Cihan bulut elçin SÜleymanov döVLƏt maliYYƏSİ Bakı 2015

2. Emissiya
Büdcə kəsirlərinin maliyyə faktorunun bir yolu da emissiyadır. Yəni pul tələbi-nin artırılmasıdır. Pul tələbinin artırılması ilə əldə edilən gəlir “senyoraj” gəliri olaraq adlandırılmaqdadır. Kəsirlərin pullaşdırılması Mərkəzİ bank tərəfindən real-laşdırılar. Milli bank bir çox ölkələrdə pul siyasətinin, maliyyə sabitliyinin məsu-ludur. İqtisadiyyatların içində olduğu vəziyyətə görə bu məsuliyyət çərçivəsində pul tələbi artırılıb-azaldıla bilər.
Milli bankın büdcə kəsirlərini maliyyə etməsi, dövlət sektoruna nağd köçürücü əməliyyatlar vasitəsi ilə reallaşır. Bunlar, cari il büdcə öhtəliklərinin müəyyən bir nisbətini keçməyəcək miqdarda xəzinəyə avans istifadə etdirmək, dövlət daxili borclanma sənədlərini dirək xəzinədən və ya bazardan satın almaq, dövlət müəs-sisələrinə əlverişli kredit istifadə etdirmək şəklində ola bilər. Milli bankın bu əməliyyatları reallaşdırarkən faydalandığı mənbələrə (pul çapı, rəsmi ehtiyat norma dərəcələrinin artırılması, valyuta ehtiyatlarının istifadə edilməsi kimi) görə bazar-dakı pul miqdarı dəyişməkdədir. Məsələn, məcburi ehtiyat nisbəti artırılmadan və MB-ın kurs ehtiyatları istifadə edilmədən edilən pul artımı bu vasitələrin istifadə edilməsi vəziyyətindəki artımdan daha çox olacaq. Çünki bu vasitələr bazara təda-vül edilən pulun bir hissəsi MB ehtiyatlarına çevrilməkdədir.³⁰
Ancaq tətbiqdə ölkə rəhbərlikləri kəsirləri bağlamaq üçün inflyasiya dərəcəsinin yüksək olduğu vəziyyətlərdə də emissiya yoluna getməkdə və inflyasiyanın daha da artmasına səbəb olmaqdadırlar. Məsələn, 1980-ci illərdə İsrail, Boliviya, Argentina və Braziliyadakı yüksək inflyasiyalı mühitdə büdcə kəsirlərinin maliyyəsi üçün emissiyaya gedilmişdir.
Kəsirlərin pullaşdırılması ilə cari qiymət səviyyəsindəki tələbi aşan pul, in-sanların əllərindəki nağd anbarlarını azaltma səyinə itələyir. Beləcə, qiymətlərin ümumi səviyyəsi yüksələr. Edilən bir çox araşdırmada da dövlət kəsirləri, pul böyümə və inflyasiya arasında uzun dövrlü bir əlaqənin olduğu tapılmışdır. Bunlardan biri Haan və Zelhorst tərəfindən edilən 17 inkişaf etməkdə olan ölkənin 1 961-1985 -ci illər dövr ilə əlaqədar inkişaflarını əhatə edən araşdırmadır. Onların tapdıqları nəticələr də dövlət Kəsirləri ilə inflyasiya arasında olduqca güclü, uzun dövrlü müsbət bir əlaqənin var olduğunu göstərmişdir.
Büdcə kəsirlərinin maliyyələşdirilməsi səbəbi ilə artan pul tələbi faiz dərəcə-lərini aşağı salmaqdadır. Gözlənilən inflyasiya və digər dəyişənləri sabit fərz etsək, faiz nisbətlərindəki eniş investisiya və istehlak xərclərini, onlarda cəmi tələbi artı-racaq. Ayrıca, artan pul tələbi sərvət təsiri vasitəsi ilə də istehlakı təşviq edəcək, cəmi tələbi artıracaq. Tələb artımı da inflyasiya artımını sürətləndirəcək. Faizlərin düşməsi ölkə sakinlərinin və xarici investorların tələbini yerli daşınan dəyərlərdən xarici daşınan dəyərlərə sürüşdürəcək. Lakin yerli daşınan dəyərlərin qiymətindəki eniş miqdarı, faizləri yuxarı itələyəcəyindən xaricə bağlı bir iqtisadiyyata görə daha az olacaq. Yəni xaricə Kəsir bir iqtisadiyyatda pul tələbini artıraraq faiz nisbətlərini salmaq bağlı iqtisadiyyata görə daha məhduddur.
