GiRİŞ: karakalpak türkleri ve karakalpakistan
III.3. KARAKALPAK EFSANELERİNDEKİ UNSURLAR VE KÜLTÜREL YAPI İLİŞKİSİ
Yüklə 2,33 Mb.
|
III.3. KARAKALPAK EFSANELERİNDEKİ UNSURLAR VE KÜLTÜREL YAPI İLİŞKİSİIII.3.1. KARAKALPAK EFSANELERİ VE KÜLTÜREL YAPIFelsefede varlık/gerçek, görünen varlıklar/gerçekler ve de idealardan oluşur. Benzer şekilde efsanelerin dünyasında da tek bir gerçek ya da metnin tek bir anlamı yoktur. Efsane metinleri sembollerle örülüdür. Bu nedenle gerçeklikleri de, anlamları da çok katmanlıdır. Metnin ilk anlamı vakıa yani olan /olabilecek olayları anlatır. Bu kurgu metnin ilk gerçekliğidir. Fakat bilmemiz gerekir ki, efsanede kullanılan hemen her kelime bir semboldür/metafordur. Bu sembollerin ve dolayısıyla efsanenin arka planında, derininde başka anlamlar ve de başka gerçeklikler saklıdır. İkinci, hatta üçüncü anlamları, katmanları ya da gerçeklikleri efsane dinleyicisi/okuyucusu çoğu zaman hisseder. Bu nedenle efsaneler, günlük hayatta sıkça rastladığımız basit bir olayı konu alsa bile, daha derin bir bilgiyi veriyormuş hissine kapılarak saygı ile dinlenir/okunur. Efsanenin ilk anlamı altında gizli anlam/anlamları çok derinde değildir. Çünkü bu ikinci, üçüncü anlamlar gizlenmiş olsa da, bu anlamlara giden yol, efsanenin anlatıldığı toplumun kültürel birikiminden oluşmuş sembollerle örülmüştür ve bu yol gizli de olsa, o toplumun bireyleri için bu semboller daima tanıdıktır. Efsane dinleyicisi/okuyucusu kültürel birikimden beslenen bu sembolleri tanıdığı için, efsanenin derinlikleri olduğunu bildiği gibi, bu derinliklere nasıl ineceğini de bilir. Karakalpak efsanelerinin içerdiği semboller, dinleyiciye aktarmak istediği anlamlar, vermek istediği öğütleri işlevleri tespit edebilmek ve bu unsurların kültürel yapıyla ilişkilisini ortaya koyabilmek için bazı soruların cevaplanması gerektiğini düşünmekteyiz. Efsanelerin anlamlarını ve kültürel yapıyla ilişkilisini tespit etmek için cevaplanmasını önerdiğimiz sorular şunlardır; 1. Efsanenin Konusu 2. Olay Örgüsü 2.1. Efsanenin taşınabilir olması 2.2. Olay örgüsüne aykırı durum (metin kurgusu bağlamında) 3. Unsurlar /Semboller /Metaforlar
4.1. Mantık (Gerçeklik)Boyutu 4.2. İnanma Boyutu 4.3. Kültürel Boyut 5. Motifler 6. Efsanenin Türü 7. Efsanenin Alt Anlamlarıyla Birlikte Yeniden Okunması /Metnin Dönüştürülmesi 8. Efsanenin İşlevi Aşağıda, Karakalpak efsanelerinden farklı türlerde örnekler seçilerek yukarıda önerdiğimiz yöntemle incelenmiştir. Bu inceleme sonucu elde ettiğimiz Karakalpak kültürel yapısına ilişkin unsurlara ise çalışmanın sonundaki listede yer verilmiştir.
2.1. Efsanenin taşınabilir olması Olay örgüsünde yerelleştirme yok ve taşıdığı ahlaki öğüt (vatana ihanet affedilmez) bütün kültürlerde var olan bir kuraldır. Bu nedenle kolaylıkla başka coğrafi alanlara veya toplumlara adapte edilebilir / taşınabilir ya da başka kültürlerde eş zamanlı olarak yaratılabilir. 2.2. Olay örgüsüne aykırı durum (metin kurgusu bağlamında) Yok.
