Mała encyklopedia kultury antycznej

Heleuus Acro gramatyk rzymski z końca U w. n.e., komentator utworów Terencjusza i Horacego, źródło dla Porfiriusza. Jego ko­mentarz do Horacego zaginął, a ten, który za­chował się pod jego imieniem, pochodzi prawdo­podobnie z VII w. n.e.

HdenoB mit. syn Priama i Hekaby, bliźniaczy brat Kassandry. Pozostawiony jako dziecko na noc w świątyni Apollina uzyskał dar wieszczy;

przewidział nieszczęścia, które sprowadzi na Troję porwanie Heleny przez Parysa. Po śmierci Hektora objął dowództwo nad Trojanami i został wzięty do niewoli przez Greków. Wypuszczony na wolność, poślubił wdowę po swym bracie Hektorze, Andromachę, a następnie udał się z nią do Epiru. Po śmierci króla Epiru Neoptolemosa objął rządy, które potem przekazał synowi Neoptolemosa, Molossowi.

Hellady (Helwles) mit. córki Heliosa i Klimene, siostry Faetona. Podczas gdy opłakiwały śmierć brata, bogowie zamienili je w topole, a ich łzy w bryłki bursztynu.

heliaja (gr. helid/a) 1. sąd przysięgłych w Ate­nach, ustanowiony przez Solona w r. 594 p.n.e. jako instancja apelacyjna od wyroku urzędników, Z czasem kompetencje jego się rozszerzyły, stał się on najwyższą instancją w sprawach sądowych, prawodawczych i administracyjnych. W V i dru­giej połowie IV w. p.n.e. składał się z 6000 człon­ków (heliastaj) wybieranych przez losowanie. Dzielił się na 10 trybunałów, które rozdzielano lub łączono zależnie od ważności sprawy. Kom­plet sądzący mógł wynosić od 200 do 6000 człon­ków. 2. hala sądowa na agorze ateńskiej, w której zbierali się sędziowie przysięgli.

Helike¹ mit. córka Lykaona, zamieniona w gwiazdę i umieszczona na niebie w gwiazdo­zbiorze Wielkiej Niedźwiedzicy (zob. Arktos).

Helike² starożytne miasto w Achai, ze świą­tynią Posejdona Helikoniosa, położone w od­ległości 12 stadiów od ujścia rzeki Selinunt. W r. 373 p.n.e. zostało zniszczone przez trzę­sienie ziemi.

Helikon¹ góry w pótnocno-zachodniej Beocji, ze świątynią Apollina i gajem poświęco­nym Muzom; wierzono, że bijące tam źródła:

Aganippe i Hippokrene dają natchnienie po­etom.

Helikon 2 niewolnik cesarza Kaliguli (r. 12--41 n.e.) wymieniony w pismach Filona, prze­kupiony przez aleksandryjczyków, usposabiał cesarza niechętnie do Żydów w ich sporze z aleksandryjczy karni.

Heliodor (Heliodoros) 1. z przydomkiem Periegeta, z Aten (n w. p.n.e.), autor opisu ateńskiej

HeUogabal

307

hellenizm

Akropolis w 15 księgach. 2. znany retor, współ­czesny Horacemu (I w. p.n.e./I w. n.e.). 3. słyn­ny chirurg z czasów Trąjana; pisma jego nie zachowały się. 4. retor i sekretarz cesarza Ha-driana (II w. n.e.). 5. romansopisarz (m w. n.e.), autor najobszerniejszej z zachowanych powieści greckich pt. Ajthiopika (Historie etiopskie), której treścią są przygody dwojga kochanków: Chariklei, córki króla Etiopów Hydaspesa, i Tesalczyka Teagenesa; kończą się one, wg ustalonego sche­matu, szczęśliwym połączeniem pary bohaterów ' 'ch wiernej miłości.

' (r. 202-222 n.e.) rodem z syryj-••zyinski od r. 218, panujący ^oninus, znany z des-'' <ło Rzymu kult -f, swego -ez

fyi»,

fliko-

* /miasto /na pół-/)wej gra-/ynia boga A było wy-t kultu i sie/

Ayn tytana Hy-« i Seleny, mąż 4fli Ajetes i Kirke. ^i Klimene), Wy--ęknego mężczyznę, f/aaem zaprzężonym /'wyłaniał się o świcie fteasa, przebiegał całe nurzał się w zachodniej /owie H. jaśniała korona A. Ośrodek kultu H. znaj/ Rodos. Z czasem zaczęto ^pollinem.

