Katalitik modifikasiyalash

Tayanch so’z va iboralar:
alifatik uglevodorodlar, tabiiy efir moylari, aldegidlar, 
ketonlar, oksi kislotalar
,
silikatlar, dezodorasiya, bug’latish, aromatik moddalar, 
stearin kislotasi, yuqori harorat, past vakuum, Raul qonuni, ochiq bug’
Takrorlash uchun savollar 
1.
Yuqori sifatli dezodorasiya qilingan yog’ olish uchun qanday talabalarga 
rioya etish lozim? 
2.
Yog’ni xidsizlantirilganini qanday bilsa bo’ladi? 
3.
Dezodorasiya jarayoniga qanday omillar ta’sir etadi? 
4.
Hid va ta’m beruvchi moddalar haqida ma’lumot bering. 
5.
Hid va ta’m reversiyasi deganda nimoni tushunamiz? 

---

135 
10§. Dezodorasiya jarayoniga turli omillarning ta’siri 
Dezodorasiya suyuqliklarni haydash (distillyasiya) usullaridan biri 
hisoblanadi. Hidsizlantirish jarayoni uch bosqichdan iborat: suyuqlik qatlamidagi 
hid beruvchi moddalarni bug’lanish qatlamiga o’tishi; hid beruvchi moddalarning 
bug’lanishi; bug’lanish qatlamidan bug’langan moddalar molekulalarini yo’qotish. 
Uchuvchan moddalar sifat va miqdor jihatdan har xil tarkibli moddalarning 
murakkab kompleksidan tashkil topgan. Ular trigliseridlarga nisbatan ko’proq bug’ 
elastikligiga ega, ya’ni uchuvchanlik hosil qiladi. Hidsizlantirish samaradorligi hid 
beruvchi moddalar tarkibiga, uchuvchanligiga va jarayon haroratiga bog’liq. 
Haroratning ko’tarilishi bilan hid beruvchi moddalarning uchuvchanligi va 
bug’larning tarangligi oshadi. Agar harorat juda yuqori bo’lsa, bu hol yog’larning 
polimerizasiyasi va oksidlanishiga olib keladi. Harorat 250 
0
C dan oshsa, yog’larni 
termik parchalanishi kuchayadi va yog’larni yo’qotilishi ortadi. 
Aromatik moddalarni haydashda haroratni pasaytirish uchun hidsizlantirish 
jarayoni vakuum ostida, ochiq bug’ ta’sirida olib boriladi. 
Iste’mol qilishga mo’ljallangan yog’larni sifati dezodorasiya jarayonini 
to’liq va kamchiliksiz olib borishga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun dezodorasiya 
yog’larni tozalashdagi asosiy jarayonlardan biridir. Hid va ta’m beruvchi 
moddalardan moylarda yaxshi eriydi, hamda yuqori molekulyar massaga va past 
bug’ bosimiga egadir. Uchuvchan moddalarning bug’ bosimlari yog’ kislotalarining 
bug’ bosimiga yaqin bo’ladi. 
Uchuvchan moddalarning va erkin yog’ kislotalarining miqdorini kamligi, 
shuningdek, bug’ bosimini pastligi uchun ularning eritmalari ideal eritmalar 
hisoblanib, ularning bug’ fazasi Dalton qonuniga bo’ysunadi.
Dezodorasiyaning muhim belgisi, berilayotgan ochiq bug’ miqdori va 
dezodorasiya vaqti hisoblanadi. Bu omillar o’z navbatida dezodoratordagi bosimga, 
dezodorasiyalanayotgan moyning miqdoriga, hamda hid beruvchi moddalarning 
boshlang’ich va oxirgi konsentrasiyalariga bog’liq.
Ochiq bug’ qurilmaga barbatyor, aralashtirgich va boshqa bug’ taqsimlagich 
moslamalar orqali beriladi. Bu suyuqlikni intensiv aralashtirishni ta’minlaydi, o’ta 

---

136 
qizib ketishni kamaytiradi. Mayda pufakcha ko’rinishida haydalgan bug’ yog’ bilan 
bug’ yog’li ko’pik holidagi aralashma hosil qiladi. Shu sababli hidli moddalar yog’ 
tomchisidan uning yuzasiga diffuziyalanadi va suv bilan aralashadi. Natijada 
dezodorasiya jarayoni tezlashadi va osonlashadi. Ko’pgina dezodoratorlarda hidli 
moddalarni yo’qotish jarayoni plyonkali qatlamda olib boriladi.
Dezodorasiyada bosimni kamayishi bilan hid beruvchi moddalarning 
qaynash harorati va ochiq bug’ sarfi kamayadi. 
Chuqur vakuum, otilib chiqayotgan bug’ pufakchalarini maydalanish 
imkonini beradi; bunda pufakcha ishchi yuzasining oshishi bilan uning hajmi 
kengayadi. Natijada bug’lanish koeffisiyenti oshadi. Shu bilan birgalikda vakuum 
dezodorasiyalash davomiyligiga, yog’ sifatiga va bug’ sarfiga sezilarli ta’sir 
ko’rsatadi.
Tayyor mahsulot sifatiga ta’sir qiladigan boshqa omillardan biri 
dezodorasiya jarayonining borish sharoiti va qurilmani konstruksiyasi hisoblanadi.
Har bir moy va yog’ turi uchun alohida optimal dezodorasiyalash harorati 
mavjud. Bu narsa hid beruvchi moddalar tarkibiga bog’liq. Tarkibida past 
molekulyar massali hid beruvchi moddalar bo’lgan kokos, palma yadro va shunga 
o’xshash moylarni haydash harorati kungaboqar moyi, salomas va boshqa 
yog’larnikiga nisbatan past bo’ladi.
Dezodoratorlar albatta izolyasiyalangan bo’lishi kerak, chunki hid beruvchi 
moddalar bug’lari kondensasiyalanmasligi va dezodorasiyalangan moyga 
qaytmasligi kerak. Yog’larni oksidlanishini kamaytirish uchun dastlab yuqori 
bo’lmagan haroratda deaerasiya qilinadi.
Dezodorasiyalangan yog’ni barqarorligini oshirish uchun unga anti- 
oksidantlar yoki sinergistlar, asosan limon kislotasi qo’shiladi. Ular metallarni 
aktivligini kamaytiradi va katalizator kabi oksidlashni oldini oladi.
Ba’zi xollarda hid va ta’mni yog’da qaytadan paydo bo’lishi kuzatiladi. Agar 
dezodorasiya jarayoni texnologik rejimga to’la rioya qilgan holda olib borilsa, hid 
va ta’mni qaytadan paydo bo’lishi yuz bermaydi. Barcha sharoitlar to’g’ri olib 

---

137 
borilganda dezodorasiyalangan yog’ benuqson organoleptik ko’rsatkichlarga ega 
bo’ladi.
Yog’lardagi individual uchuvchan moddalarning va erkin yog’ 
kislotalarining miqdori aniq bo’lmaganligi uchun hisoblashda, suyuqlik fazasi 
(yog’) ikkita komponentdan tashkil topgan deb qabul qilinadi, ya’ni trigliserid va 
erkin stearin kislotasi. Shuning uchun stearin kislotaning kamayishi bo’yicha 
dezodorasiya jarayoni nazorat qilinadi. 
Tartib qoidaga binoan dezodorasiya qilingan yog’da stearin kislotasini 
miqdori 0,02%gacha bo’lsa, u holda yog’ hidsizlangan hisoblanadi.