Dərslik «Çİnar-çAP»

§ 7. Ağılın keyfiyyətləri

Tofokkiir biitiin adamlara moxsus miirokkob psixi prosesdir. Lakin onun mozmunu vo inkişaf dorocosi hamida eyni soviyyodo deyildir. Çünki hor bir fordin təfəkkürünə onun şəxsi hoyat yolu, ildığı tolim vo torbiyo, eloco do «təfəkkür orqanının yctkinliyi» (K. Marks) ciddi surotdo tosir edir. Homin amillorin tosirilo insanlarm təfəkküründo bir sira fordi xiisusiyyotlor meydana çıxır.

Ağılın keyfiyyotlori, hor şeydon ovvol, tofokkiiriin muxtolif növlərinin inkişaf soviyyəsi vo bir-birilə çulğaşmasının xiisusiy­yotlori ilə bağlıdır. Bu vo ya digor növün üstünlüyü, miioyyon mozmuna malik mosololorin holl edilməsinə qabiliyyət və mcyllorin olmasi, görünür, insan ağlının iimumi kcyfiyyot xarakte-ristikasıdır. Burada miioyyon foaliyyot növü sahosindo lazimi toc-riiboyo malik olmaq da holledici rol oynayir. Bu cohotlor hor bir forddə özünoməxsus şəkildə çulğaşaraq tofokkiir sahosindo fordi ferqlori sortlondirir. Bu fordi xiisusiyyotlor ağhn keyfıyyətində daha qabanq tozahiir edir. Buraya, başlıca olaraq, aghn miistoqil-liyi, tənqidiliyi, çcvikliyi, genişliyi, dorinliyi, fikrin suroti daxildir.

Ağlın miistoqilliyi insanin öz bilik vo tocriibo­sino osason cisim vo hadisolorin miihiim olamot vo xiisusiyyotlori­ni, olaqo vo münasibətlərini, qanunauyğunluqlarını başa düşməsin-do, yeni mosələlər iroli sürüb onlan holl etməsindo vo biliklərini nisboton miirokkob problemlorin həllinə totbiqetmo bacarığında

"> г с

özünü göstərir. Bu keyfiyyət əsasən adamin: a) başqasının kömafl olmadan qarşıya yeni moqsod, sual, mosolo qoymasında; b) Ьц məqsədo çatmaq, suala cavab vermok, mosolo vo ya problemi lutfl etmok üçün vasito, cavab, yol tapib, miioyyon noticoyo golme sindo; v) bu vo ya digor cisim vo hadisoni törədon səbəblər ham qında miioyyon mülahizələr yürütməsində ifado olunur.

Nozoro almaq lazimdir ki, ayn-ayn adamlann hoyat toere bəsinin zonginliyindon, ağlın yetkinliyindon, bilik soviyyosindOH yaş xiisusiyyotlorindon, foaliyyot növündon asih olaraq. təfokkM run müstəqilliyində özünəməxsus cohotlor özünü gostorir.

Elmin, texnikamn, sosial hoyatin siirotlo ınkışali miiasir dövrdB yetişməkdə olan gone noslin tofokkiiriiniin foaliyyotino daha ciddi toloblor verir. Onlarda miistoqil miihakimo yiiriitmok qabiliyyee elmi mübahisə aparmaq bacarıqı inkişaf ctdirilmolidir. Hoqiqot dari elmi miibahisodon dogur. Elmi biliklor gorok gonclorin miistoqil, yaradacılıqla düşiinmok qabiliyyotini fomıalaşdırsın \o torbiye] etsin. Qarşıda belo bir ciddi vozifo durduqu drivrdo təlimde mexaniki ozborlomo, «oxu, danış», «оугоп, yadda saxla* yönümünün yaradılması çox ziyanhdir.

Ağlın tonqidiliyi onun miistoqilliyi ilo bağlı oluh, insanin: a) dork olunan fikirlori, faktlan, forziyyolori, eloco do of fikir vo rəylorini ölçüb-biçmosində; b) idrak obyektlorindoki sohv vo uyğıınsuzluqları axtanb tapmasmda; v) bunkum soboblorinl araşdınnasında ifado olunur. Tənqidi ağıla malik olan adam basqa şəxslorin tosiri altına diişmür, hor şeyi şoxsi düsüncəsiniM süzgəcindən keçirmoyə, onlann doğru olub-olmamasım yoxlamağa, mosolonin hollinin optimal variantmı tapmaga can atır Belo şəxslər öz fikirlorini də dönə-döno yoxlayır. onlara tonqıdl | surotdo yanaşırlar.

Tonqidi ağıl hadisoloro dialektikcəsino yanaşdıqda, yəni bu v*J ya başqa prcdmetin, yaxud hadisonin mahiyyotini ziddiyyotlor! I aşkar etmok vasitosilo açmaq metoduna yiyolondikdo öziinün daha yiiksok inkişaf mərhələsinə çatmış olur. insanda dialektik tofokkiir formalaşır.

