Mała encyklopedia kultury antycznej

flota (gr. nautikón, łac. ciassts) sposób budo­wania okrętów przejęli Grecy od Fenicjan; bu­dowano je w stoczniach na pochylniach wspar­tych na palach. Początkowo były to niewielkie łodzie żaglowe służące wyłącznie do celów han­dlowych. Tył łodzi, wygięty w łuk, był zakoń­czony liściastą ozdobą, zwaną po gr. dflaston, po łac. aplustria. Przód łodzi miał zwykle kształt głowy zwierzęcej, często gęsiej szyi. W celu zabezpieczenia lodzi od gnicia boki jej smaro­wano smołą. Budowano także statki wprawiane w ruch za pomocą wioseł. Początkowo miały one jeden szereg wioseł, moneres, i zwały się od ich ilości trzydziestowiosłowymi, pięćdziesię-ciowiosłowymi itd. Później budowano okręty o dwu i trzech rzędach wioseł, ditres, tritres. Okręty wojenne miały z. przodu dziób metalowy do przebijania statków nieprzyjacielskich. Za­łogę okrętową tworzyli wioślarze erttoj, majt­kowie nautaj, i żołnierze epibdta]. Ateńczycy odb V w. p.n.e, posiadali stale 400 trójrzędowców. Spartanie utrzymywali tylko ok. 25 okrętów,. ich /. wojenną tworzyły głównie okręty sprzy­mierzeńców. Majtkami i wioślarzami byli ubo­dzy obywatele, metojkowie lub niewolnicy; za­łoga żołnierska składała się z hoplitów i łucz­ników. Rzymianie nauczyli się budować okręty od Kartagińczyków. F. rzymska miała następu­jące typy statków: naves longae, okręty wojenne;

stosunek ich długości do szerokości wynosił 8:1. Dzieliły się one na qumqueremes, o 5 rzędach.

Fobos__266__Pokos'>Fobos

266

Pokos

wioseł, stanowiące główną silę /.; quadriremes, o 4 rzędach wioseł, rzadko zresztą używane;

triremes, o 3 rzędach wioseł; nmes Liburnae, lekkie dwurzędowce, których wzór zapożyczono od dalmatyńskich Libumów; nawes onerariae, okręty przewozowe, których stosunek długości do szerokości wynosił 4:1; wreszcie nmes vehces i celoces, lekkie i szybkie okręty wywiadowcze. Okręt wojenny wprawiano w ruch za pomocą wioseł i żagli, zatrzymywano zaś spuszczając żelazną kotwicę. Wiosła wychodziły przez otwory umieszczone pod pokładem z obu boków okrętu. Na okręcie znajdowały się trzy maszty oraz dwa stery, po obu stronach okrętu. Przód okrętu zaopatrzony był w żelazny taran, rostrum, służący do przebijania okrętów nieprzyjacielskich. Za­łogę okrętów rzymskich tworzyli: remtges, wio­ślarze, w liczbie odpowiedniej do liczby wioseł (na kwinkweremie było ich 310, na triremie 174);

nautae, majtkowie, których zadaniem było roz­wijanie i zwijanie żagli, kierowanie sterem, gubernaculum, itp. Liczba ich na kwinkweremie wynosiła 47, na triremie 30; wreszcie ciassiarii, żołnierze okrętowi, których liczba wynosiła od 50 do 100 i nawet więcej.

Fobos zob. Dejmos.

