İsmail arabaci kiMDİR

İRAN’IN BİN YILLIK TÜRK TARİHİ

Çin ile İran arasında yüzyıllar boyunca at koşturan Türkler, ilk olarak 4. yüzyılın sonlarından itibaren İran topraklarına girmeye başladılar. Ama kitlesel göçler 10. yüzyılda başladı. Ve o yüzyılın sonlarından 20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar İran Türk toplulukların kurduğu devletlerle yönetildi. O yüzden 990’lı yıllardan 1925’e uzanan yaklaşık bin yıllık süreç İran’ın ‘’Türk dönemi’’ diye tarif edilir.

İran’ın tamamı olmasa da Horasan civarını hakimiyet altına alan ilk Türk devleti Gazneliler’di. Onu Selçuklular izledi, İran bu dönemde tam ve kesin olarak Türk etkisine açıldı. 30-40 yıl içinde İran, Irak, Suriye, Azerbaycan ve Anadolu’yu ele geçirip büyük bir imparatorluk oluşturan Selçuklular, yönetim merkezi olarak Isfahan’ı seçtiler. Onların zamanında Oğuzlar ve diğer Türk boyları, İran’a ve İran üzerinden Anadolu’ya aktı. İran’ın Azerbaycan bölgesinin Türkleşmesi o zaman başladı. Selçukluların 150 yıllık hükümranlığının yerini de, o yıllarda Amuderya bölgesinde yaşayan Türk Harzemşahlar aldı. Yeni Türk göçleri de onlarla geldi. Ama asıl büyük göçler Cengiz Han kasırgasında yaşandı. Ya Cengiz Han’ın askerleri olarak ya da o askerlerin gazabından kaçan boylar olarak, yoğun bir nüfus İran’a doluştu. Ardından da Moğol İlhanlı egemenliği başladı. Tebriz’i merkez yapan İlhanlı hanedanı tüm gücünü göçebe Türk boylarına dayandırdı ve İran’ın Türkleşmesi bu dönemde daha da hızlandı. İlhanlılar dağılınca Çobanlılar, Celayirliler gibi Türk boylarına dayanan yerel hanedanlar ortaya çıktı. Tam o sırada Orta Asya’da Çağatayların yerini alan Timur’un büyük yürüyüşü başladı. 30 yıllık Timur egemenliğinin ardından İran, Türk Karakoyunluların denetimine geçti. Doğu Anadolu’da bir Türkmen devleti kuran Akkoyunlular da İran içlerine yayıldı ve Karakoyunluları yenerek İran’a hükmetmeye başladı. Bu sırada Erdebil’deki Türkmen şeyhlerinin öncülük ettiği Şii hareketi güç kazandı. Şah İsmail’le birlikte Safevi dönemi (1502-1750) başladı. Şah İsmail Azeri Türk tarihinin yetiştirdiği en büyük şahsiyetlerdendi. Devlet adamı, komutan, ozan ve tarikat lideriydi. Anadolu’da yaşayan Alevi Türkmenler, kitleler halinde İran’a giderek Şah İsmail’e katıldı. Ağrı ve Kars bölgesinde yaşayan Türkmen nüfusun boşaltılıp yerlerini Sünni Kürtlerin doldurması bu dönemde oldu. Şah İsmail Osmanlı karşısında yenilgiye uğrayıp geri çekildiyse de, onun kurduğu Safevi hanedanlığı döneminde Türk boyları en parlak günlerini yaşadı. Safevilerin yerini kısa süreliğine İran’ın yerli halkı Farslar aldı. İranlı Zend hanedanı sadece 29 yıl yaşadı ve ülke 1779 yılında yine bir Türk boyu olan Kaçarların eline geçti.