3. Unsurlar /Semboller /Metaforlar Hile: efsanede yer alan savaş hilesi İhanet ve Cezası: Padişahın kızı tarafından hile ya da ulusal sırrın ifşa edilmesi vatana ihanettir, cezası ise ölümdür.
İhanet: (K2200-K 2299 Alçaklar ve İhanet Edenler) Aldatma (K1700-1799 Blöf Yoluyla Aldatmalar) Cezalandırma: (Q400-Q499 Cezaların Çeşitleri) 6. Efsanenin Türü: Anlatma, herhangi bir kale hakkında değil, metruk, izbe, ıssız, terkedilmiş bir kale hakkındadır ve kalenin neden metruk olduğunu açıklayan bu anlatma, “Etiyolojik” bir efsanedir. 7. Efsanenin Alt Anlamlarıyla Birlikte Yeniden Okunması /Metnin Dönüştürülmesi Güldirsin efsanesi, vatana, millete, aileye bağlılığı ve ihanetin cezasını anlatır. Vatan ve aile kavramları Türk toplumunda, bireylerden daha önemlidir. Aile fertleri arasındaki sıkı bağ, millet olarak da güçlü olmanın ilk şartıdır. Efsanede vatana ve aileye bağlılığın öneminin vurgulanması, toplumsal yapının korunması ile ilişkilidir. Çocuğun eğitimi anneyle başlar. Bu nedenle, Türk kültüründe aile birliğinin korunmasında, vatan sevgisinin gelecek kuşaklara aktarılması göreviyle öncelikle kadınlar yükümlüdür. Güldirsin efsanesinde de padişahın kızının düşman komutanına âşık olması ve vatanına, ailesine ihanet etmesi efsanede, kadın-erkek ilişkisinden çok, milletin geleceği ile alakalı olarak yer alır. Çünkü bir milletin gelecek nesillerinin kaynağı analardır. Kadın ve kızların düşman eline düşmesi, milletin gelecek nesillerinin de düşman eline geçmesi demektir. Türk anlatmalarında, sevgililerini, kadın ve kızlarını düşman elinden kurtarmak için savaşan kahramanlara sıklıkla rastlanmaktadır. Bu durum, bize göre, “anlatmalarda aşk konulu motiflerin yer aldığı görüşüyle” açıklamak yerine, kadın ve kızların, milletin gelecek nesillerinin korunması adına, düşmandan sakınılması gerektiği fikrinin topluma benimsetilmesi işlevi ile açıklanmalıdır. Bunun yanında, Türk anlatmalarında düşman eline düşen kadın ve kızların ölümü seçmesi ve bunun sonucunda da kahraman olmasının işlevinin de toplumun gelecek nesillerinin korunmasında kadına düşen görevin hatırlatılması olması mümkündür.
Efsanenin üst anlamındaki işlevi bir kalenin adının kaynağını ve metruk, ıssız ve çorak olan kalenin dikkat çekici özelliklerinin nedenini açıklamak gibi görünse de metnin “alt anlamı”nda vatana ve aileye ihanetin Karakalpak Türkleri tarafından onaylanmayan bir davranış olduğunu, toplumun bireylerinden daima sadakat beklendiğini, aksi bir davranışın cezasının ölüm olabileceği vurgulanır. Bu nedenle metnin işlevinin, Karakalpak toplumunun temel ahlaki kurallarından birini belirlemek olduğu söylenebilir. TÖK [DÖK] DAĞI (17. Efsane) 1. Efsanenin Konusu: Efsane, Tök Dağı’nın adının kaynağını ve oluşumunu açıklar. 2. Olay Örgüsü:
2.1. Efsanenin taşınabilir olması: Efsane belirli coğrafi şartlara bağlıdır. Nehir yakınında yığma dağ şeklinde bir dağın bulunduğu her coğrafyaya taşınabilir. 2.2. Olay örgüsüne aykırı durum (metin kurgusu bağlamında) Yok.