Focjusz (gr. Fotios, łac. Photius; 820 - 891 n.e.) patriarcha konstantynopolitański, twórca schi-zmy i założyciel kościoła wschodniego. Napisał dzieło Bibllotheke, w którym zawarł wyciągi z dzieł 280 pisarzy starożytnych, zarówno po­gańskich jak chrześcijańskich, dzięki czemu ocalił dla naszych czasów (choć w skrócie) zaginione utwory, o których z innych źródeł nie mielibyśmy wiadomości; w swym dziele Leksikon zawarł ob­jaśnienia do tekstów dawnych pisarzy greckich.

foedus łac. traktat wieczystego pokoju, przy­jaźni i przymierza, zawarty pomiędzy dwoma państwami. Rozróżniano układ na równej sto­pie, foedus aequum, i układy powodujące ograni­czenie suwerenności jednej ze stron, foedus iniquum. F. po zaakceptowaniu przez właściwe władze był uświęcony ceremoniami religijnymi. Ze strony Rzymu zaprzysięgał traktat przewod­niczący fecjałów pater patratus. Teksty traktatu ryto na tablicach z brązu i przechowywano w tabularium, archiwum państwowym na Ka-pitolu.

Fojbe zob. Febe.

Fojbos zob. Febus.

Fojniks (Pfwinix) 1. mit. syn Amintora, król Dolopów. Oskarżony przez swą macochę o na-

stawanie na jej cześć, uszedł z kraju i znalazł schronienie w Tesalii u króla Peleusa, który mu powierzył wychowanie swego syna Achillesa. F. towarzyszył mu potem w wyprawie trojań­skiej. 2. mit. syn Agenora, brat Kadmosa i Eu­ropy, heros-eponim Fenicji. 3. F. z Kolofonu, grecki poeta z okresu aleksandryjskiego (III w. p.n.e.), autor cynicznych diatryb w metrach cholijambicznych, naśladujących mimijamby Hip-ponaksa. Zachowane fragmenty.

Pokaja (gr. Pokaja, łac. Phocaed) miasto zało­żone przez Jończyków na wybrzeżu Azji Mniej­szej, w pobliżu Smymy, doszło do wielkiego rozkwitu; kolonią jego była Massalia.

Fokas cesarz wschodni (r. 602 - 610), następca Maurycjusza, którego kazał zamordować wraz z 5 synami. Odznaczał się gwałtownym charak­terem, a z powodu swej uległości imperium zachodniemu i Rzymowi był znienawidzony w Konstantynopolu. Grzegorz Wielki chwalił go za dekret uznający supremację kościoła rzym­skiego; wzniesiono mu na Forum kolumnę po­chodzącą ze świątyni Westy. Herakliusz strącił go z tronu i kazał ściąć.

Fokejezycy mieszkańcy Fokidy; przez długi czas uchodzili za dzikich i nieokrzesanych, od­znaczali się jednak odwagą i przedsiębiorczością. Założyli szereg kolonii w południowej Italii, m.in. Eleję.

Fokida (gr. Fokls, łac. Phocis) górzysty kraj w Grecji środkowej, z górami Parnas i Kirfis, z rzeką Kefizoe. Najważniejszymi miastami były Elateja i Delfy, ośrodek życia religijnego Hel­lady. W m w. p.n.e. F. należała do Związku Etolskiego.

Fokilides (Fokylides) grecki poeta elegijny (VI w. p.n.e.), wsławił się szczególnie gnomami;

zawierał morały w dystychach elegijnych, nie­kiedy nawet w jednym heksametrze, przypieczę-towując je swoim imieniem. Gnoma/ Fokylidu cieszyły się wielką poczytnością w okresie Odro­dzenia i uchodziły za dekalog greckiej moral­ności.

Fokion (ok. r. 402-317 p.n.e.) bogaty Ateńczyk, wielokrotny strateg, zwolennik Filipa Ma­cedońskiego i przeciwnik Demostenesa. Dora­dzał zawarcie pokoju z Filipem i Aleksandrem;

ponieważ nie zdołał przeszkodzić Macedończy­kom w zajęciu Pireusu, został skazany na wy­picie cykuty.

Fokos mit. 1. syn Omytiona lub Posejdona;

wywędrował z Koryntu i osiedlił się w pobliżu

follis

267

Fornacalia

góry Parnas w krainie, która od jego imienia została nazwana Fokidą. 2. syn Ajakosa i Psa-mathe, brat Peleusa i Telamona.

follis łac. duża pitka do gry zrobiona ze skóry, wypełniona powietrzem w przeciwstawieniu do paganica, piłki napełnionej piórami (zob. gry).

