İÇİndekiler I

A. 2. 2- Simge

Karikatür dil bilimsel anlamda bir simge, bir göstergedir(bir işarettir) gösterileni, belirtileni yansıtır, sembolleştirir. belirtilensiz karikatür yoktur. Karikatür bir bozma (Deformasyon) olduğuna göre, bozmanın olabilmesi için önce bir belirtilen gereklidir. Karikatürün başarısı simge ile belirtilen arası ilişkiler bağlıdır. Bazen simge belirtileni çok iyi nitelendirmekte ve bir sembol olmaktadır.

Violette Morin’e göre “gülmece deseni, her zaman bir şeyin desenidir. Bir şey kendi imgesiyle, bütünüyle çizer tarafından kodlanmış benzerlik ilişkilerine sahiptir. ” Bu belirli bir tipten belli başlı özellikler çıkarmak yoluyla şemalaştıran sürecidir. Ön plana alınan özellikler, ya öylece tanınmaya elverişli olan(x’in burnu, z’nin saçı v. b. ) yada incelenen konuyla ilişkili olan özelliklerdir.

A. 2.3- Kodlar

Kaynak, hedeflediği kişiye, kişilere iletinin taşıyacağı bilgi, duygu enformasyonu, bir iletişim kanalıyla gönderilebilecek biçimde kodlar. Bu kodlamayı sözcükler, resimler, simgeler seçerek yapar. Bunları iletişim sürecinde dolaşıma sokulduğunda özünü ve biçimini koruyabilecek şekilde kodlanmış olması gerekir. Çizer böyle yapmasa iletmek istediği duygu yada enformasyon yerine çok farklı şeylerin algılandığını görecektir. İletinin kodlanması çok kısa, çarpıcı, dikkat çekici kolay akılda kalıcı kodlanmayan iletiler hedef kitlenin ortamına kadar erişebilseler bile onun tarafından algılanmayacak; hedefin, hedef kitlenin yaşam ortamında bir “gürültü” öğesi olarak kalacaktır. Her karikatürcünün kendi kodları, anahtarları vardır. Karikatürcü düşüncesini işaretlerle, simgelerle anlatır. Bir tür kodlama işlemi uygular. Bu karikatürcüyü tanıdıkça kodlarını anlamaya çözmeye başlarız. bu bir kodu çözme işlemidir. Kodları bilinmeden, karikatürcü anlaşılamaz. karikatürcü bir bakıma, okuyucularını yetiştirir, onlara kendi biçemini, anlatımını, kodlarını öğretir. İletişimin gerçekleşebilmesi için, vericinin işaretlerini ve kodlarını, alıcının bilmesi gerekir. Kodu çözme güçleştikçe, karikatür anlaşılmaz olur; desenin anlaşılabilirliği karikatürcünün kullandığı koda bağlıdır^. .

Karikatürcü çeşitli öğelerin ve repertuarın etkisinde kalarak bir düşünce oluşturur. Bir karikatür taslağı hazırlar. Kendi grafik biçimlerini repertuarından simgeler seçer ve desenini çizer. Bu kodlamadır. Karikatürcünün bu deseni, onun simgelerini çözecek olan okuyucuya ulaşır; bu kod çizme, yani iletinin okunması evresidir. Bu kod çözme işinde alıcı yani okuyucu kendi gizli repertuarına başvurur. Karikatürcü ile okuyucu arasında ortak bir repertuar bölümünün bulunması gereklidir. Okuyucu bir yandan da kendi simge ve desen repertuarına başvurur. Bu repertuarda da karikatürcünün repertuarı ile ortak bölümleri bulunması gerekecektir. Bu ortak bölümler yoksa okuyucu iletinin anlamını çözemez, karikatürü anlayamaz. Repertuardaki ortak bölümleri büyüklüğü kod çözme, karikatürü anlama olanakları sağlar Bu anlayış okuyucuya bir zevk verecektir. Eğer çözüm başarılı olmazsa karikatür hiçbir şey iletmemiş demektir, Okuyucu düş kırıklığına uğrar. Algılama alıcı ve verici arasında ortak simgelerin varlığına bağlıdır.^.

“Hiçbir çizim, herhangi bir şeye kendi kadar ve kendi gibi anlatamaz, ifade edemez. Hatta bir bakıma bir şeyin kendisi tam olarak anlatamaz, ifade edemez. Bir şeyi anlamak için onu çevresinden arındırmak, ortaya çıkarmak, ışıklandırmak, evirip çevirmek, içini açmak, uzaktan ve yakından bakmak, başka bir şeyin yanına koymak ve bunun gibi bir sürü uğraş vermek gerekir. Bütün bu işlerin sonucunda toplanan farklı bilgilerin kafada bir araya getirilmesi ve çözümlenerek sonuçlandırılması ile de bir karara varılır ve o şey, işte o şeydir denir.