3. Unsurlar /Semboller /Metaforlar Su: Karakalpak Türklerinin yaşadığı çöl ve bozkır ortamında ve de hayvancılık gibi temel geçim kaynağına sahip olan bir topumda su kutsaldır ve hayat kaynağıdır. Efsanede de Amuderya Nehri’nin Karakalpaklar için hayati öneminin vurgulandığı anlatmada, suyun hayat kaynağı olmasına dikkat çekilmektedir. Dağ: Karakalpakistan’ın coğrafi yapısının nerdeyse tamamı çöl ve bozkırla kaplıdır. Bu ortamda dağ ya da tepe gibi yükseltiler hem dikkat çekici hem de farklı görülmektedir. Sıradan olmayan bu tip coğrafi yapılar ise insanların dikkatini çekerek, varlıklarını açıklama ihtiyacı yaratırlar. Efsanede dağın, toprağın dökülmesi sonucu oluşması dikkat çekicidir. Bu durum Altay Yaratılış Destanı’nda insanoğlunun Ülgen’den ağzında saklamaya çalıştığı toprağı tükürmesiyle dağların oluşmasını hatırlatır.456
Dev: (G 100) Türk halk anlatmalarında, özellikle masallarda yer alan dev motifinde devlerin cüsselerinin büyük olmasına rağmen, zekâlarının eksik olması ve insan tarafından kolayca aldatılmaları dikkati çeker. Devlerin aptallığı Stith Thompson’un Motif İndeks’inde de “Aptal Dev” motifiyle tespit edilmiştir. Örneğin Keloğlan masallarında; insanoğlu dev karşısında daima galip gelir, yani akıl fiziki gücü daima yener. Devlerin aptallığı, bazen insanlara kötülük amacıyla yaptıkları işlerde amaçlarının aksine insanlara yardım etmelerini ya da işlerini kolaylaştırmalarını da sağlar. Bu efsanedeki dev motifi de klasik aptal dev motifine uymakta ve kötülük etmek amacıyla yaptığı işle de insanoğluna faydalı olmaktadır. Ayrıca efsanede dikkati çeken bir diğer nokta da devin, olağanüstü varlık mantığından sıyrılarak insan mantığına bürünmesidir. Dev insan gibi davranır ve insani tepkiler gösterir. Burada anlatı mantığı kırılarak olağanüstü varlıklara insan vasıfları giydirilir. Yaşlı Kadın: (G200 Büyücü) Efsanede yer alan yaşlı kadın, sıradan bir yaşlı değildir. İnsanlardan uzakta yaşar, başkalarının aklına gelmeyen şeyleri akıl eder, zor durumlarda ona danışılır. Bu özellikler bazı olağanüstü bilgi ve güce, sıklıkla da büyücülük özelliğine sahip olan ve sihirle uğraşan yaşlı kadınlara aittir. Yaşlı kadın tarif edilirken kullanılan “civarda yaşayan” ifadesi dışlanmayı, uzaklaştırmayı açıklamaktadır. Bu kadın muhtemelen büyücük yaptığı için dışlanmış olabilir. Bu tip yaşlı kadınlardan korkulur, fakat onlara saygı duyulmaz. Anlatmada, yaşlı kadın kimsenin aklına gelmeyen bir çözüm üreterek, deve düşünceyi tersine çevirerek seslenir ve yapmamasını istediği bir şeyi yapmasını söyler. Bu durum çocuk davranışlarını hatırlatmaktadır. Çocuklar da yapmaması söylenen şeyleri yaparlar. Yaşlı kadın, devin istenilenin aksine bir harekette bulunacağını düşünerek sorunu çözer. Çevre halkını büyük bir felaketten kurtarır, fakat muhtemelen büyücülük vb. gibi onaylanmayan özelliklerinden dolayı, anlatmada, bulduğu çözüm için yaşlı kadını öven bir ifadeye yer verilmemesi de buna bağlı olmalıdır.