^a w Arkadii, prawy dopływ /sto nad tą rzeką. Js zób. Grecja. iltura termin oznaczający kul-4 na terytorium Grecji lądowej / drugim tysiącleciu p.n.e., współ-Ailturą kreteńską, czyli minojską na ^ykladzką na wyspach. Zob. egejska

/

Aikos 1. H. z Mityleny na Lesbos (pra-^dobnie druga poł. V w. p.n.e.), historyk,

autor dziel mitologicznych, np. Deukalioneja, Foronis; mitologiczno-genealogicznych: Asopis, Atlantias, Troika; chronologicznych: Atthis, Bo-jotika, Lesbika, Thessalika itd., wreszcie rozpraw i opisów historyczno-geograficznych. Pisał też o dziejach poezji i muzyki greckiej. Wszystkie jego pisma zaginęły, znamy je tylko z cytat u późniejszych autorów. Główną zasługą H. jest zsynchronizowanie historii całej Grecji; jako pod­stawę chronologii przyjął spisy kapłanek z Argos. 2. syn Alkajnetosa z Lepreon, zwycięzca olim­pijski w r. 424 p.n.e. 3. Macedończyk, dowódca wojsk Aleksandra W. przy oblężeniu Halikar-nasu w r. 334 p.n.e. 4. H. z Elef, główny sprawca obalenia w Elidzie rządów tyrana Aristotimosa w r. 271 p.n.e.

bellanodikowie (gr. hellanodikaj) komisja zło­żona z 10 obywateli Elidy, wybierana na czas trwania igrzysk olimpijskich i mająca nadzór nad przebiegiem uroczystości. Badała ona zgła­szających się do zapasów, odbierała od nich przysięgę, rozdzielała nagrody, przestrzegała po­rządku w obchodach.

Helias 1. zob. Grecja. 2. miasto i przylegające do niego okolice w południowej części Tesalii, między rzekami Enipeus i Asopos.

Helle mit. córka Atamasa i Nefeli; uciekając przed prześladującą ją macochą Ino, wpadła do cieśniny morskiej nazwanej potem Hellespontem (morze H.). Zob. Atamas.

Hellen mit. syn Deukaliona i Pyrry, proto­plasta Hellenów, władca Ftyi, ojciec Eola, Do-rosa i Ksutosa.

hellenizm termin stworzony przez historyka niemieckiego XIX w., Droysena, oznacza okres od r. 336 p.n.e., tzn. od wstąpienia na tron Aleksandra W., do r. 30 p.n.e., tj. daty zdo­bycia przez Rzym Egiptu, ostatniego państwa hellenistycznego. W wyniku podbojów Alek­sandra W. powstał szereg państw, które stanowiły połączenie cech klasycznej polis greckiej z mo­narchią wschodnią. Okres ten cechuje również stopienie się elementów kultury greckiej z ele­mentami kultury małoazjatyckiej i egipskiej, w wyniku czego powstała nowa, uniwersalna wysoka kultura; dalej: synkretyzm religijny, rozwój szkół filozoficznych, rozkwit nauk ścisłych i humanistycznych, rozwój retoryki oderwanej od życia politycznego i uprawiającej „sztukę dla sztuki". W. sztukach plastycznych można wy-. różnić w tym okresie kilka nurtów zasadniczych, wśród których najważniejsze są: kierunek pa-

helleaotamiaj

308

He

tetyczny, kierunek rodzajowy i kierunek klasycyzujący.

helleaotamiaj (gr. hellenotamiaj) podskarbiowie związkowi w liczbie dziewięciu, którym po­wierzono zarząd kasy Związku Delijsko-Attyc-kiego utworzonego w r. 478/7 p.n.e. Przyjmowali oni na Delos podatki miast związkowych i wy­płacali sumy potrzebne na cele związkowe. Spo­rządzali listę wpłat i przedkładali ją izbie obra­chunkowej, składającej się z trzydziestu logistdj (kontrolerów-rachmistrzów). W r. 454/3 p.n.e. przeniesiono kasę z Delos do Aten, dokąd także przenieśli się h. Z upadkiem Attyckiego Związku Morskiego w r. 405/4 p.n.e. zniesiono urząd h., którego nie przywrócono, gdy w IV w. ponownie powstał Związek Morski.

Hellespont dziś Dardanele; cieśnina morska oddzielająca Chersoncz Tracki od Azji Mn. Nazwa pochodzi wg legendy od imienia córki Atamasa, Helle (zob.). W r. 480 p.n.e. Kserkses przebył cieśninę, przerzuciwszy mosty zbudowane z łodzi, a w 334 p.n.e. przekroczyła ją armia Aleksandra W.

Helloj (Selhj) starożytny szczep grecki za­mieszkujący okolice Dodony; wg Homera ka­płani ich wróżyli ze szmeru świętego dębu po­święconego Zeusowi.