Birine bir şeyi çizerek anlatıyorken, izlenecek en geçerli yol, sanırım hitap edilen kişinin kafasında, anlatmak istenen şeyle ilgili daha önceden toplanmış ne kadar bilgi varsa onlardan yararlanmak olacaktır. Yapılacak olan, bu bilgileri harekete geçirmeyi, onları canlandırmayı, öne çıkarmayı sağlayacak bir çizim gerçekleştirmektir.

A.2.4- Biçem

Bir sanatçı kendisine özgü teknik, renk biçimlendirme ve söyleyiş özgünlüğüne biçem denir. Biçem sanatçıyı diğerlerinden ayıran, onu özgün kılan bir oluşumdur. Bir sanat yapıtının içeriğine biçim verme tarzı olan biçem karikatürde, sanatçının üslubu olarak belirir.

Bu aşamada karikatürde biçemi oluşturan, karikatüristin kendi yeteneği, kendi çizgi gücüdür. İçeriği biçeme yani çizgiye dönüştürmek, çizgiyi ise belli bir özgün biçemde oluşturmak, karikatüristin özgürlük sınırları içindedir. Karikatür çizgisinin ustalığı, güzelliği, artistliği , bildirisini yapısına sindirmesinde, bu bir üsluba dökmekteki başarısındandır.

Karikatürün Sınıflandırılması

Karikatürü içerik ve biçeme göre iki ana tarzda sınıflayabiliriz.

Karikatür konusuna göre, beş kategoriye ayrılabilir:
a-)Siyasal grafik gülmece:Buna siyasal gülmece deseni, siyasal karikatür, aktüalite karikatürü gibi adlar da verilmektedir. Bu tür karikatür günlük basında düzenli ve sürekli olarak yer alır. Çeşitli temaları olmasına karşın, çoğu kez güncel, siyasal olaylar işlenir. Gazete karikatürü, çoğu kez siyasal grafik gülmece ya da dar anlamda portre karikatür, yani karikatürleştirilmiş portredir.

b-)Gülmeceli grafik portre:Dünyada gülmeceli portre çizenlerin sayısı giderek azalmaktadır. Grafik gülmece gerçeklikten zamanla uzaklaşmaktadır.

c-) Saçma grafik gülmece:Bu kategori, tuhaf garip ve gerçeküstü gülmeceyi kapsamaktadır. Çizer okuyucuda şok etkisi yaratmaya çalışmaktadır. Konular saçma görünmekle birlikte, güncellikten kopuk değildir. Kara gülmece de bu gülmece türünün içine girer.

d-)Gülmece deseni:Yukarıdaki kategorilere girmeyen tüm gülmece desenleri bu gurupta toplanabilir. Bunlar çok değişik konulara ilişkin olabilir: Töreler, aile , erotizm, cinsellik , toplum, moda, tatiller, sporlar, balıkçılık, sanatsal, okul, taşıtlar, buluşlar, uzay, yeni yıl v. b.

e-)Reklam gülmecesi :Reklamcılıkta gülmecenin zaman zaman önemli bir yeri olmuştur. Bu alan bir çok çizere iş olanağı sağlamaktadır. Reklam gülmecesi düzene karşı çıkan türde bir gülmece değildir; iyimser ve sempatiktir. Amaç, müşterilerin çoğalması için hoş bir hava yaratmaktadır. Gülmece deseninin semantik ve estetik yanlarına özel bir önem verilir. Bu tür karikatürler hemen her yerde bulunurlar: Basında, televizyonlarda, afişlerde. Reklamcılıkta kullanılan gülmeceli desenlerin hazırlanması zamanla özel bir önem kazanmış ve bu alanda çalışan grafikerler yetişmiştir.
Biçem bakımından da diğer plastik sanatlarda olduğu gibi karikatürde de gelenekçiler ve modernler olarak iki ana grup göze çarpar. Kaynağını İkinci Dünya Savaşı sırasında Amerika’da bulan modern grafik gülmeceyi kendi içinde şöyle sınıflandırabiliriz.^.

a-)Steinberg Biçemi:Bu yazı gerektirmeyen ve çizgilerden oluşan bir gülmece türüdür. İçerik, biçimdedir. Gerçekliğe sadık kalma gibi bir kaygı yoktur. Daha doğrusu gerçeklik psikolojik düzeydedir. Desenlerde güzelliğin, açıklığın ve yalınlığın üstünlüğü görülür. Steinberg’in üstat olarak alanlar geometrik desenlere yönelmişler, Bazen de renk ve kolaj kullanmışlardır. 1945’ten bu yana çeşitli ülkelerde Steinberg’i izleyen çok sanatçı çıkmıştır.