Efsanenin kurgusu iki aşamadan oluşmaktadır. Birinci aşamada, insanlar devi ikna etmek için yalvarır, yakarır ama başarılı olamaz. İkinci aşamada ise, yaşlı bir kadın aklını ve tecrübesini kullanarak devi yener. İki aşamalı yapıda akıl ve fizik güç ikilemesine dikkat çekilmektedir. Bu durumda efsanede, öncelikle zor durum karşısında teslim olmama, yalvarıp, yakarmak yerine düşünmek, çaba göstermek öğütlenir. Daha sonra ise aklın daima fizik gücü yeneceğine dikkat çekilir.
Karakalpak Türklerinin yaşadığı coğrafyada yer alan coğrafi yapılardan birinin nasıl meydana geldiğini açıklayan bu efsane, halkın yaşadığı coğrafyaya ait bilgileri yerelleştirmesini, millileştirmesini ve Karakalpak Türklerinin yaşadığı coğrafyayı sahiplenmesini sağlar. Anlatma bu şekilde ve toprak parçasını sıradan bir arazi olmaktan çıkararak, vatan olmasını sağlamaktadır. BAYKUŞ (MURADHASIL) (19. Efsane) 1. Efsanenin Konusu: Efsanede insanın baykuşa dönüşmesi ve baykuş adının kökeni anlatılır. 2. Olay Örgüsü:
2.1. Efsanenin taşınabilir olması Efsanede dönüşüm sonucu oluşan baykuş Karakalpak halkı tarafından lanetlenmiş bir hayvan olarak kabul edilir ve uğursuzluk hatta ölüm getireceğine inanılır. Bu inanca bağlı olarak, baykuş görüldüğünde uygulanan bir grup pratik oluşmuştur. Anlatma bu inanç ve pratikleri açıklamaktadır. Baykuşla ilgili bu inanç ve pratiklerin yerel ve milli özellikler taşıması nedeniyle efsane farklı kültürlere sahip toplumlarda yayılamaz. 2.2. Olay örgüsüne aykırı durum (metin kurgusu bağlamında) Anlatmada yer alan dönüşüm, çocukların dileği ile değil, babanın bedduası sonucu gerçekleşir. Dilek ve beddua birbirine zıt kavramlar olmasına rağmen, anlatmada dilek ve bedduanın içeriği birbirini desteklemektedir. Dönüşüm sonucu lanetlenmiş bir hayvan ortaya çıkar, bu da dönüşümün dilekle değil bedduayla meydana gelmesini gerektirir. Çocukların dilek dilemesinin anlatmanın olay örgüsünde bir işlevi yoktur ve bu da anlatmanın edebi özelliğinin azalmasına neden olur. Baba, beddua ettiği sırada çocukların “baykuş”a dönüşmesini diler. Oysa henüz baykuş yaratılmamıştır ve bu durum da anlatmanın mantığının kırılmasına neden olur.
