35(II-X) soat ajratildi. Bunday amaliyotning natijasi shu bo‘ldiki, ta’lim rus tilida olib boriladigan maktablarni bitirganlar mahalliy respublika - o‘z vatanlariga nom bergan millatlar tilini o‘rgana olmadilar. Natijada ittifoqdosh respublikalarda yashovchi rusiyzabon aholi orasida mahalliy tilni biluvchilar soni 15% dan 18% ga oshgan bo‘lsa, rus tilida erkin so‘zlasha oluvchilar mahalliy aholi soni uchdan ikki hissaga qadar oshdi /Pravda, 1988 yil 25 avgust/.

7-jadval. Sobiq SSJIda milliy tilda ta’lim olgan o‘quvchilar soni /o‘quvchilarning umumiy soniga nisbatai foiz hisobida/

Rus tilida Milliy tilda

1980/81 o‘.y. 1988/89 o‘.y. 1980/81o‘.y. 1988/89o‘.y.

SSJI bo‘yicha 97RSFSR 45 65 14 64 21 14 13	63 4497 34 10 12 15 32	66	97	98
RSFSR	97	98	97	98
Ukraina SSR	45	52	55	47
Belorussiya SSR	65	79	35	21
O‘zbekiston SSR	14	15	78	71
Qozog‘iston SSR	64	67	33	30
Gruziya SSR	21	24	68	67
Ozarbayjon SSR	14	18	83	79
Litva SSR	13	16	85	82
Moldavaniya SSR	37	41	63	59
Latviya SSR	44	48	56	52
Qirg‘iziston SSR	34	36	53	52
Tojikiston SSR	10	10	64	66
Armaniston SSR	12	15	80	81
Turkmaniston SSR	15	16	78	77
Estoniya SSR	32	37	68	63

Keltirilgan¹ jadval tahlili barcha ittifokdosh respublikalarda rus tilining sovet davlat tili sifatida mavqei osha borganligini, tillar tengligi tamoyilining buzilganligini ko‘rsatadi. Natijada rus tilida ta’lim oluvchi o‘quvchilar sonining oshishi ona tilida ta’lim oluvchi o‘quvchilar sonining kamayishi hisobiga (Qozog‘istonda-3%, O‘zbekistonda-7%, Qirg‘izistonda-1%, Turkmanistonda-1%) sodir bo‘ldi. Buning qator sabab va oqibatlari mavjud edi. Jumladan, ilmlilik, ziylilikni yuksak qadrlovchi o‘zbek xalqining farzandlari ona tilida texnik bilimlarnnng dunyoviy standarti darajasiga ko‘tarilishlari qiyin edi. CHunki ilmiy-texnikaviy oliygohlarda asosiy fanlar rus tilida olib borilar edi. O‘zbek maktablarida rus tilini o‘qitish esa talabga javob bermas edi. SHu tufayli o‘zbek o‘g‘il-qizlarining bir qismi o‘zbek, bir qismi rus tilida ta’lim ola boshladilar. Buning natijasi o‘laroq rus va o‘zbek tillari, madaniyatlari ruhida tarbiyalangan o‘zbek o‘g‘il-qizlari orasida madaniy bo‘linish, farq paydo bo‘la bordi. Bu sun’iy bo‘linish o‘g‘il-qizlarimizning milliy odobida, milliy qadriyatlarga, o‘zbek tiliga munosabatida, kundalik turmushdagi munosabatlarida namoyon bo‘ldi. Bir vaqtning o‘zida o‘zbek, qirg‘iz, eston, xakas bo‘la turib, til orqali boshqa milliy-madaniylikni singdirgan kishilar (masalan, o‘zi kelib chiqishi jihatidan A millatga mansub, lekin B millatning ruhi, madaniyatini singdirganlar) Ѓarb ijtimoiy psixologiyasi, kulturantropologiyasida marginal shaxslar deb ataladi. Marginallik hodisasi ijobiy (ikki xalq madaniyati, urf-odatlarini to‘la o‘zlashtirganlik) va salbiy (na o‘z va na boshqa xalqlarning madaniyati, urf-odatlarini yaxshi bilmaslik) tavsiflarga ega. Salbiy marginallik sabablari tarbiyadagi nomilliylikning oqibatlaridir. Sobiq sovet maktabining tarbiyaviy ishlar tizimi o‘quvchi-yoshlarning ko‘proq salbiy marginallashuviga xizmat qildi.