Folos mit. centaur, który przyjął gościnnie Heraklesa. W czasie bójki wznieconej przez innych centaurów zginął zraniony przypadkiem przez Heraklesa.

folusznik zob. fullo.

Fontanus poeta z koła przyjaciół Owidiusza, twórca pieśni o charakterze bukolicznym.

Fonteia siostra Marka Fontejusa (zob. Fon-teii 4), westalka.

Fonteii Fontejusze, ród rzymski pochodzenia plebejskiego, z Tusculum. 1. Tiherius Fonteius Crassus walczył w roku 210 p.n.e. w Hiszpanii pod dowództwem Scypiona, po jego śmierci objął dowództwo wraz z 1. Marcjuszem. 2. Titus F. Capito, prokonsul w Hiszpanii w latach 178 --176 p.n.e. 3. F., legat prokonsula Kw. Serwi-liusza, został zamordowany wraz z Serwiliuszem w Asculum w r. 91 p.n.e., co dało początek wojnie ze sprzymierzeńcami. 4. Marcus F., syn poprzedniego, za czasów Sulli legat w Hiszpanii, w latach 77 - 75 p.n.e. pretor w Galii Narboneńskiej; w r. 69 p.n.e. został oskarżony o nadu­życia; bronił go Cyceron w zachowanej do na­szych czasów mowie. 5. Publius F. zaadoptował Publiusa Klodiusza (zob. Ciaudii 15), który dzięki temu stawszy się członkiem rodu plebej­skiego, mógł Zostać tribunus plebis. 6. Caius F. Capito, przyjaciel Antoniusza, w r. 27 p.n.e. to­warzyszył Mecenasowi w prowadzeniu układów między Oktawianem i Antoniuszem. Później na polecenie Antoniusza przywiózł Kleopatrę do Syrii. 7. Caius F. Capito, syn poprzedniego, konsul w r. 12 n.e., potem prokonsul w Azji. 8. F. Agrippa, prokolisul w Azji za czasów Wespazjana (ok. r. 70 n.e.), zginął w wojnie z Sarmatami. 9. F. Magnus, rodem z Bitynii, mówca współczesny Pliniuszowi Młodszemu (żył na przełomie I/II w. n.e.).

Forbantia zob. Egackie Wyspy.

Forbas mit. heros występujący w różnych wer­sjach legend tesalskich, rodyjskich, argiwskich i elidzkich, zwykle jako syn Lapita i Orsinome, brat Perifasa. Rodyjczycy zgodnie z otrzymaną wyrocznią wezwali go do siebie, aby ich uwolnił od plagi wężów. Wg innej wersji F. przybył z Tesalii do Elidy, pomógł Alektorowi w jego

walce z Pelopsem i otrzymał część królestwa. Za splądrowanie świątyni delfickiej został przez Apollina ukarany śmiercią.

Fordicidia (albo Fordicalia) święto obchodzone w Rzymie 15 kwietnia, w porze wschodzenia zasiewów; w czasie F. ofiarowywano cielną krowę (forda cielna krowa, cado zabijać).

Forentum dziś Forenza; miasto na granicy Apulii i Lukanii, położone w urodzajnej dolinie w pobliżu horacjuszowej Wenuzji i góry Voltur.

Forkos (lub Forkys) mit. 1. syn Pontosa i Gai, bożek morski, ojciec Grai, Gorgon i Scylli. 2. syn Fajnopsa, wódz Frygów, uczestnik wojny trojańskiej, w czasie której padł z ręki Ajasa.

Forkys zob. Forkos.