Kaçar hanedanlığı 1925 yılına kadar ayakta kaldı. Son hükümdar Ahmet Kaçar, İran’ın İngiltere’nin kolonisi haline geçmesine engel olmak istedi. İngiltere’nin tertiplediği bir darbeyle devrildi ve yerine İngiltere’nin eğitip desteklediği Rıza Han geçti. Bin yıllık Türk egemenlik dönemi böylece kapandı ve Farsi kökene mensup Pehlevi ailesinin yönetimi başladı. Şoven bir Fars politikası güden Şah, Türkleri ve diğer etnik toplulukları büyük baskı altında tuttu. Ayaklanmalar şiddetle bastırıldı. Azeriler, Sovyetler’in de desteğiyle 1945’te Azerbaycan Milli Hükümeti’ni ilan ettiler. Tebriz’i ve bölgeyi denetim altına aldılar. Ancak ABD ve İngiltere’nin baskısı ve Pehlevi rejimiyle yapılan gizli anlaşmalardan sonra Sovyetler İran Azerilerine destek vermekten vazgeçti. Şah Pehlevi’nin ordusu Güney Azerbaycan’a girdi ve Azeri ayaklanmasının bastırdı. 50.000’ne yakın insan ölmüş, bir o kadarı Sovyetlere kaçmış, 20.000 kişi de sürgüne gönderilmişti. Buna karşın 1950’de Azerilerin milliyetçi lideri Dr. Musaddık seçimleri kazandı ve İran’a başbakan oldu. Şah Rıza, ülkeden kaçtı. İran petrolünü millileştirme vaadi ile iktidar olan Musaddık, sadece Azerilerin değil bütün etnik toplulukların desteğini almıştı.Anacak Musaddık 2,5 yıl başbakanlık yapabildi. İngiltere –ABD yapımı bir askeri darbeyle devrildi ve sürgüne gönderildi. Baskıcı Şah rejimine karşı Azerilerin mücadelesi devam etti. Halkın Mücahitleri ve Halkın Fedaileri örgütleri Azeriler tarafından kuruldu. Şah rejiminin yıkılmasına zemin hazırlayan ilk ayaklanma da 1979 yılında Tebriz’de patlak verdi. İsyancılara karşı tank ve helikopter kullanan Şah, bir yıl sonra İran’ı terk ederken, ülkede İslam Cumhuriyeti ilan edildi.

Ne yazık ki yeni yönetim de, paniranizm politikasından vazgeçmedi. ‘’Bütün İran vatandaşlarının Ari ırkından olduklarını, dil, edebiyat ve kültürlerinin Farsi olduğunu, İran’ın siyasi ve medeni tarihinin Fars milletinin tarihi olduğunu savunan’’ bu politika, ülkedeki zengin kültürel çeşitliliği İslam cumhuriyeti adı altında yok etmeye çalışıyor.

Oysa bu politika ne İran’ın tarihiyle, ne de mevcut gerçeklikle uyuşuyor. İran’da bugün Farsiler dışında Türk, Hint, Sami, Kafkasya halkları da yaşıyor. Bu halklar arasında Türk toplulukların nüfusu, tek tek diğer etnik gruplardan hayli fazla. Türk topluluklar içinde sayıca ve siyasi nüfuz bakımından en etkili olanı, Kaşkayların da içinde sayıldığı Azerilerdir. Ülkede, çoğunluğu Güney Azerbaycan’da olmak üzere 20 milyondan fazla Azeri yaşıyor (İran’ın toplam nüfusu 68 milyon civarında) ve bunların toplam ülke nüfusuna oranı %30 civarında. Azeriler dışında ikinci büyük grup Türkmenler. Onlar da aynı Azeriler gibi Oğuz boylarına aitler ve ülkenin kuzeydoğusunda yaşıyorlar. Bu bölge bugün ‘’Türkmen Sahra’’ diye anılıyor. Türkmenlerin de nüfusu 1 milyonu aşıyor. Öteki Türk grupları Halaçlar, Kazaklar, Özbekler, Karapapaklar da İran’ı renklendiren Türk topluluklarından bazıları. İran’daki Türk halklarının toplam nüfusu araştırmalara göre 25 milyon civarında. Bu bakımdan Türkiye’den sonra en fazla Türkçe konuşan nüfusa sahip ülkedir İran.

Kaynak: ATLAS aylık coğrafya ve keşif dergisi. Ağustos 2004. Sayı 137.