Kötülük cezalandırma Beddua – dönüşüm Baykuş ve uğursuzluk 4. Efsanenin Boyutları 4.1. Mantık (Gerçeklik) Boyutu: Efsanede anlatılan olağanüstü dönüşümle baykuşun özellikleri birbirine uyum göstermekte ve ailesine kötü davranan evlatların toplum tarafından gerçek hayatta da dışlanmaları efsanenin gerçek kabul edilmesini sağlar. 4.2. İnanma Boyutu: günümüz insanına baykuşun dönüşümü inandırıcı gelmese bile, bu güçlü örnekle anlatılmak istenen ana babaya kötü davranan evladın toplum tarafından dışlanacağı gerçeği efsanenin inanç unsurunu oluşturur. 4.3. Kültürel Boyut: aile ilişkileri, çocukların sorumlulukları gibi Karakalpak toplum yapısının kuralları efsaneye yansımıştır. 5. Motifler M400 Beddualar Q200 Cezalandırmalar D150 İnsanın Kuşa Dönüşmesi 6. Efsanenin Türü: Efsanenin birinci kısmında insanın baykuşa dönüşmesini konu edildiği için efsanenin türü “Dönüşüm Efsanesi”dir. Bu kısımda aynı zamanda baykuşun yaratılışı da anlatıldığı için “Oluşum Efsanesi”dir. Anlatmanın ikinci kısmında ise baykuş adının kökenini açıklanmaktadır ve bu nedenle efsanenin türü “Etiyolojik Efsane”dir. 7. Efsanenin Alt Anlamlarıyla Birlikte Yeniden Okunması /Metnin Dönüştürülmesi Bütün sözlü kültür yaratmaları gibi efsaneler de ilk yaratıldıkları şekilde kalmazlar. İşlevleri değiştiği sırada yeni epizotlar eklenir. Böylesi bir durum “Baykuş (Muradhasıl)” efsanesinde de karşımıza çıkar. Çocukların kuşa dönüşmesini anlatan efsanenin dönüşümle sonuçlanması gerekir, ama anlatmaya baykuş kelimesinin etimolojisinin anlatıldığı yeni bir kısmın eklendiği görülür. İkinci kısımda baykuşun özelliklerine de yer verilir. Baykuş metruk yerlerde yaşar. İnsanlar ise metruk yerlerden korkar. Aileler, çocuklarına bu yerlere girilmemesi ya da yaklaşılmaması gerektiğini öğütler. İnsanlar bu tür yerlerin özellikleriyle, orada yaşayan baykuşlar arasında bağlantı kurarlar. Ayrıca, baykuşun görünüşünün farklı olması ve sesi dikkati çeker. Baykuşun farklı özellikleri ve metruk yerlerle bağlantısı uğursuzluk ve kötülük sembolü sayılmasına neden olur. Efsanenin iki kısımdan oluşan olay örgüsünün dönüşümü konu alan ilk kısmında baykuşun lanetlenmesinin sebepleri açıklanırken, ikinci kısımda baykuşun dikkat çekici özellikleri, bunların sebepleri ve efsaneye bağlı olarak oluşan inanç ve uygulamalar açıklanır. 8. Efsanenin İşlevi Efsanenin açıklama ve örnek göstererek öğüt verme işlevleri vardır. Efsane, Karakalpak Türklerinin inanç ve uygulamalarında baykuşun neden lanetli bir hayvan kabul edildiğini açıklarken, anne babaya bağlılık ve saygının Karakalpak kültüründe ne kadar önemli olduğu ve aksi davranışların nasıl cezalandırılacağı örnek verilerek açıklanır. Burada baykuş toplumdan dışlama ve dışlanmanın sembolü olarak da görülmektedir. Çünkü ana babaya karşı kötü veya yanlış bir davranışta bulunan çocuklar baykuşa dönüştürülür. “Baykuşa dönüşmek” ise bir hayvana dönüşüm bundan sonra hayvan olarak yaşamaya devam etmekten çok, ıssız yerlerde yalnız yaşamayı ve insanlar tarafından dışlanmayı akla getirir. Bu nedenle “baykuşa dönüştürülme” motifinin bir işlevi de çocuklara ana babaya kötü davranmanın cezasının toplumdan dışlanma olduğunu hatırlatmaktır.
2.1. Efsanenin taşınabilir olması Dini unsurlar nedeniyle farklı dinlerin sahasına taşınamaz. Fakat insanlığın ortak etik değerleri hakkındaki tavsiye-ceza bağlamında kısmen taşınabilir. 2.2. Olay örgüsüne aykırı durum (metin kurgusu bağlamında) Yok.
