Mała encyklopedia kultury antycznej

Egeusz zob. Ajgeus.

egida (łac. aegis, gr. ajgfs) skóra kozia zawie­szana, na pancerzu lub tarczy w celach magicz­nych. E. jest jednym z głównych atrybutów Ateny. W ikonografii e. przedstawiana jest naj­częściej jako skóra kozia otoczona • wężami z głową Gorgony na środku. E. na równi z pa-

Egina

217

Egnatii

ludamentum była częścią stroju -wojskowego cesarzy rzymskich.

Egina (gr. Ajgina) wyspa na Morzu Egejskim, w Zatoce Sarońskiej, pomiędzy Attyką i Argo-lidą, licząca 85 km2. Nazwa jej. miała pochodzić od imienia córki boga rzeki Asopos, uprowadzo­nej. przez Zeusa na tę wyspę. E. była ojczyzną Platona. Objęta w posiadanie przez Dorów z Epidauru, wcześnie stalą się ważnym centrum gospodarczym (żegluga, garncarstwo, brązow-nictwo). Tutaj wybijano najstarsze monety grec­kie, z wyobrażeniem żółwia. W r. 455 p.n.e., po podbiciu E. przez Ateny, ludność została wy­siedlona; wyspa odzyskała wolność po wojnie peloponeskiej, nie odzyskała jednak dawnego znaczenia. W drugiej poł. VI w. p.n.e. E. była jednym z najczynniejszych ośrodków rzeźbiar­skich. Rzeźby przyczółkowe świątyni Afai, po­chodzące z końca VI w. i z początku V w. p.n.e., należą 'do najpiękniejszych greckich rzeźb ar­chaicznych.

Egineci (gr. Ajginetaj) postacie z przyczółków świątyni Afai na Eginie, pochodzące z końca VI w. i z początku V w. p.n.e. Tematem przed­stawień był cykl trojański: przyczółek zachodni zawierał prawdopodobnie 11 figur i przedstawiał walkę Achillesa, Ajasa, Odyseusza i innych Greków z Trojanami w obecności Ateny o zwło­ki leżącego Greka; wschodni przedstawiał walkę Telamona i Heraklesa o ciało poległego Oiklesa. Rzeźby były dziełem artystów szkoły Onatasa. Znalezione przez archeologów w r. 1811, zostały zrekonstruowane (po części fałszywie) przez Thorwaldsena i znajdują się w Głyptotece Mo­nachijskiej. Ostatnią teoretyczną rekonstrukcję przeprowadził Adolf Purtwangler.

Egipt (gr. Ajgyptos, łac. Aegyptus) kraj w pół-nocno-wschodniej części Afryki, wzdłuż biegu Nilu, ograniczony od wschodu Zatoką Arabską, od północy Morzem Śródziemnym, od zachodu sąsiadujący z Libią, od południa—z pustynią. Prawdopodobnie ludność pierwotna należała do rasy negroidalnej i została podbita przez Egip­cjan. Okres Starego Państwa zaczyna się, wg tradycji, od momentu zjednoczenia Górnego i Dolnego E. w jeden organizm państwowy, co miał uczynić Menes, pochodzący z This, na po­czątku III lub w końcu IV tysiąclecia p.n.e. Był on założycielem Memfis i pierwszej histo­rycznej dynastii. Do okresu Starego Państwa zalicza się 8 dynastii. Okres Średniego Państwa rozpoczyna się wraz z 9 dynastią. Najważniejsze