Göründüyü kimi, büdcə kəsirlərinin maliyyəsində emissiyaya ağırlıq verilməsi inflyasiyanı artırmaqdadır. Kəsirlərin maliyyə yollarından borclanmada uzun dövr-də bənzər şəkildə emissiyaya söykənən inflyasiya təsiri meydana gətirməkdədir. Belə ki, dövlət borclanma yolunu seçdiyində dövlət Kəsirlərinə borclanma faizləri də əlavə olunacaq. Beləcə, borclanma nə qədər uzun sürsə, faiz ödəmələri də o qədər çoxalacaq və nəticədə cəmi ana pul və faiz ödəmələri artacaq. Əgər artan bu Ödəmələr nəticədə emissiya edilsə, ortaya çıxacaq inflyasiya daha başlanğıcdakı emissiyanın gətirəcəyi inflyasiyadan daha yüksək olacaq. Uzun dövrdə büdcə kəsirlərinin borcla maliyyələşməsinin, maliyyə vəsaitindən daha çox inflyasiyaya gətirəcəyi olacağı Tomas Sargent və Neil Wallece tərəfindən xoş olmayan arifmetik olaraq xarakterizə edilmişdir.
Dövlət kəsirlərinin birbaşa olaraq Milli bankın mənbələri ilə və ya bu kəsirlərin maliyyəsi üçün çıxarılan dövlət daxili borclanma sənədlərinin milli bankın tərəfin-dən satın alınması inflyasiyaya səbəb olduğundan, ölkə idarəçilərini pul siyasətinin reallaşdırıcısı olan milli bankın müstəqil olması lazım olduğu fikrinə itələmişdir. Milli bankın istifadə edəcəyi alətlərin müstəqil olması, siyasi iqtidarın seçki qay-ğıları ilə formalaşmış nəzəriyyələrinin təsirində qalmadan qiymət sabitliyini təmin etməyi məqsəd qoyan, yerində və zamanında tətbiq olunacaq olan pul siyasəti va-sitələri olmasıdır.
Milli bankın müstəqilliyi ilə makro-iqtisadi performansı dəstəkləyici aşağı inflyasiya nisbəti arasında müsbət əlaqələrin olduğunu dəstəkləyici müxtəlif işlər bu nəzəriyyənin əhəmiyyətini artırmaqdadır. 1989-ci ildən 1999-cu ilə qədər, təx-minən 30 ölkə (İngiltərə, Fransa, Belçika, İtaliya kimi sənaye ölkələrin yanında Latın Amerikası ölkələri, Köhnə Sovetlər Birliyindən və Yuqoslaviyadan ayrılan dövlətlər) qanunlarını ya revize edərək, ya da yenidən yazaraq milli bankın müs-təqilliyini gücləndirmişdir.
Davam etdirilə bilən bir pul siyasəti üçün pul nüfuzu olan milli bankın müstə-qil olması, xəzinə də daxil olmaq üzrə dövlət sektorunu meydana gətirən təşkilat-ların milli bankın mənbələrinə müraciət etməsinin ciddi olaraq məhdudlaşdırıl-ması, ölkədə pul axınını idarə edən tək və mərkəzi bir xəzinənin varlığı lazımdır.
Milli Bankın qarşılıqsız pul basmasının qarşısını almaq üçün qoyulan bu mad-də xarici valyutanın ölkəyə gəlməsi və ölkədən sürətlə çıxması vəziyyətində prob-lemlərə səbəb ola biləcək. çünki gələn xarici pul MB-a getdiyində emissiya arta-raq bir tərəfdən inflyasiya sürətlənərkən, digər tərəfdən valyuta kurslarında yerli pul dəyərlənəcək. Pul bolluğu faizləri də salacaq. Ancaq xarici pulun hər hansı bir səbəblə ani çıxışı MB-ı xarici valyuta satışına məcbur edəcək, bazarda likviditlik çətinliyi olacaq. Belə bir vəziyyətdə MB pul çap edərək likviditlyi artıra bilmədi-yindən, faizlər həddindən artıq dərəcədə yüksələcək, pul inflyasiyası iqtisadi inflyasiyaya çevriləcək.