Helmantica zob. Salmantica.

heloci (gr. hejlotes, hejlótaj) państwowi chło-pi-poddani w Sparcie, rekrutujący się z podbitej ludności. Byli oni osadzeni na roli i nie mogli zmieniać miejsca zamieszkania; uiszczali właści­cielowi ziemi daninę w postaci przepisanej ilości produktów rolnych, w czasie wojny pełnili służbę wojskową; osoba prywatna nie miała prawa h. sprzedać ani usunąć go z działki. Aby utrzymać h. w posłuszeństwie, co roku eforowie ogłaszali przeciwko nim wojnę, a tajna policja spartańska (zob. kryptę/a) patrolowała kraj i zabijała h. niebezpiecznych dla państwa lub podejrzanych. Liczba h. przewyższała kilkakrotnie liczbę Spartan, dlatego też obawa przed ich bun­tem była stałą troską Sparty i wpływała hamu­jąco na jej politykę zagraniczną.

Helorus 1. dziś Tellaro; rzeka na wschodnim wybrzeżu Sycylii na północ od przylądka Pa-chynus; przy źródle rzeka nazywa się dzisiaj Abisso. 2. dziś ruiny w pobliżu Muri Ucci, wg innych dziś Colisseo di San Filippo; miasto nad ujściem tej rzeki do morza, założone prawdo­podobnie jako kolonia Syrakuz.

Helos główne miasto Peloponezu przed in­wazją dorycką, położone na północ od Zatoki Lakoóskiej, na wschód od ujścia Eurotasu zniszczone przez wylewy tej rzeki.

Helpidius 1. retor z IV w. n.e. 2. syn Ksifi-diusa, architekt, który w r. 363 n.e. przybył z Antiochii do Konstantynopola, gdzie zbu­dował wodociąg. 3. H. Rusticius, poeta chrześci­jański, autor hymnu De Christl Jesu beneficiis. Żył w pierwszej poł. VI w. n.e.

Helveti zob. Helwetowie.

Helvidii Helwidiusze, ród rzymski pochodzący z Samnium. 1. Caius Helvidius Priscus, filozof ze szkoły stoickiej, trybun ludowy w Grecji w r. 56 n.e., w r. 70 był pretorem; jako nie­przejednany republikanin został skazany na śmierć przez Wespazjana. 2. Caius H. Priscus, syn poprzedniego, urodzony ok. r. 56, przyjaciel Pliniusza Młodszego, piastował godność kon­sula; za panowania Domicjana został skazany przez senat na śmierć.

Helvii ród rzymski pochodzenia plebejskiego:

l. Caius Hehius, edyl plebejski w r. 199 p.n.e., pretor w r. 198 p.n.e., zarządca prowincji Galii, uczestnik wojny z Galami w r. 189 p.n.e. 2. Mo­rw H., edyl plebejski w r. 198 p,n.e., pretor w r. 197, zarządca prowincji Hiszpanii, gdzie w r. 194 p.n.e. stłumił powstanie ludności; później został jednym z triumwirów zarządzających ko­lonią Sipontum w Apulii. 3. Helvia, matka Cy-cerona, wymieniona jedynie w liście przez brata Cycerona, Kwintusa. 4. Caius H. dmą, stron­nik i zaufany Cezara. W r. 44 p.n.e. spowodował jako trybun ludowy usunięcie z senatu dwu po­zostałych trybunów, nieposłusznych woli Cezara. Po pogrzebie dyktatora został rozszarpany przez tłum, wzięto go bowiem przez pomyłkę za jed­nego z zabójców Cezara, Lucjusza Korneliusza Cinnę. 5. Caius H. Cinna, poeta zaprzyjaźniony z Katullusem, autor poematu Smyrna, stano­wiącego niezwykle zawiły i przeładowany eru­dycją utwór osnuty na motywie kazirodczej miłości bohaterki do ojca, Kinyrasa. Pisał go przez 9 lat, a już za czasów Augusta trzeba go było komentować, gdyż był dla czytelników nie­zrozumiały. Napisał również list poetycki Propempticon, skierowany do Azyniusza Polliona, oraz drobne utwory erotyczne (carmina). Zacho­wane nieliczne fragmenty erotyków. 6. Mwcus H. Cinna, przyjęty przez cesarza Klaudiusza do stanu rycerskiego. W r. 44 n.e. otrzymał w zarząd prowincję Macedonię. 7. Lucius H. Agrippa, prokonsul Sardynii w r. 67 n.s. Być

Helwetowie

309

Henna

może należy go identyfikować z pontifeksem te­goż imienia, który w r. 82 n.e. zmarł nagle na posiedzeniu senatu, po gwałtownej mowie ce­sarza Domicjana przeciw westalkom. 8. fub-lius H. Pertiiuuc, cesarz rzymski panujący w r. 192 n.e.