zdarzenie z tego okresu to najazd Hyksosów-(Hakszasu), ludu stanowiącego mieszaninę za-chodnioazjatyckich szczepów. W latach ok. 1720-1670 przeniknęli oni do Delty, a następ­nie opanowali Egipt, wg jednych uczonych na przeciąg jednego stulecia, wg innych nawet na ok. 500 lat, w okresie panowania 15, 16 i 17 dy­nastii. Wreszcie pod wodzą książąt tebańskich Egipcjanie zrzucili ich jarzmo; moment ten (może r. 1570 p.n.e.) uważany jest za początek Nowego Państwa. W tym okresie Egipcjanie prowadzili szereg wojen zaborczych i podbili kolejno Etiopię, Libię, jak również kraj między Tygrysem i Eufratem. Szczyt potęgi osiągnął Egipt pod panowaniem Totmesa III. Potem rozpoczęło się stopniowe osłabienie kraju na skutek wojen zewnętrznych i zamieszek domo­wych. W r. 525 p.n.e. król Persji Kambyzes pobił E. zwyciężywszy w bitwie pod Peluzjon Psammetycha III, ostatniego króla z 26. dyna­stii. Do tego czasu stolicą E. było miasto Sais. Pod panowaniem dynastii 27 do 30 Egipcjanie kilkakrotnie usiłowali zrzucić jarzmo perskie. Po zwyciężeniu Persów przez Aleksandra Wiel­kiego również i Egipt dostał się pod jego pano­wanie; zbudowano tutaj w r. 332 p.n.e. nowe miasto, Aleksandrię, które wkrótce stało się ważnym ośrodkiem nauki i kultury. Po śmierci Aleksandra Wielkiego przez kilka wieków Egip­tem rządziła dynastia Ptolemeuszy Lagidów, aż do r. 31 p.n.e., kiedy August uczynił z tego kraju prowincję rzymską. W r. 395, po śmierci Teodozjusza, E. stał się częścią cesarstwa wschodniego. Wreszcie w r. 640 został zdoby­ty przez Arabów.

Egist zob. AJgistos.

Egnatia (dziś ruiny w pobliżu Torre d'Ag-nazzo), miasto i port w Apulii nad Morzem Adriatyckim. Tu via Appia schodziła do morza;

jej przedłużenie przez Dyrrachium, Apolonię, Tesaloniki nazywano via Egnatia. Miasto E. było ważnym ośrodkiem wyrobu ceramiki apu-lijskiej; znaleziono wiele naczyń z III w. p.n.e., o czarnym błyszczącym tle, z motywami linear­nymi, rzadziej figuralnymi, w kolorach białym, żółtym i purpurowym.

Egnatii ród rzymski pochodzenia samnickiego:

1. Marius Egnatius, uczestnik wojny sojuszniczej w r. 90 p.n.e., zginął w walce z Rzymianami.

2. E., bliżej nieznany, twórca poematu dydaktycz­nego De rerum natura, nie zachowanego do na­szych czasów (I w. p.n.e.). 3. Publius E. Celer,

Egnatuleius

218

eklezja

filozof ze szkoły stoickiej, żyjący za czasów Nerona.

Egnatuleius (Lucius E.) kwestor w r. 44 p.n.e., na wniosek Cycerona uzyskał prawo ubiegania się o wyższe urzędy państwowe na 3 lata przed •osiągnięciem przepisanego prawem wieku.

Błon miasto na wybrzeżu trackim u ujścia rzeki Strymon, port morski miasta Amfipolis;

odegrało ważną rolę w czasie wojen perskich i wojny peloponeskiej.

eisagogeis (gr. eisagSgfis) ogólna nazwa tych władz, do których kompetencji należało wno­szenie spraw do sądu.

eisangelto (gr. eisangelid) w prawie attyckim doniesienie o przestępstwie zagrażającym bez­pieczeństwu państwa. Doniesienie kierowano pierwotnie do areopagu, a później do bule lub eklezji. Także doniesienie właściwym władzom o kakosis (zob.) lub o przestępstwach publicz­nych sędziów rozjemczych.

eisfora (gr. eisjorS) bezpośredni podatek nad­zwyczajny nakładany w wielu miastach-państwach greckich w razie nagłej potrzeby, szcze­gólnie na wydatki wojenne.

Ejdotea (gr. Ęjdothea) mit. 1. córka Proteusa, bogini poznania. 2. siostra Kadmosa, druga żona Fineusa. 3. córka króla Kani Eurytosa, żona Miletosa, założyciela i herosa-eponima Miletu.

Ejletyja (gr. Ejlethyjd) mit. bogini opiekująca się rodzącymi kobietami, niekiedy identyfiko­wana z Artemidą, w Rzymie znana jako Lucina. W czasie ludi saeculares obchodzonych w r. 17 p.n.e. August wprowadził uroczyste składanie ofiar również i tej bogini.