Sobiq SSJIning barcha maktablarida tarbiyaviy ishlar maqsadi, mazmuni, shakl va vositalari uzoq yillar "O‘quvchilarni tarbiyalashning taxminiy dasturi"(I.S.Marenko tahriri ostida) belgilab kelindi. Mavjud uslubiy tavsiyalar barcha ittifoqdosh respublikalar umumta’lim maktablari uchun markazdan - SSSR Pedagogika fanlari akademiyasi, Maorif vazirligi, maorif vazirligi qoshidagi maktablar boshqarmasi va Tarbiyaning umumiy masalalari ilmiy-tadqiqot instituti tomonidan tayyorlanar edi. Tavsiyalarning asosiy maqsadi - kommunistik tarbiyaning quyidagi yo‘nalishlarini amalga oshirishga qaratilgan edi:

• 
  kommunistik dunyoqarash asoslarini shakllantirish;
  
• 
  sovet vatanparvarligi va sotsialistik internatsionalizm tarbiyasi;
  
• 
  mehnat va xalq mulkiga kommunistik, munosabatni shakllantirish;
  
• 
  kommunistik axloqni, ongli intizom, xulq-atvorni shakllantirish;
  
• 
  o‘qishga ongli munosabatni, aqliy mehnat madaniyatini tarbiyalash;
  
• 
  kommunistik onglilik va ijtimoiy faollikni shakllantirish;
  
• 
  politexnik ta’lim, ko‘nikma va kasbga qiziqishni rivojlashirish;
  
• 
  sotsialistik huquqiy ong va sovet fuqaroviy mas’uliyatini shakllantirish;
  
• 
  estetik madaniyat va badiiy qobiliyatlarni rivojlantirish;
  
• 
  jismoniy kamolot, sog‘liqni mustahkamlash va sanitar-gigienik madaniyat malakalarini singdirish; ushbu yo‘nalishlarda I-III, IV-VIII, IX-X sinflarda olib borilishi kerak bo‘lgan tarbiyaviy ishlarning mazmuni, shakl va vazifalari belgilandi.
  

"O‘quvchilarni tarbiyalashning taxminiy dasturi", "Zamonaviy maktab o‘quvchisining shaxsi va umumta’lim maktabi tarbiyaviy faoliyatining vazifalari", "Umumta’lim maktablarining 1-X sinf o‘quvchilarini tarbiyalash mazmuni", "Maktab jamoasi faoliyati va mashg‘ulotlar, tadbirlarning taxminiy turlari", ''Maktab, oila, ishlab-chiqarish jamoalari va jamoatchilikning o‘quvchilarni tarbiyalashdagi hamkorligi" asosida amalga oshirildi. Mazkur tarbiya yo‘nalishlari:

• 
  tarbiyaning ijtimoiy-siyosiy yo‘naltirilganligi, uning hayot va kommunizm qurish amaliyoti bilan aloqadorligi; ta’lim va tarbiya birligi;
  
• 
  mehnat, aktiv faoliyat orqali tarbiyalash; kollektiv va kollektiv orqali tarbiyalash; bolalar va o‘smirlarning maktabdagi kommunistik tashkilotlariga tayanish;
  
• 
  pedagogik rahbarlikning o‘quvchilarning tashabbuskorligi, faolligi va mustaqil faoliyatiga mosligi;
  
• 
  tarbiya jarayonining to‘xtovsiz, uzviy va davomiyligi, uning dinamik rivojlana borishi; tarbiya va o‘z-o‘zini tarbiyalashning o‘zaro aloqasi;
  
• 
  o‘quvchilarning yosh va shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish tamoyillari asosida amalga oshirildi.
  

Ko‘rinib turganidek, SHarq xalqlari milliy tarbiyasiga xos xususiyatlar va kommunistik tarbiya maqsadida, na tamoyillarida, na yo‘nalishlarida va na vazifalarida aks etmas edi. YOsh avlodlarda milliy g‘urur, milliy odob, O‘zbekiston vatanparvarligi, milliy ma’naviyatning susayishiga barcha millat va elatlar bolalarini birxillashtirishga yo‘naltirilgan vosita - "Dastur"ning majburiyligi ta’sir qildi. CHunki, dasturda "Ushbu qo‘llanmada ko‘rsatilgan umumta’lim maktablari tarbiyaviy ishlari yo‘nalishlari, umumiy va yosh xususiyatlariga qarab muayyanlashtirilgan tarbiyaviy vazifalar tarbiyaviy jarayonni rejalashtirish va tashkil qilish uchun majburiydir", deb yozib qo‘yilar edi¹.

Tarbiyada milliylikni inkor qilish "Dastur"da belgilangan tarbiya, shakllarida ham namoyon bo‘ldi. Buni 1-SH sinflar uchun "Sovet tuzumida ilgari ishchi va dehqonlar qanday yashaganlar? /suhbat/, “Oktyabr”/suhbat/, "Lenin xaqida"/suhbat/, "Revolyusiya bayrami" hamda I-IV sinflar uchun "Kommunizm qurishda bilimning roli", "Internatsional bilan tanishuv", "Mening Vatanim - SSSR" va boshqa mavzularda o‘tkazilgan tadbirlarda ham ko‘rish mumkin edi. Bunday tadbirlar amalda o‘quvchilar ongi, o‘zligini anglash jarayonini milliy madaniyatdan chalg‘itish, "sovet xalqi", "Sovet millati", "yangi tipdagi odam"ni yaratishga qaratilgan edi.