3. Unsurlar /Semboller /Metaforlar Hızır Donas Yardımcı Balıkçı Yardım Balık Sınayan Yalancı Beddua Dönüşen Sonuç: Domuz a dönüşme Balıkçı Donas: Kötülüğü ve yanlışlığı temsil eder. Paylaşmaması ile bu olumsuzluk güçlenir, yalancılıkla bu olumsuzluk güçlenir. 4. Efsanenin Boyutları 4.1. Mantık (Gerçeklik) Boyutu: Yok. Olay örgüsü gerçeğe aykırı, mantıksal olarak mümkün olmayan olaylarla örülmüş. (Etik boyutunda verilen neden-sonuç ilişkisi toplumsal yapı içinde gerçek ve mantıklıdır) 4.2. İnanma Boyutu: Var. İnanmayı sağlayan unsur, bazı unsurlara bağlı olarak efsanenin dinî ve etik bir kuralı açıklayan neden-sonuç ilişkisini şu şekilde açıklanmaktadır; Yalan söylemek, varlığı paylaşmamak ve yardım etmemek en büyük hatalardandır ve cezalandırılır. İnanma, sadece olayların mantığa uygunluğu ya da gerçekliği etrafında aranmamalıdır. Dinsel, etik ya da kavramsal gerçekler de, kurallar da inanmayı sağlamaktadır. 4.3. Kültürel Boyut Karakalpakların avcı, hayvancı ve balıkçı bir toplum olmasından dolayı balıkçı tipi kullanılmıştır. Bu şekilde bir yerelleştirme anlatmanın, dinleyici tarafından benimsenmesini sağlar. Anlatmada yer alan yalan söyleme, düşkünlere yardım etmeme, cimrilik, malını paylaşmama gibi kötü davranışların Karakalpak kültüründe nasıl değerlendirildiği de açıkça belirtilmektedir.
Hızır: (V200-V299 Mukaddes Şahıslar) Karakalpaklar Müslüman bir toplumdur, fakat Ruslarla ilişkileri ve yaşadıkları bölgedeki Rus (Hıristiyan) nüfusun yoğunluğu ve eski siyasi sistemin (Sosyalizm) unsurları Karakalpak kültürünü etkilemiştir. SSCB içinde yer alan diğer Müslüman Türk boyları gibi, Karakalpakların da dinî uygulamaları ve etik değerlerinde değişme olmuştur. Hızır, Türk kültüründe dinî özellikleri yanında bazı kültürel değerleri de temsil eder. Yardımlaşma, doğruluk ve iyi niyetin sembolüdür. Bu nedenle “yardım etmenin gereği” gibi etik bir kavramın açıklanmasında Hızır’la bütünleşme, Türk kültürünün dinamikleri nedeniyle, neredeyse mecburidir. Daha başka Türk halk anlatmalarında olduğu gibi, bu anlatmada da Hızır mucizevî yardımcıdır. Hızır’ın zor zamanda olağanüstü şekilde yardım etmesi ile birlikte yer alan bir grup motif de vardır. Bunlar, kılık değiştirme, yardım isteyerek sınama ve davranışı ceza ya da ödülle sonuçlandırmadır. Hızır’la karşılaşan insan doğru davranışı gerçekleştirirse, ödüllendirilir. Bu ödül, dileğinin yerine gelmesi, kazanç sağlaması veya elindekinin değerlenmesidir. Bu durumun aksi durumlarda ise cezalandırma söz konusudur. Ceza, beddua edilmesi sonucunda vuku bulur. Beddua, dönüşülecek varlığın detaylı bir tasvirinden oluşur. (Taşa dönüşme beddualarında da aynı şey söz konusu mu?) Kılık Değiştirme: (D400-D499 Değişmenin Diğer Şekilleri) Değişim motifi söz konusu, çünkü eski şekle geri dönülen bir değişim söz konusudur. Dönüşüm: (D100-D199 İnsanın Hayvana Dönüşmesi) Efsanede insanın domuza dönüşmesinin nedeni beddua ve cezalandırılmadır. Yardım isteyen insana yardım etmeme, cimrilik, yalan söyleme gibi kötü davranışların cezası bedduaya uğrama ve domuza dönüşmedir. İnsanın hayvana dönüşmesi, bir insanın hatalı davranışlarının cezalandırılması amacıyla mağdur tarafın bedduası sonucu gerçekleşmişse insanın dönüştüğü hayvan sevilmez ve uğursuz sayılır.457 Domuz da halk tarafından uğursuz kabul edilip, sevilmez. 