Ejrene (gr. Ejr^ne, łac. Irenę) mit. grecka bogini pokoju, jedna z Hor, córka Temidy i Zeusa, przedstawiana zwykle z dzieciątkiem Plutosem na ręku. Znany marmurowy posąg E. z Plutosem na ręku, znajdujący się w Muzeum Monachijskim, jest rzymską kopią słynnego po­sągu Kefisodotosa, który wystawiono w roku 375 p.n.e. na agorze ateńskiej.

Ejrenajo« właściciel warsztatów szklarskich w Sydonie, działający w okresie wczesnego ce­sarstwa rzymskiego, znany z podpisu na wielu szkłach starożytnych.

eJNdone zob. Pyanepsja.

Ekbatana dziś Hamadan; stolica Medii, leżąca we wschodniej części kraju, wg Herodota zało­żona przez Dejokesa w VIII w. p.n.e., letnia rezydencja królów perskich i partyjskich.

Ekdemos z Megalopolis zob. Demofanes i Ek-demos.

ekechejria gr. zawieszenie broni, pokój boży, wstrzymanie się od wszelkich działań wojen­nych i wszelkich sporów na okres od jednego do trzech miesięcy w czasie, gdy się odbywały uroczystości ogólnohelleńskie, np. igrzyska olim­pijskie.

Ekfantides (pół. V w. p.n.e.) komediopisarz grecki, wg Arystotelesa najstarszy przedstawiciel starej komedii attyckiej; zachowane tylko kilka fragmentów i 2 tytuły.

Eldantos malarz z Koryntu (ok. 600 r. p.n.e.), być może identyczny z rzeźbiarzem na Melos (koniec VII lub pocz. VI w.), znanym z podpisu na odnalezionej bazie.

ekkyklema gr. urządzenie z zakresu maszynerii teatralnej, prawdopodobnie platforma na kołach lub na walcach, którą wtaczano (gr. ekkykUó wtaczać) przez główne drzwi skene; przedsta­wiano na niej następstwa wypadków, które się rozgrywały poza sceną; np. w tragedii Ajschy-losa Agamemnon pokazano na e. ciała osób zamordowanych w pałacu, a więc Agamemnona i Kassandry.

eklektyk nazwa filozofa, który z różnych sy­stemów i kierunków filozoficznych wybiera po­szczególne teorie i tworzy z nich nową całość. Eklektyzm programowy został rozwinięty przez dwie szkoły filozoficzne: Stoę i Akademię. Zapoczątkowali go w Stoi wybitni myśliciele i uczeni działający na przełomie II i I w. p.n.e., Panajtios i Posejdonios, którzy doktrynę stoicką, osłabioną w swym rygoryzmie wzbogacili pier­wiastkami platońskimi. W Nowej Akademii ty­powymi przedstawicielami eklektyzmu byli nau­czyciele Cycerona: Pilon z Larissy, który uważał dogmatyzm za lenistwo myślowe, i Antioch z Askalonu, który odstąpił od sceptycyzmu i wprowadził do swej nauki pierwiastki stoickie. W Rzymie najwybitniejszym eklektykiem był Cyceron.

eklezja (gr. ekkiesfa) zgromadzenie ludowe, najwyższa władza w państwie ateńskim od czasu wprowadzenia ustroju demokratycznego. W IV w. p.n.e. zwoływano je 40 razy w ciągu roku. Ucze­stniczyli w e. obywatele, którzy ukończyli 20 lat i posiadali pełnię praw. Miejscem zgromadzeń była agora, Pnyks lub teatr. Przy wejściu ucze­stnicy otrzymywali znaczek (symbolon), który po zakończeniu obrad zwracali i otrzymywali za­płatę za udział w obradach: najpierw l obol,

ddoga

219

ekwici

później 3 obole. Otwarcie zgromadzenia poprze­dzały ofiary i modły Każdy miał prawo do przemawiania, isegorfa, i zgłaszania wniosków. Głosowano przez podniesienie rąk, chejrotonfa, a w sprawach wymagających tajności, np. gdy chodziło o skazanie kogoś na wygnanie przez ostracyzm, głosowano tajnie przez składanie skorupki óstrakon, z wypisanym imieniem da­nego obywatela. Do najważniejszych spraw pod­legających kompetencji e. należały: polityka za­graniczna, sprawy wojskowe, nadawanie obywa­telstwa ateńskiego, w wyjątkowych wypadkach również sądownictwo.

ekloga (gr. eklogś) wybór pism, wybór poezji z większego zbioru; gramatycy późniejsi nazwali tak listy i satyry Horacego oraz bukoliki Wer-giliusza; odtąd termin e. stał się synonimem idylli.