Formiae dziś Mola di Gaeta; miasto Aurun-ków w Lacjum, nad Zatoką Kajetańską, słynne z wina. Wcześnie otrzymało prawa obywatel­stwa rzymskiego. Zamożni Rzymianie mieli tu swoje wille, m.in. znajdowało się tu słynne. Formianum Cycerona.

forminga (gr. fórminkś) instrument muzyczny strunowy szarpany, stanowiący odmianę kitary lub liry; był to instrument wirtuozowski, róż­niący się od liry i kitary większą ilością strun. Niektórzy badacze uważają jednak, że wyraz ten oznaczał u Homera zwykły typ liry lub kitary.

formuła łac. w prywatnym procesie formułko­wym (per formulas) pisemne polecenie skiero­wane przez pretora do sędziego prywatnego (iudex), aby zasądził pozwanego, jeśli pewne okoliczności faktyczne lub prawne zostaną udo­wodnione, w przeciwnym zaś wypadku uwolnił go. Pretor w swym edykcie zamieszczał wzory formuł. Osoba pragnąca wszcząć proces zwracala się do pretora, aby na zasadzie wskazanej przez nią formuły, po formalnym zbadaniu sprawy, skierował tę ostatnią do sędziego prywatnego w celu rozstrzygnięcia sporu. To postępowanie przed pretorem w procesie formułkowym nazy­wało się postępowanie in wre, postępowanie zaś przed sędzią — apud iudicem. Każda for­muła zawierała ustanowienie sędziego, oraz dwie zasadnicze części: intentio i condemnatio. Za czasów cesarstwa postępowanie formułkowe za­nika. Regułą staje się postępowanie sądowe zwane cognitio extraordinaria, w którym urzęd­nik sam rozpoznawał sprawę i kończył ją wy­rokiem.

Fornacalia rzymskie święto ku czci bogini Fornax (zob.), ustanowione wg tradycji jeszcze

Fornax

268

Forum Romanum

przez króla Numę Pompiliusza. Było to święto ruchome.

Foroax mit. rzymska bogini opiekująca się zbożem prażonym w piecach przed przemiałem. Na jej cześć obchodzono święta Fomacalia.

fornix Fabianus łuk triumfalny wystawiony w Rzymie na via Sacra przez Kwintusa Fabiusza Maksymusa Allobrogika (zob. Fobii 13).

Foroneus mit. syn Inachosa i Okeanidy Melii, mąż nimfy Laodike, heros argiwski, założyciel miasta Argos.

Fors zob. Fortuna.

fortes 'fortuna adiurat łac. dzielnym los po­maga; stare przysłowie rzymskie (Terencjusz Phormio 203, Cyceron Tvsculanae disput. 2,11).

Fortuna (lub Fors Fortuna) mit. bóstwo rzym­skie odpowiadające greckiej Tyche. Jest to bo­gini losu, przede wszystkim jednak pomyślności i powodzenia. Wg tradycji kult jej wprowadził król Ankus Marcjusz lub Serwiusz Tulliusz, który, choć syn niewolnicy, został wyniesiony na tron królewski i wzniósł za to w podzięce bogini świątynię Fors Fortuna nad Tybrem, na Kapitelu zaś świątynię F. primigenia. F. była czczona w Rzymie pod różnymi imionami:

F. plebeia, F. patriota, F. libera, F. liberum (dzieci), F. mginalis, F. virilis itd. Wszystkie F. miały osobne świątynie. Przydomki bogini: Blanda— Łaskawa, Bona—Dobra, Comes—Towarzysz­ka, Dubia—Niepewna i in. Święto bogini ob­chodzono w Rzymie 24 czerwca w najstarszej świątyni, założonej wg tradycji przez Serwiusza Tulliusza na Forum Boarium, dokąd dopływano na łodziach ozdobionych kwiatami.

Fortunatae insulae, od czasów cesarstwa zwane Canariae insulae. Wyspy Kanaryjskie u zachod­niego wybrzeża Afryki, na Oceanie Atlantyckim, słynące z łagodnego klimatu i bujnej roślinności. Wierzono, że tam przebywają po śmierci ulu­bieńcy bogów.