6. Efsanenin Türü: Dönüşüm Efsanesi /Oluşum efsanesi Efsanede balıkçıya verilen cezanın içeriğinde dönüşüm, oluşuma bağlanıyor. Sadece dönüşüm değil, domuzun oluşumu da anlatılmaktadır. 7. Efsanenin Alt Anlamlarıyla Birlikte Yeniden Okunması /Metnin Dönüştürülmesi Domuz, İslam dünyasında kötü, yanlış ve pis olan ne varsa onlardan oluşur ve onları temsil eder ve bu nedenle İslam dinince yasaklanmıştır. İnsanın domuza dönüşmesi, gerçek bir olay değildir ve efsanedeki olay mantığa aykırıdır. İnsanı domuza dönüştüren nedenleri yalancılık, yardım etmeme ve elindeki varlığı paylaşmamadır. Bunlar toplumsal yapıya zarar veren davranışlardır ve hem etik hem de din tarafından yasaklanır. Üç yanlış davranışı gerçekleştiren insanın, domuzla özdeşleştirilmesi, domuzun yukarıda belirtilen simgesel yapısı nedeniyle, mantıklıdır. Etik ve sosyal kavramlardaki hata-ceza, neden-sonuç ilişkisinin mantığa uygunluğu, gerçekliği sağlar ve efsanedeki dönüşüme inanılması sonucunu doğurur. 8. Efsanenin İşlevi “Domuz eti yeme, pistir, mundardır, günahtır.” Tavsiyesi ilk anlamda yer alır. Alt anlamda ise, yalan söyleme, cimrilik ve varlığını paylaşmama ve yardım etmemenin yanlış davranışlar olduğu, bu yanlış davranışların sahibi için cezasının büyük olacağı gösterilmektedir. Böylece Müslümanlar tarafından domuz etinin yenmemesinin bir nedeni daha ortaya konmuş olmaktadır. TUZ (60. Efsane) 1. Efsanenin Konusu: Tuzun keşfedilmesini. 2. Olay Örgüsü:
2.1. Olay örgüsünde yerelleştirme yok, bu nedenle kolaylıkla başka coğrafi alanlara veya toplumlara adapte edilebilir/taşınabilir ya da başka kültürlerde eş zamanlı olarak yaratılabilir. 2.2. Metnin sonunda yer alan “kazanda pişirme” ifadesi, olay örgüsünü aksatmaktadır. Kazan, madeni işlemeyi bildiğini gösterir, bu da kronolojik olarak tuzun keşfinden sonra olması gereken bir gelişmedir. 3. Unsurlar /Semboller /Metaforlar Avcı: Türk kültürünün erken dönem beslenme ve ekonomik modeli avcılık ve toplayıcılık olmasından dolayı keşfeden kişi olarak avcı figürü tercih edilmiştir. Ayrıca Karakalpak Türklerinin geçim kaynaklarını hayvancılık, balıkçılık ve avcılık oluşturmaktadır. Karakalpak Türklerinin yaşadıkları topraklar Aral Gölü’nün güneyinde, Kızılkum ve Karakum çölleri arasındaki çöl ve bozkırlardır. Bu coğrafi yapı ve iklim tarımla uğraşmaya elvermediği için alternatif yaşam şekilleri ve meslekler ağırlık kazanmıştır. Karakalpaklar Aral Gölü kenarında balıkçılık yaparak, özellikle at sürüleri yetiştirerek ve yabani hayvanları avlayarak yaşamlarını idame ettirirler. Avcılar çok fazla gezdikleri için dönemin haberleşme ağını oluştururlar, yeni bilgilere hızla ulaşırlar ve bu bilgileri toplumlarına taşırlar. Avcıların göçebe hayatta üstlendikleri