Har bir jamiyatning ichki inqirozi tarbiyadagi inqirozdan boshlanadi. Sovet tuzumining inqirozini ham eng avvalo dunyodagi pedagogik nazariyalardan biri - kommunistik tarbiya nazariyasi va amaliyotining inqirozi deb qarash zarur. Bu inqirozning sabablari kommunistik tarbiya nazariyasi va amaliyotidagi orasidagi tafovut, hayotdan uzoqlik, rasmiyatchilik, tarbiyaning sinfiy, partiyaviy, sotsialistik mafkuraviy asoslarga qurilib, xalqlar, insonlar uchun tabiiy bo‘lgan milliylikka qarshi kurashganida bo‘ldi. Bu esa jamiyat nazarida sobiq sovet pedagogikasini va u orqali umuman pedagogikani nazariy va amaliy fan sifatida obro‘sizlantirdi.

Milliylikni millatchilikka yo‘yish, milliy nigilistik ko‘rinishlarga javoban pedagog-olimlar ham o‘z xulosalarini bildirdilar. Masalan, sobiq sovet etnopedagogikasining "otasi" professor G.N.Volkov "Dunyoda sovet maktabi kabi nomilliy maktab bo‘lmaydi... Bundan buyon xalq pedagogikasidan emas, aksincha, ma’naviyatsizlikka olib kelishi isbotlangan nomilliylikdan qo‘rqish kerak",-degan edi¹.

Jahon pedagogikasi to‘plagan juda boy tajribadan farqli o‘laroq sovet pedagogikasi milliylikka zidligi hamda yuqoridagi sabablar tufayli istiqbolsiz nazariya va amaliyot sifatida boshi berk ko‘chaga kirib qoldi. Ushbu ahvolning nomilliylik, ma’naviy-madaniy asosdan ajralib qolganlikdan tashqari yana qator ilmiy-nazariy, ilmiy-tashkiliy sabablari ham bor edi. Rossiyalik akademiklar A.A.Bodalev, V.A.Krakovskiy, L.I.Novikovalarning², akademik B.T.Lixachevning³, sobiq SSJIda ilm-fan taraqqiyotini o‘rganish bilan maxsus shug‘ullangan amerikalik ilmshunos L.R.Grexem, Buyuk Britaniyaning "Natire" haftanomasining muharriri, doktor D.Medoks⁴, va sobiq sovet pedagogikasining antropologik bilimlar tizimidagi o‘rnini bevosita tadqiqot qilgan professor V.I.Juravlev⁵ muallifning ilmiy izlanishlari natijalarini umumlashtirgan holda pedagogik inqirozning sabablar tizimini tuzdik. Xullas, sovet pedagogikasini inqirozga olib kelgan xatolar jahon va Mustaqil O‘zbekiston pedagogikasidan quyidagi xatolarni chetlab o‘tishni taqozo qiladi:

1. 
   Ilmiy-tadqiqot tizimida tezkorlikning etishmasligi.
   
2. 
   Tadqiqotchilar uchun ilmiy, yashash sharoitining yaratilmaganligi.
   
3. 
   Pedagogika fanining chet el ilmiy dunyosidan ajralib, o‘z qobig‘iga o‘ralib qolganligi.
   
4. 
   Ilmiy-tadqiqot tizimining moddiy bazasidagi qashshoqlik.
   
5. 
   Ilmiy-tadqiqotlarni tashkil qilish va boshqarishning talabga javob bermasligi.
   
6. 
   Ayrim ilmiy yo‘nalishlarni haddan tashqari rag‘batlangirish va boshqalarini asossiz chetda qoldirish.
   
7. 
   Yo‘l qo‘yilgan xatolarni kechikib qayd qilish.
   
8. 
   Pedagogikada buyruqbozlik munosabatlarining qo‘llanilishi.
   
9. 
   Pedagogika fanini isloh qilish texnologiyasining yaratilmaganligi.
   
10. 
    Tarbiya maqsadini tushunishdagi mavhumlik.
    
11. 
    Pedagogika kafedralari ilmiy-tadqiqot mavzularini belgilashda ilmiy-ijodiylikka asoslanmaslik.
    
12. 
    Pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqalarining rivojlanmaganligi.
    
13. 
    Pedagogika fanining rivojlanishini boshqaruvchi Pedagogika fanlari akademiyasi rahbarlarining pedagog emasliklari.
    