Fortunatianus 1. Atiiius F. gramatyk (ok. r. 300 n.e.), autor dzieła De metris. 1. Caius Chirius F. pisarz z IV w. n.e., autor Ars rhetorica w 3 księgach, podręcznika przeznaczo­nego dla szkół retorycznych. Zawierał on krótki treściwy wykład ówczesnej retoryki szkolnej.

Fortunatus Venantius zob. Yenantius.

forum łac. wolna przestrzeń o kształcie pro­stokątnym, plac miejski, rynek, miejsce zebrań publicznych, wieców, posiedzeń sądowych itd.

Forum 1. F. Caesaris, F. Augusti, F. Nervae, F. Vespasiani, F. Traiani—fora zbudowane ko­lejno przez Cezara Augusta i późniejszych ce­sarzy, na północ od F. Romanum. Największe i najpiękniejsze z nich było F. Traiani. 2. wiele miast założonych przez Rzymian zarówno w sa­mej Italii, jak i w prowincjach nosiło nazwę F. z dodaniem nazwiska założyciela. Najważniejsze z nich to: F. Mii (dziś Frćjus), miasto w Gallw Narbonensis, założone w r. 45 p.n.e. przez Juliu­sza Cezara, rozbudowane i upiększone przez Augusta, który tu zbudował port służący jako miejsce postoju dla floty rzymskiej. Ojczyzna poety Korneliusza Gallusa i konsula Agrikoli, F. Lmi (dziś Forli) miasto założone, wg tradycji przez Liwiusza Salinatora w r. 188 p.n.e. we wsch. Italii, w prowincji Emilii, wkrótce otrzy­mało prawa municypium.

Forum Romanum główny i najstarszy plac w Rzymie, rozciągający się między Kapitelem i Palatynem, stanowiący miejsce zebrań już za. króla Tarkwiniusza Starego (VII/VI w. p.n.e.). Powstały tam pierwsze sklepy, tabemae, i stoły wekslarzy, mensae argentariae. Z czasem F. R. zabudowano i ozdobiono szeregiem posągów stało się ośrodkiem życia publicznego i państwo­wego, gdzie obywatele rzymscy spędzali większą część dnia. W północno-zachodniej części F znajdowało się Comitium, miejsce, gdzie się od­bywały wybory, obok zaś Curia Hostiiia, gmach posiedzeń senatu. Przed Curią, od południowej strony wznosiły się tzw. Rastra (zob.) czyli mów­nica, dalej 'znajdował się grób Romulusa oraz Graecostasis, czyli mównica dla posłów cudzo­ziemskich. Od wschodu F. R. zamykała regla (zob.). W pobliżu od południowo-wschodniej strony F. wznosiła się niewielka, okrągła świą­tynia Westy i dom Westalek, atrium Yestae, za którym rozciągał się gaj Westalek, lucus virgi-num Vestalium. Do najstarszych świątyń wznie­sionych na F. należały: świątynia Saturna, świą­tynia Dioskurów, czyli Kastora i Polluksa (r. 484 p.n.e.) i mała świątynia Janusa, tzw. geminae belli porfae, zamykana tylko w okresie pokoju. W pobliżu świątyni Dioskurów znajdo­wała się fontanna bogini Diutuma (lub Jutuma), gdzie wg legendy poili swoje konie Kastor i Polluks w chwili, gdy się ukazali Rzymianom po bitwie nad jeziorem Regillus, w której po­mogli im do zwycięstwa (r. 496 p.n.e.). Od strony zachodniej znajdowało się tabularwnr (archiwum), zbudowane przez Kwintusa Luta-cjusza Katullusa w r. 78 p.n.e., z łukami umiesz­czonymi między półkolumnami doryckimi, oraz

fossae

269

Fronto

świątynia Zgody (zob. Concordia); tuż obok wznosiło się starożytne sanktuarium Wulkana, dalej więzienie, carcer. Począwszy od II w. p.n.e. zaczęto wznosić na F. bazyliki (basilica Parcia, basilica Aemilia, basilica Sempronia, basilica lulia;

zob. bazylika). Za czasów cesarstwa powstały no­we cenne budowle, m.in. świątynia Wespazjana, Antonina i Faustyny. F. przecinało kilka ulic, z których najważniejsza była via Sacra (zob.). F. R. prócz wymienionych budynków zdobiły kolumny pamiątkowe, posągi konne, luki trium­falne itd. Szczątki tych zabytków zachowały się do dnia dzisiejszego.