işlevleri, yerleşik hayatta çobanlar üstlenmiştir.458 Ateş: Türklerin en eski dönemde faydalanmaya başladığı ateş, Kamlık döneminden itibaren hayatın kaynaklarından biri olarak kabul edilmiştir. Et (Hayvan): Türklerin hayvan kültü oluşturan en eski kültürlerden biri olduğu ve erken dönemlerde hayvanları avlamayı keşfettikleri bilinmektedir. Tuz (Toprak): “Tuz ekmek hakkı”, “nazardan korunmada tuzun kullanılması” ve “tuz kadar sevmek masalı” gibi pek çok örnekte görüldüğü gibi tuz Türk kültüründe kutsal ve önemli bir yere sahiptir. Tuza verilen bu önem hayata kaynaklık etmesi ile açıklanabilir. Efsanenin olay örgüsünü saran unsurlar Türk kültüründe kutsal kabul edilmektedir. Medeniyetin gelişimi hakkında kronolojik bir bilgi verilmiş, medeniyeti inşa eden keşiflerin tesadüflerle ilişkisi aktarılmıştır. Karakalpaklar avcı bir toplum, ateşi, pişirmeyi ve besin kaynağı eti değerlendirmeyi bilen bir toplumsal yapıya sahip. Fakat madenler hakkında bilgisi yeterli değil. 4. Efsanenin Boyutları 4.1. Mantık (Gerçeklik)Boyutu: Olay örgüsü gerçekliğe ve mantığa uygundur. 4.2. İnanç Boyutu: Gerçekçi ve mantıklı olay örgüsü, efsaneyi inanılır kılmaktadır. 4.3. Kültürel Boyut: Olay örgüsü, Türk kültüründe derin bir yere sahip kutsal unsurlarla sarılmıştır. 5. Motifler Tesadüf Etme (N700-N799 Tesadüfler) Avcı (P414 Avcılık)
Tuz insanoğlunun keşfettiği en eski gıda maddelerinden biridir. Lezzet verici özelliği yanında, koruyucucu özelliği de vardır. Türk kültüründeki önemli yeri de, bize göre asıl bu koruyucu özelliğine bağlı olarak belirlenmiştir. Tuz yiyecekleri bozulmaktan korur. Aynı şekilde cesetleri de bozulmaktan korur. Bunun en çarpıcı örneklerindne biri Gobi çölündeki tuzlu alanda kalan mumyalardır. Bu nedenle besin maddelerini ve bedeni koruyan tuz, en eski dönemlerden itibaren bir büyü nesnesi olarak kullanılmıştır. Bugün dahi nazardan korunmak için tuz kullanılır. Türk kültüründe lezzet verici ve koruyucu özelliğinden dolayı ekmekle eş kutsallığa sahip olmuştur. “Tuz ekmek hakkı” sözü bunu gösterir. Ayrıca izzet ve saygı belirtisidir. Türk dünyasında saygın konuk tuz ve ekmekle karşılanır. Tuzun Türk kültüründeki önemi, tuz hakkındaki efsanelere kaynaklık etmiştir. Bu efsane, yeni nesle tuzun nasıl keşfedildiğinden ya da tuzun lezzet verici işlevini öğretmekten çok, kültürel değerlerin temel sembolüne dikkat çekmeyi amaçlamaktadır. Tuz hakkındaki daha pek çok efsane ile birlikte, tuzun Türk kültüründeki kutsallığını açıklayan bir zemin oluşmasına katkı sağlamaktadır.
Efsanenin üst anlamındaki işlevi, tuzun lezzet katan özelliğini vurgulamak fakat “Alt Anlam” olarak açıklayabileceğimiz metnin derin okuması sonucu elde edilebilecek anlam: tuzun kültürel yapıdaki önemine, kutsallığına dikkati çekmektir ve bu bilginin taşınmasıdır. Ayrıca insanoğlunun medeniyeti keşfetme yöntemleri açıklanmaya, keşiflerin önemini anlatmaya ve medeniyetin tesadüflerle ilgisi vurgulanmaya çalışılmıştır. Yüklə 2,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|