14. 
    Metodologiyaning nomukammalligi.
    
15. 
    Pedagoglarning nazariy pedagogik qadriyatlarni himoya qila bilmasliklari.
    
16. 
    Pedagogika fanining novatorlikni tushunishga tayyor emasligi.
    
17. 
    Tarbiya amaliyotida og‘zakilik, rasmiyatchilik, shaklga zo‘r berish.
    
18. 
    Tarbiyaning ob’ektiv milliy xarakterga ega ekanligini anglay bilmaslik va boshqalar.
    

Sobiq sovet pedagogikasi nazariyasi va amaliyotini milliy tarbiya nuqtai nazaridan tahlil qilish quyidagi xususiy xulosalarni berdi:

• 
  SSJIning inqirozi 20-yillarda sovet pedagogikasi o‘z maqsad va vazifalarini proletar madaniyatiga asosan belgilab olganida, ya’ni 70 yil ilgari boshlangan edi. Sovet pedagogikasi proletar madaniyati - mafkurasi ta’sirida shakllandi va bu ta’sir keyinchalik ham saqlanib qoldi. YA’ni, tarbiya nazariyasi, mazmunini belgilashda milliy madaniyatdan, o‘tmishdan na mazmun, na uslublarni o‘ziga qabul qilmaganligi¹ kommunistik tarbiyaning inqirozini muqarrar qilib qo‘ygan edi.
  
• 
  Tarbiyaning xalqchilligi, milliyligi bilan kurashish "eskilik sarqitlari bilan kurashish" deya oqlanib amalga oshirildi;
  
• 
  Jadidchilar tomonidan ko‘tarilgan ta’lim va tarbiyada milliy-sivilizatsiyalashuv g‘oyasi Turkistonda dastlab xon, mutaassib dindorlar va CHor Russiya mustamlakachilari tazyiqiga uchragan bo‘lsa, keyinchalik sovet tuzumi tomonidan mutlaqo tor-mor qilindi. Stalin yakkahokimligi davrida erkparvar fuqarolar kabi hur fikrli, millatparvar o‘qituvchilar “millatchi” tamg‘asi bilan qatag‘on qilindi;
  
• 
  SSJIda pedagogik darsliklar mazmunini belgilashda Markaziy Osiyo pedagogik madaniyati chetlab o‘tildi. Bu esa milliy tarbiyaning nazariy rivojlanishiga, uni ilmiy-pedagogik tushunishga yo‘l bermadi;
  
• 
  tillar tengligi qo‘pol ravishda buzilib, rus tili sovet davlat tiliga aylantirildi. Bundan rus xalqi emas, VKP(b), KPSS mafkurasi bilan sug‘orilgan tuzum manfaatdor edi. Ona tili soatlari kamaytirila bordi. Bu esa barcha millatlar bolalarining salbiy marginallashuviga, milliy o‘zligi, g‘ururining susayishiga olib kelaverdi;
  
• 
  Tarbiyaviy ishlar markazda ishlab chiqarilgan YAgona dastur – “O‘quvchilarni tarbiyalashniig taxminiy dasturi" asosida tashkil qilindi. O‘zbek xalqining milliy g‘ururi, madaniyati, tarixi va istiqboliga bog‘lanmagan "Dastur"ni o‘zbek sovet maktabida joriy qilish majburiy edi;
  
• 
  O‘zbek-sovet maktablarida olib borilgan kommunistik tarbiya maqsadi, vazifalari, mohiyati bilan o‘zbek mahalla, qishloqlarida ob’ektiv holatda mavjud bo‘lgan milliy tarbiyaning maqsad, vazifalari orasida tafovut mavjud edi. Natijada oliyjanob milliy fazilatlarimizning;
  
• 
  Sobiq sovet pedagogikasi tomonidan "O‘zbekiston vatanparvarligi", “milliy g‘ururlilik”, "vijdoniylik", "iymonlilik", "milliy odoblilik" tushunchalari ilmiy-pedagogik nuqtai-nazardan o‘rganilmadi, maktabda o‘quvchilarda shakllantirilmadi.
  
• 
  O‘zbekiston milliy mustaqillikka erishgach, shaxs, millat, maktab va Davlat manfaatlari birlashdi. Kommunistik tarbiya nazariyasi va amaliyoti jahon pedagogik tajribasida o‘ziga xos "ibratli" iz qoldirdi va bundan buyon hech bir tarbiya tizimi milliy o‘zaksiz maqsadga eta olmasligini o‘z inqirozi misolida isbotlab ketdi.
  

O‘zbekistonda mustaqillik arafasida va u qo‘lga kiritilgach, xalq, respublika rahbariyati tomonidan kun tartibiga qo‘yilgan eng dolzarb masala, ehtiyojlardan biri - maktab va tarbiyaning milliylashuvi bo‘ldi. Bu ehtiyoj mustaqil O‘zbekistonning pedagogika faniga bergan ilk buyurtmasiga aylandi.