fossae łac. kanały budowane (z kamienia lub, najczęściej, cegły) od dawna w starożytności, służące do osuszania lub nawadniania gruntów oraz do spuszczania statków na morze. Najbar­dziej znane były kanały zbudowane przez Minyj-czyków w poł. II tysiąclecia p.n.e. w Beocji, w celu odprowadzenia wody z bagnistych okolic do jeziora Kopais. Podobne kanały zbudowano również w Arkadii. W Italii Manius Curius Dentatiis ok. r. 289 p.n.e. osuszył częściowo jezioro Yelinus. odprowadzając jego wody za pomocą kanałów. U schyłku republiki osuszano w ten sposób Błota Pomptyjskie. W Rzymie teren został odwodniony za pomocą Cloaca Maxima (zob.) jeszcze przez Etrusków w VI w. p.n.e. Podobne kanały pod chodnika­mi ulic zachowały się w Faesulae, w Pompe­jach i w in.

framea (łac. z germ.) włócznia używana przez ' Germanów, o długim drzewcu i krótkim ostrzu żelaznym.

Frantowie (Franci) federacja ludów germań­skich, zamieszkujących pierwotnie tereny po­między Wezerą, Menem i Renem, składająca się z szeregu szczepów, jak: Chatti, Cherusci, Salii, Sicambri, Ripuarii i in. Za cesarz, Galienusa, w III w. n.e. dokonali pierwszego najazdu na Galię, w następnym wieku, za panowania Konstancjusza ponownie napadli na ten kraj. Część ich przeszła do wojska rzymskiego. W V w. ustalili się w Gallia Belgica; wzrósłszy w potęgę pod wodzą Klodwika, króla Franków Salijskich, zwyciężyli Wizygotów, Alamanów, Burgundów i opanowali całą Galię.

fratria (gr. fratrfa, frdtra) grupa ludzi związa­nych pokrewieństwem, złączonych dla celów poli­tycznych, wyborczych itd. W Atenach każda /. składała się z 30 gene (rodów) i stanowiła z kolei część tyli. Członkowie /. zwali się frdtores i byli

połączeni religijnymi zwyczajami i uroczystoś­ciami.

Fregellae dziś Ceprano; miasto Wolsków w La-cjum na lewym brzegu rzeki Liris, skolonizowane przez Rzymian w r. 328 p.n.e. W wojnach z Pyr-rusem i Hannibalem stało po stronie Rzymu. W r. 125 p.n.e. wzięło udział w wojnie sprzy­mierzeńców przeciw Rzymowi; skolonizowane na nowo przez Rzymian w r. 124, występuje pod nazwą co/owa Fabrateria nova.

Fregenae (w pobliżu dzisiejszego Maccarese) miasto w Etrurii niedaleko wybrzeża morskiego, kolonia rzymska od r. 245 p.n.e.

Frentani szczep Samnitów zmieszany z Illiryj-czykami, mieszkający nad Adriatykiem.

Frento dziś Fortore; rzeka w Italii południo­wej, biorąca początek w Samnium; w swym dolnym biegu stanowiła granicę między Fren-tanami i Darniami.

frigidarium łac. pomieszczenie w łaźniach rzymskich do brania zimnej kąpieli po gorącej;

zob. łaźnie.

Friksos zob. Fryksos.

Friniates szczep liguryjski mieszkający na te­renach między Mutiną a Lukką, w okolicy dzi­siejszego Frignano, podbity przez C. Flaminiusza w r. 187 p.n.e.