Eknomos (Ecnomus nwns) góra w pd. części Sycylii w pobliżu ujścia rzeki Himery, słynna ze zwycięstwa Rzymian pod wodzą Attiiiusza Regulusa i Maniiusza Wulsona nad Kartagińczykami w r. 256 p.n.e.

eksedra gr. pomieszczenie z ławami służące do dysput i wypoczynku. Często w formie jednej półkolistej ławy w niszy. E. bywała umieszczana w Grecji w gimnazjach, palestrach i na placach;

w okresie panowania rzymskiego w Grecji (od K w. p.n.e.) e. stanowiły niekiedy samodzielne budowle, jak np. w Olimpu.

Eksddas malarz i garncarz attycki stylu czar-nofigurowego (ok. r. 555 - 525 p.n.e.), jeden z największych mistrzów sztuki ceramicznej; ce­chowała go niezwykła precyzja rysunku, przej­rzystość kompozycji i dobór tematyki zaczerp­niętej z kręgu epickiego. Do najpiękniejszych waz E. należy słynna amfora z wyobrażeniem Achillesa i Ajasa grających w kości, znajdująca się w Muzeum Watykańskim.

eksodos gr. pieśń chóru w tragedii greckiej śpiewana na zakończenie, kiedy chór schodził z orchestry.

efcsomis (gr. eksSmis) ubiór greckich robotni­ków i chłopów, krótka szata wełniana sięgająca do polowy ud i zapięta na lewym ramieniu. Prawa cześć torsu wraz z prawą ręką pozosta­wała odsłonięta. W ikonografii sztuk plastycz­nych' e. stanowi odzienie Hefajstosa, Charona i Amazonek.

efcsomoda (gr. eksómosla) 1. złożone pod przysięgą i z podaniem przyczyn oświadczenie o niemożności podołania powinności publicz­nej. 2. przysięga świadka w procesie, że nic nie wie o danej sprawie.

eksostra gr. rodzaj machiny teatralnej, plat­forma wysuwana lub opuszczana, ukazująca widzom sceny, które odbyły się wewnątrz do­mu; miała być mniejsza niż ekkyklema, przez niektórych badaczy utożsamiana z ekkyklema.

ekstaza (gr. ekstasis) stan chorobliwego za­chwytu czy uniesienia graniczący z szaleństwem;

termin ten odnoszono przede wszystkim do menad (bakchantek) wprowadzających się w stan uniesienia w czasie uroczystości na cześć Dio-nizosa; również w stanie e. odprawiali modły na cześć bogini Kybele jej kapłani, korybanci.

ekwici (łac. equites) stanowili najpierw część wojska rzymskiego i rekrutowali się, prawdo­podobnie w ilości 300 ludzi, z 3 tribus: Tities, Ramnes, Luceres. Na ich czele stal tribunus celerwn. Setka e. tworzyła centurię noszącą nazwę swojej tribus, centuria dzieliła się na od­działy; podstawową jednostką był oddział dzie­sięcioosobowy dowodzony przez dziesiętnika, decwio. Liczba centurii stopniowo wzrastała, tak iż stały się one jednostkami wojskowo-politycz-nymi; mogli do nich wchodzić obywatele po­siadający majątek szacowany na sumę 100000 asów. W okresie podbojów rzymskich wytwo­rzyła się z nich druga obok nobilów uprzywile­jowana warstwa ludności, która dorobiła się ol­brzymich fortun na dzierżawie podatków pań­stwowych, robotach publicznych, operacjach lichwiarskich i dostawach wojskowych. Zna­czenie tej warstwy wzrosło od chwili uchwalenia w r. 218 p.n.e. Lex Ciawtta, które zabraniało senatorom zajmowania się handlem i operacjami finansowymi. W ten sposób obok arystokracji urzędniczej powstała arystokracja finansowa.