b-)Sembolik Tipler Biçemi:Bu grupta, modern grafik gülmece anlayışıyla stilleştirilmiş tipler yaratmak söz konusudur. Chaval, Wolinski, Bosc, Sine ve Copi bunu en iyi örneklerindendir.

c-)Panik Yaratan Biçem:Bu kara gülmece yaklaşımıyla gerçeküstü bir anlayış olarak nitelendirilebilir. Desenler de siyahtır. Topor, Gourmelin, Bonnot, Cohen, Ardeshir bu grupta yer alır.

d-)Hippy Biçemi:Bu biçem gülmece desenine iki değişik anlayışta yansır. Birinci anlayışta romantik, gerçeküstü, barok bir güzellik aranmakta ve bazen de erotik temalar işlenmektedir. Erotik basında bu biçeme önemli bir yer ayrılır.

İkinci anlayışı uygulayanlar güzellik kaygısında değillerdir; doğrudan şok yaratmak üzere çirkinliği kullanırlar. Cinsel organlar çoğu kez büyütülerek gösterilir. Bu biçem çizgi öykü kitaplarında ve “underground” denen yeraltı gazetelerinde kullanılır.

e-)Yeni-Gerçekçi Biçem:Bu biçem, modern grafik gülmecede neo-realist bir anlayış uygulayan çizerlerin biçemidir. Modern grafik gülmecenin evrimi, yeni gerçekçiliğe katkılar sağlamakla ve bu anlayışın yeni formüller içinde gelişimine yardımcı olmaktır^. .
B - ALICI(TOPLUM)

İletişim Sürecinin son aşaması, mesajın verici tarafından kodlanıp, aracı tarafından alıcıya ulaştırılmasıdır. Karikatürde alıcı toplumdur. Karikatürcü eserini hangi amaçla çizerse çizsin mesajını topluma ulaştırmayı amaçlar. Toplum, önce mesajı alır, daha sonra zihnindeki verilerle karşılaştırarak algılar, bunun neticesinde bir tepki verir, nihayetinde iletiyi gönderen çizere tepkisini yansıtır ve böylece iletişim süreci tamamlanmış olur.

Karikatürcü ne kadar donanımlı olursa olsun, kitlelerin gözünde etkinliğini ancak toplumun ona verdiği tepki kadardır. İnsanların, çizerin çizdiği konular hakkında bilgi ve tanışıklılığı yoksa bu iletiye yanıt veremez. Çizer, burada ya kendini topluma uyumlandırır ki burada çizerin toplumu nasıl algıladığı temel konudur ya da toplumun beğeni düzeyi diye kabul ettiği sınırların içine kendini hapseder.

Sanat bütün dünyada azınlıklara hitap eder, belli bir beğeni düzeyini temsil eder. Bazı sanatçılar sanatından taviz vermeyi doğru bulmaz, kitleye eser yine sunulur ama onun beğeni düzeyini yükseltmeyi amaçlayarak, açılmadık kapıları aralayarak, sınırları zorlayarak yapar; bunu kimi ise “toplumun kapasitesi bu kadardır” deyip, çemberin dışına çıkmayı hiç göze almaz, belki de onun kapasitesi de çemberin dışını görecek kadar gelişmiş değildir. Çizer, okuyucuların da kendisi gibi kültürlü olabileceğini, toplumun tek tek bireylerden oluştuğunu göz ardı etmemelidir. Çizgi dili, bu bağlamada algılanması çok kolaymış gibi görünse bile, içeriğinde derin paradokslar taşır. Çizginin kalitesini çizer belirler. Mizahın en önemli amaçlarından bir tanesi, gerçeklerin önündeki perdeyi yırtıp, salt gerçeği, saklanılmak isterken ortaya çıkan çelişkileri teşhir etmektir. Karikatürcü burada bir aydın sorumluluğu ile düşünmek ve ilerlemeyi sağlamak için alışılmış kalıpların dışındaki kalıpların gerektiğini hesaba katmak zorundadır. Çizer önce kendine, daha sonra topluma karşı sorumlu olduğunu unutmamalıdır. ^.

Karikatürün okuyucu ve genel olarak toplum üzerindeki etkileri iletişim süreci içinde karşımıza şu sorunu çıkarmaktadır:İletinin çarpış etkisi nedir?Alınışın okuyucu üzerindeki etkileri nelerdir?

Alınışın okur üzerindeki etkilerini kısaca şöyle sınıflandırabiliriz:

İlgisizlik:Okuyucu ilgisiz kalabilir. Karikatür anlaşılmayabilir:Okuyucu sanatçının çizgisine konu olan olaylardan habersizdir; Karikatürcünün karmaşık ve başkalarınca anlaşılmayan bir biçemi olabilir; Okuyucuya, karikatürdeki gülmece çok basit gelebilir; okuyucu tepki göstermez. Böylece çarpış etkisi yoktur. Bu ilgisizlik karikatürcü için başarısızlıktır.