Frontinus (Sextus lulius F., ok. 30 -103 n.e.) wybitny polityk i pisarz rzymski. W r. 70 n.e. był pretorem, w latach 74 - 78 brał udział w wy­prawie do Brytanii pod wodzą Petiiiusa Cerea-lisa, po którego śmierci objął dowództwo i od­niósł szereg zwycięstw nad plemionami celtyc­kimi. Za panowania Domicjana odsunął się od działalności państwowej i oddal się pracy lite­rackiej. Nerwa powierzył mu godność curator agiiarum. W r. 73, 98 i 100 piastował godność konsula. Napisał szereg prac z różnych dziedzin, z czego zachowały się: De aguis urbis Romae (Ó wodociągach miasta Rzymu), Strat egematicon libri IV (Opisy podstępów wojennych) oraz wy­ciągi traktatów rolniczych.

Fronto (Marcus Comelius F.) z Cyrty (II w. n.e.) retor, nauczyciel wymowy i pisarz łaciński pochodzenia afrykańskiego, nauczyciel Marka Aureliusza, przyjaciel Heroda Attyka. Miał wła­sną szkołę retoryki w Rzymie; przez krótki czas piastował godności państwowe (w r. 143 był konsulem), ale z powoda słabego zdrowia i pod wpływem nieszczęść rodzinnych usunął się od udziału w życiu państwowym. Wśród pism jego wymienić należy listy literackie greckie i łacińskie;

frumentatio

270

Fryzowie

w greckich pod wpływem Heroda Attyka hoł­dował attycyzmowi, w łacińskich był zwolenni­kiem stylu archaizującego. Obok mów politycz­nych (np. gwałtowna mowa przeciw chrześcija­nom, wygłoszona w senacie w r. 160) napisał szereg mów popisowych, np. pochwałę dymu i kurzu oraz pochwałę lenistwa. Popularna była jego Consolatio de Bello Parthico. Z pism jego, głównie z listów, zachowało się sporo dzięki palimpsestowi odkrytemu w r. 1815.

frumentatio łac. zaopatrywanie wojska w zbo­że, furaż; rozdawnictwo zboża wśród ludności.

frumentum tac. zboże; do najpowszechniej uprawianych w starożytności gatunków zboża należały: jęczmień, owies, żyto i pszenica. Psze­nicę znano w kilku rodzajach, przystosowanych do różnych typów gleby. Siano ją przeważnie na ugorze, w małych gospodarstwach stosowano płodozmian. Ziemię w okresie odpoczynku dwu­krotnie zaorywano, przed siewem jeszcze raz orano i bronowano; młode zboże okopywano i pielono. Z najstarszej odmiany pszenicy zwanej far (orkisz) otrzymywano mąkę do obrzędów kultowych. W podobny sposób jak pszenicę uprawiano żyto. Jęczmień był zbożem najstar­szym zarówno w Grecji, jak w Italii. Z ziaren jego przyrządzano ulubioną potrawę — polentę, słomę zaś uważano za najlepszą na ściółkę i posłanie. Jęczmień uprawiano tylko na su­chych glebach; zasiewano go w marcu, po zrównaniu dnia z nocą, żęto jeszcze przed osta­tecznym dojrzewaniem. Owies używany był nie tylko jako pokarm dla inwentarza, z jego mąki przyrządzano zupę gotowaną na wodzie i zapra­wianą słodkim winem. Wszystkie zboża żęto za pomocą sierpa, ścinając najpierw kłosy, potem słomę. Młócono je, przepędzając po rozrzuco­nych na klepisku kłosach zwierzęta pociągowe lub też używając specjalnych walców na kółkach, stanowiących rodzaj młockarni. Wszystkim czyn­nościom towarzyszyły odpowiednie obrzędy, każ­da z czynności była pod opieką osobnego bó­stwa. Opiekunką zbóż była bogini Cerera. Zboże na potrzeby wojska i ludności miast italskich rekwirowano w prowincjach rolniczych, zwłasz­cza na Sycylii.