Termin e. stał się synonimem człowieka wiel­kich interesów, kupca i lichwiarza. Szczególnie dawali się oni we znaki prowincjom jako dzier­żawcy podatków, publikanie (zob.). Postępowa­nie ich niejednokrotnie było przyczyną buntów ludności przeciw władzy rzymskiej. Znaczenie polityczne e. wzrastało nieustannie; dążyli oni w drugiej połowie n w. p.n.e. do opanowania sądownictwa i przeciwstawiali się senatowi two­rząc koalicję z trybunami ludowymi. Nie stracili znaczenia i w I w. p.n.e.: dbał o zachowanie ich stanu August, który nadał im szereg przy­wilejów i zastrzegł obsadzenie niektórych sta­nowisk wyłącznie przez e.; najważniejsze z nich to urząd prefekta gwardii pretoriańskiej, urząd

Ekwirie

220

elegia

dowódcy kohort, które stanowiły straż przy­boczną cesarza, oraz stanowisko prefekta Egip­tu. W czasach cesarstwa głównie z warstwy e. powstał państwowy aparat administracyjny. E. no­sili tunikę z wąskim szlakiem purpurowym, w dni świąteczne purpurową toga trabea i złoty pier­ścień; przysługiwało im prawo zajmowania miej­sca w teatrze zaraz za rzędem senatorów.

Ekwirie (łac. Eąuirrid) święto obchodzone w Rzymie na cześć Marsa 27 lutego i 14 marca, ustanowione wg tradycji przez samego Romu-lusa; odbywały się wówczas zawody konne na Polu Marsowym lub — w razie wystąpienia Tybru z brzegów—na nwns Caelius.

Ekwowie (Aegui) starożytny lud italski zaj­mujący teren między Sabinami i Marsami, Wciskami i Latynami. W IV w. p.n.e. walczyli wraz z Wciskami przeciw Rzymowi; w r. 389 p.n.e. pokonał ich Kamillus, a w r. 304 zostali podbici przez Rzymian w czasie wojen z Samnitami.

Elafebolion wiosenny miesiąc w kalendarzu ateńskim, przypadający na okres od połowy marca do połowy kwietnia; w tym miesiącu odbywały się Wielkie Dionizje połączone z wy­stawianiem tragedii i komedii.

Elaja miasto na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej, położone w głębi zatoki, której dało swą nazwę. Służyło za port miastu Pergamon. W r. 90 p.n.e. zostało zniszczone przez trzęsie­nie ziemi.

Elajus 1. stara kolonia na Chersonezie Trac­kim. 2. dem attycki.

Elasippos malarz grecki wspomniany przez Pliniusza, żyjący pod koniec V w. p.n.e., na­malował m.in. obraz przedstawiający córkę Asoposa, Eginę. Jeden z pierwszych stosował technikę enkaustyczną.

Elatos mit. 1. jeden z centaurów. 2. król Arkadii, który wywędrował z Kyllene do Po-kidy i założył tam miasto Elateja. 3. władca Lapitów w Larissie, ojciec Argonautów Kaj-neusa i Polifema.

EIsver dziś AUier; rzeka wypływająca z gór Cevenna i w północnym biegu stanowiąca gra­nicę między Akwitanią i Galią Lugdunensis, dopływ rzeki Liger.

Elbo mała wysepka w delcie Nilu służąca, wg Herodota, ślepemu królowi Egiptu, Anysi" sowi za miejsce schronienia przed królem Etiopii, Sabakonem.