Heyecan:İletinin alınışı, yaratılan heyecana orantılı bir etki yaratabilir. Heyecan coşku logaritmasına göre artar. Coşku nedeni çoğalınca; etki heyecan artık artmaz. Buna da doygunluk denir.

Eğlence:İletinin alınışı anlık bir eğlence yaratabilir. Okuyucu ya gülümser, ya kahkahalar atar, ancak bu tepkiyi başka bir şey izlemez.

Hoşnutluk:Çarpış etkisi gerçek bir hoşnutluk yaratabilir:Okuyucu karikatürde duyduğunu düşündüğünü bulabilir. ayrıca karikatürü anladığından ötürü de çok gururlanabilir. Karikatürde tamamlanması gereken bir anlam vardır. Bunları ortaya çıkarmak okuyucuya zevk verir. Bu tıpkı bulmaca çözümü gibi zevkli iştir. Tamamlanmamış bir biçimi, okuyucunun kendi kafasında tamamlanması ona hoş bir doyum sağlar, kendine güveni artar ve yüreklenir.

Davranış Değişikliği:Çarpış etkisi okuyucuda bir davranış ve düşünce değişikliği hazırlayabilir. Karikatür genelde vurucu güce sahiptir. Karikatür, bir konumu, bir çelişkiyi, bir saçmalığı yansıtır. Yeni bir düşünceyi yeni bir tutumu anlatır, belirli davranışlara ve belirli kurumlar karşı tepkileri yoğunlaştırır; alt üst edici bir etkisi vardır. Karikatürün alınışı için okuyucunun bir ön hazırlığı yoktur. Okuyucu birden şaşırır bazen ileti duygusallık düzeyinde kalır. Bazen okuyucu kendi kanılarının doğru olup olmadığını düşünmeye başlar. Böylece karikatür yeni düşünce ve duygulara yol açabilir.

Bu tepkilerin karikatürcüye ve çalıştığı yayın organına yansıması çok önemlidir. Karikatürcü de her sanatçı gibi toplum tarafından anlaşılmak ve beğenilmek ister. Çalıştığı yayın organı da karikatürcünün öncelikle işlevine bakar, onun çizimlerinin halk tarafından sevilmesi, çizerin kendi mutluluğunun önünde gelir. Genel Yayın Yönetmeni için öncelikle önemli olan okurun tepkisidir.

Okur tepkisi nasıl ölçülür?Gazete tirajları ve okur mektupları bunun en belirgin belirtileridir. Bunların dışında Çizerin gördüğü ilgi ve albümlerine olan talep onun, okur düzeyindeki değerinin en temel göstergeleridir. Bazı karikatürcüler, okuyucu ile doğrudan ilişkiye girmeden, özel yollarla bu tepkiyi öğrenirler. Örneğin Wolinski için okuyucu tepkisi Hara-Kiri’de çalışan arkadaşların tepkisinden oluşur.

“Dergide herkes herkesin okuyucusudur. Burada benim okuyucularım Gebe, Bernier, Reis’dir. Karikatürümü görünce “Çok güzel, harika” derler. Buda bana yeter. Dışarıdaki okuyucular bizlerden ne daha akıllı nede daha budaladır. Gerçekte bizler, bize benzeyen, bizim gibi olan insanlar için bu dergiyi kurduk. Eskiden hepimiz desinatördük. Gazetelerde çalışıyorduk. Bize “Çizgin fena değil ama okuyucu bunu anlamaz derlerdi” böylece yazı işleri müdürü şunu demek istiyordu: “Ben çok akıllı olduğum için bu desen beni güldürüyor, ama okuyucular ne yazık ki bunu anlamayacak kadar budaladır. ”^.

Karikatüristin karikatür yaşamının sağlıklı bir gelişim içinde olması “geri besleme” nin (ard-iletim) düzenli olarak varlığına bağlıdır. Karikatüristin toplumla kurmuş olduğu iletişim de kendini yinelemek yerine yenilenmesi; çizdiklerinin vermeyi amaçladığının dışına bilerek bilmeyerek çıkması riskinden korunması; yani amaçladığını iletme aşamasında daha önce belirlemediği bir sonucun ortaya çıkarak alıcıyı etkileyebileceğini fark etmesi, mükemmel çalışan bir feed-back mekanizmasıyla mümkün olacaktır. Bu aşamalarda ortaya çıkan tüm etkenleri, karikatürist karikatürü ile yeniden başlatacağı bir iletişim sürecinde kullanarak daha etkin bir iletişim aracı haline getirebilecektir.^.