Belo tofokkiir iso, K. Marksın yazdığı kimi, «heç bir şejfi

qarşısında boyun oymir vo öz mahiyyoti ilo tonqidi vo inqilabidir* Buradan aydin olur ki, yeni tərzdo düşünmək. mövcud olanlan tonqid siizgocindon kcçirmək vacibdir. Yctismokdo olan gone ı nosildo mohz belo tofokkiir keyfıyyəti formalaşdırılmahdır.

356 \. Miistoqil vo tonqidi ağıla malik olan adam öz zehnini gcniş vo Igiin biliklorlo müvoffoqiyyətlə zonginləşdirə bilir. Çünki о, Iklori sadoco olaraq monimsomir, onlara tonqidi yanaşır. Buna fodəgeniş ağıla malik olan şəxslər miixtolif bilik saho-fado yaradıcı surotdo düşiinmoyo qadir olmuşlar. Nizaminin, Tusinin, M.F.Axundovun, Ü.Hacıbəyovun ağlının gcnişliyi, xtəlif sahələrdə yeniliklər yaratmaları hor kəsi heyran edir. Iın genişliyi ilo birlikdo, dərinliyi də çox mühümdur. Ağılın dərinliyi mosololorin mahiyyotini diirüst dork okdə, hor bir hadisoni törədən sobəbləri müəyyənləşdinnokdə, blemi hərtərəfli anlamaqda, hadisolorin nəticəsini qabaqcadan 'gün müəyyonləşdirməkdə ifado olunur. Dorin ağıla malik olan m məsələləro muxtolif tərəflərdən yanaşır, ilk nozordo сох ө, adi, hamıya molum kimi görünən hadisədə ciddi problem rmoyi bacanr. Mosolon, turş şey yedikdo vo ya gördükdə adamin ~ından şirə ifraz olunur. Bu faktı hamı dəfəlorlə müşahidə etmiş, in onu adi, molum bir mosolo hesab etmişdir. İ. P. Pavlov iso min «adi» hadisoni öyrənmə osasinda ali sinir foaliyyotinin lunlarını koşf ctdi. Yaxud yuxarı atılan daşm, budaqdan qopan yvonin yero düşməsi kimi «adi» hadisolor iizorindo dorindon şünmək İ.Nyutonu cazibo qanununu kəşf etmoyo gotirdi. Bunlar homin alimin ağlının dorinliyini ifado cdir. Dorin ağıl homişə Itsimlorin vo hadisolorin mahiyyotino niifuz cdir.

Ağlın çevikliyi do miihiim keyfiyyotlordondir. |nsan hoyat tocriibosi boyu muxtolif məsələlərlə, problemlərlə rastlaşır, onlan miioyyon iisullarla holl edir. Lakin həyatda baş Veron hadisolor, qarşıya çıxan məsələlor muxtolif vo rəngarəngdir. Şezən onlar zahiron bir-birino oxşasalar da, mahiyyot etibarilo Ibrqlonirlor. Ona göro do onlara eyni ölçü ilo yanaşmaq, molum qaydalan totbiq cdib, tapdanmış yolla getmok lazimi noticoni llermir. Bu halda insanlar muxtolif torzdo horokot edirlor. Bozilori molum müddəalardan bərk-bərk yapışır, iimumi qaydalardan konara çıxmır, ona goro do yeni mosoloni holl ctmokdo aciz qahrlar. Bu homin fordlorin tofokkiiriindo miihafizokarhq vo ttcreotiplərin güclülüyüyü ilo bağlıdır. Başqaları iso mosolonin holl edilmosi qaydasını doyişir, yeni yol vo vasitolor tapib hollino nail olurlar. Bu, ağlın çcvikliyi ilo olaqodardir.

Fikrinsiirotido miihiim keyfıyyət olub, insanin holl etdiyi mosoloyo verdiyi son cavabın müddəti ilo toyin edilir. Əlbətto,

357

məsələnin sadə vo ya mürokkəb olmasi homin müddəto gostorir. Lakin miirokkob mosololori do tez holl edon, tez düşı şəxslər vardir.
Fikrin sürətinə bir sira amillor tosir edir. Bu, lazim olad materialm möhkəm yadda saxlanılması vo tez yada salınmasınd.ıtJ adamin bilik soviyyosindon, hoyat tocriibəsiııdon, tohsilindon, sum sisteminin xüsusiyyətindən və s. asılıdır. Burada holl edilocfl mosolonin miirokkobliyi do miihiim rol oynayir.

Fikrin montiqiliyi insanin ardıeıl. osash vo dual gün düşünmosində ifado olunur. Montiqi tofokkiiro malik olan sojuj tez-tcz bir fıkirdən başqasına keçmir, miioyyon miiddəalartt hoqiqiliyino yoqinlik hasil etdikdon sonra onlardan zoruri notieolof çıxanr. О, öz mühakimolərinin düzgünliiyünii sübııt etmok ücıin kifayot qodor tutarlı dolillor gotirir. onun hor bir sonraki likrl ovvolkilordon nəşət edir, onlan tamamlayir.

Ağlın göstorilən keyfiyyotlori bir-biri ilo six surotdo bagluhr vo onlann inkişaf etdirilmosi tolim-torbiyo işinin diizgiin qurtil-masından çox asıhdır.