Elea (łac. Velia) dziś Castellamare delia Bruca;

miasto w Lukanii założone przez jońskich Fo-

kejczyków w poł. VI w. p.n.e., między Paestum i Buxentum. Parmenides założył tu słynną szkołę filozoficzną na początku V w. p.n.e. W I w. p.n.e. miasto, sprzymierzone z Rzymem, pozostawało na prawach ciyitas foederata. Za cesarstwa było miastem municypalnym.

eleaci szkoła filozoficzna założona przez Par-menidesa z Elei (pocz. V w. p.n.e.). Należeli do niej Zenon z Elei, Melissos, Empedokles, prekursorem jej był mistrz Parmenidesa, Kseno-fanes z Kolofonu. E. twierdzili, że istnieje tylko byt, niebytu zaś nie ma, nie ma również miejsca dla ruchu, gdyż jest on przechodzeniem od bytu do niebytu. Nauka e. była reakcją na przyrodni­cze koncepcje szkoły jońskiej i przygotowała w pewnym stopniu idealizm Platona, ponieważ wprowadziła rozróżnienie między światem rzeczy samych w sobie a światem fenomenów, o któ­rych można mieć tylko niejasne pojęcie.

Elefantine urodzajna wyspa na Nilu w pobli­żu Syene, w Górnym Egipcie, z miastem tej samej nazwy.

elegia (gr. elegeja) w literaturze starożytnej utwór poetycki pisany określoną miarą wier­szową, tzw. dystychem elegijnym, złożonym z heksametru i pentametru daktylicznego. Po­chodzenie nazwy e. jest niejasne, łączy się ją z utworem żałobnym w rodzaju trenu, z pieśnią żałobną śpiewaną na pogrzebach przy akompa­niamencie aulosu. Rozwój e. w poezji greckiej przypada na wieki VII/VI p.n.e. Treść tych utworów jest rozmaita: zachowały się elegie wojenne, polityczne, społeczne, żałobne, erotycz­ne, biesiadne i moralizujące. Najwybitniejsi elegicy greccy to Kallinos z Efezu (VII w. p.n.e.), Archiloch (pół. VII w. p.n.e.), Tyrteusz (ok. poł. VII w. p.n.e., elegia wojenna i poli­tyczna), Mimnermos z Kolofonu (pocz. VI w. p.n.e., elegia miłosna), Solon z Aten (ok. 640-- 559 p.n.e., elegia wojenna, polityczna i spo­łeczna), Teognis z Megary (VI w. p.n.e., elegia polityczna i biesiadna), Simonides z Keos (VI w. p.n.e.), Euenos z Paros (V w. p.n.e.), Antymachos z Kolofonu (IV w. p.n.e., elegia miłosna, naśladująca utwory Mimnermosa), Piletas z Kos (IV/III w. p.n.e.), Hermesianaks z Kolofonu (ni w. p.n.e.), Kallimach z Kyrene (ni w. p.n.e., elegia uczona o motywach mito­logicznych, miłosna i biesiadna), Parthenios z Nicei (elegia mitologiczno-miłosna). Wśród elegików rzymskich wyróżnili się: Gajus Kor­neliusz Gallus (r. 69-26 p.n.e.), Sekstus Pro

elegijambus

221

Eleuzynie

percjusz (r. 50-15 p.n.e., elegia miłosna, ajtio-logiczna), Albius Tibullus (r. 50 -19 p.n.e., elegia miłosna) Publiusz Owidiusz Nazo (43 r. p.n.e. -17 n.e., elegia miłosna, żałobna, ajtio-logiczna).

elegijambus w metryce greckiej — wiersz o schemacie -L ^ '-/ — ^-''-' — 11 o _ ^ J. o zwany również encomiologicum. Wiersz ten sta­nowi połączenie katalektycznej trypodii dakty-licznej, czyli hemiepes —^ ^'—•^i'-'— z czło­nem, który jest równy katalektycznej trypodii jambicznej o—^^-o. E. występuje u Alka-josa, jak również w liryce chóralnej. W metryce łacińskiej — wiersz, który jest połączeniem hemiepes z akatalektycznym dymetrem jam-bicznym ^- <-''--' — ^'"' -L ] | o _L ^-» -L o _ '-' _. Między dwiema częściami składowymi wystę­puje diereza. W dierezie dopuszczamy jest hiat i sylaba anceps. Wzorem e. Horacego były wier­sze Archilocha o tym samym schemacie.

Elektra mit. 1. córka Agamemnona i Klitajmestry, siostra Orestesa i Ifigenii; pomogła Orestesowi pomścić na matce i jej kochanku Ajgistosie śmierć ojca. Została żoną Pyladesa. E. jest główną postacią tragedii Sofoklesa i Eury­pidesa. 2. córka Atlasa, jedna z Plejad, ze związku z Zeusem urodziła Dardanosa. 3. córka Okeanosa, żona Thaumasa, matka Irydy i Harpii. 4. jedna z pięćdziesięciu córek Danaosa.

elektroo (gr. elektron) 1. stop złota ze sre­brem, czyli tzw. białe złoto, miał podobne za­stosowanie jak wszystkie metale szlachetne, sporządzano również z niego ozdobne części zbroi. Wierzono, że naczynia wytworzone z tego metalu zdradzają obecność wlanej do nich tru­cizny tęczowym odblaskiem ścianek. 2. nazwą tą starożytni określali również bursztyn (zob.).

Elektryon mit. 1. król Myken, syn Perseusza i Andromedy, ojciec Alkmeny. 2. wnuk Bojo-tosa, ojciec Laitosa, dowódcy wojsk beockich pod Troją.

elementy cztery e.: ogień, woda, powietrze i ziemia, odgrywały wielką rolę w systemach filozoficznych jońskich filozofów przyrody, któ­rzy głosili, że świat powstał z jednej pramaterii. Tales za taką pramaterię uznał wodę, Anaksymenes powietrze, Heraklit ogień, a Ksenofa-nes ziemię; z takiego elementu miały się rozwi­nąć inne formy istnienia. Empedokles. przyjął za podstawę bytu wszystkie 4 elementy.

Eleos mit. greckie uosobienie litości, czczone jako bóstwo w Atenach, gdzie na agorze stał

jego ołtarz, przy którym uchodźcy oddawali się w opiekę Ateńczykom.

elephantus łac. (gr. elefas) słoń; Grecy zetknęli się po raz pierwszy z tymi zwierzętami, używa­nymi przez wojska perskie, podczas podbojów Aleksandra Wielkiego, który również posługi­wał się słoniami; naśladowali go w tym także diadochowie. Słoniem kierował w boju poga­niacz, siedzący na przedzie. Na grzbiecie zwie­rzęcia znajdowała się wieżyczka, w której-siedziało 4 łuczników; łeb słonia ochraniał pancerz ozdo­biony pękiem piór. Przeciwnicy walczyli ze sło­niami, starając się wzbudzić wśród nich popłoch przez rzucanie zapalonych pochodni. Rzymianie zetknęli się ze słoniami w wojnach z Pyrrusem, który miał ich w wojsku sporą ilość. Nazywali je początkowo Luca boś (krowa lukańska). W schyłkowym okresie republiki i za cesarstwa polowania Numidyjczyków na słoniach należały do najulubieńszych widowisk cyrkowych Rzy­mian. Kość słoniowa była od najdawniejszych czasów używana do wyrobu ozdób i biżuterii;

w połączeniu ze złotem (chryzelefantyna) służyła do wykonywania sprzętów, broni i po­sągów; używali jej również Rzymianie do wy­robu posągów, ozdób i instrumentów mu­zycznych.

Eleusinia zob. Eleuzynie.

Eleusis miasto i dem w Attyce, słynne ze świątyni Demetry, miejsce kultu Demetry i jej córki Kory-Persefony; tu odbywały się corocz­nie misteria eleuzyńskie. Świątynia Demetry została spalona przez Persów w r. 484 p.n.e., potem odbudowana. Miasto zostało zniszczone na początku wojny peloponeskiej w r. 431 p.n.e. przez króla Sparty Archidamosa. Po odbudowa­niu pozostało kwitnące aż do czasów cesarza Teodozjusza.

Eleuteria mit. greckie uosobienie wolności, rzymska Libertas.

Eleuterie (gr. Eleutheria) święto wolności, ogólnogreckie święto na cześć Zeusa Eleuteriosa, ustanowione przez Greków po bitwie pod Pla-tejami. Co cztery lata odbywały się szczególnie uroczyście w Platejach, uświetniane igrzyskami.