Helwetowie (Hehetii) jeden z najznaczniejszych szczepów celtyckich, zajmujący początkowo ob­szary między rzekami Renem i Menem oraz Lasem Hercynskim. Pod koniec II w. p.n.e. połączyli się z Cymbrami i brali udział w ich wojnach przeciw Rzymowi. Dzielili się, wg Ce­zara, na cztery grupy, pagi, z których najznacz-' niejszy był pagus Tigwinus; w r. 107 p.n.e. na­czelnik jego, Diwiko, pobił nad Jeziorem Ge­newskim konsula Lucjusza Kasjusza i jego legata 'asza Pisona. Po klęsce Cymbrów H. wrócili /ojczyzny, wypieram jednak przez Germanów sunęli się na południe i zajęli obszar między worem Bodeńskim, górnym Renem, górami Aira, Jeziorem Genewskim i Alpami. W r, 56 p.n.e. podjęli pod wodzą Orgetoryksa wyprawę do Galii południowej, zostali jednak nad rzeką Arar i pod Bibrakte pobici i zmuszeni do od­wrotu przez Cezara, który z ich kraju uczynił wał graniczny. Limes, przeciw Germanom, za­kładając i umacniając szereg miast. W r. 69 n.e. H. nie chciał uznać cesarza Witeliusza, co było przyczyną krwawych starć ze zwolennikami tego cesarza. W r. 256 n.e., za panowania cesarza Galienusa na terytorium H. wtargnęli Alama-nowie; odtąd Helwecja była przez długie lata terenem walk Rzymu z Germanami.

Helwiowle (Helvii) szczep celtycki nad dolnym Rodanem.

hełm (gr. krdnos, łac. cassis, galea) osłona głowy stosowana wśród Greków już w okresie homerowym. W czasach historycznych wyra­biano h. skórzane wzmocnione metalowymi częściami lub całe metalowe, tzw. attyckie i ko-rynckic, różniące się od siebie kształtem. H. at-tycki składał się ze sklepionego czepca zakoń­czonego z przodu daszkiem osłaniającym czoło, nos i skronie; drugi daszek, umieszczony od tyłu, osłaniał kark. Niekiedy do bocznych krawędzi h. przytwierdzano na zawiasach daszki ruchome, dające się spuszczać na policzki lub podnosić ku górze. Na górnej sklepionej części osadzony był metalowy kabłąk, który potęgował odpor­ność h.; umieszczano na nim kitę z końskiego włosia lub pióropusz. Wewnątrz wykładano h. wełnianą materią. Pod daszkami policzkowymi

przytwierdzano rzemyki, które przytrzymywały A. pod brodą. W h. korynckim przedni daszek był wydłużony i tworzył przyłbicę, która osłaniała całą twarz. Przyłbica była nieruchoma, z otwo­rami na oczy, dlatego h. taki służył tylko podczas bitwy; w innych okolicznościach zsuwano go na tył głowy. H. rzymski był albo skórzany, wzmoc­niony metalowym obiciem, tzw. galea, albo cały z metalu, i wówczas nazywał się cassis.

Hemera mit. córka Nocy (Nyks) i Erebu, bo­gini światła dziennego, personifikacja dnia, często indentyfikowana z Eos.

bemerodromos (gr. hemerodrómos) biegacz, który odbywał długi bieg w ciągu jednego dnia;

poseł wysyłany z ważną wieścią, którą należało przekazać tego samego dnia.

hemicyclium (łac.; gr. hemikyklion) półokrągły fotel lub kanapka z poręczami mieszczące kilka osób, ustawione w miejscach przeznaczonych do spoczynku, najczęściej w tzw. eksedrach (zob.).

hemfepes gr. człon metryczny o schemacie:

-^s-"w' -t-\J^> -i, równy dakty licznej trypodii katalektycznej, jaką odcina w heksametrze dak-tylicznym cezura po 5 półstopie (o użyciu h. zob. daktyliczna trypodia katalektycznd). Nie­którzy metrycy rozciągają nazwę h. na kolon o schemacie: -i-^\j -t-^-^i -ł.—, czyli na dak­tyliczna trypodię akatalektyczną występującą często w daktyloepitrytach (zob.).

Hemina zob. Cassii 6.

hendecasyllabus versus łac. wiersz jedenasto-zgłoskowy; termin używany z określeniem Phalaeceus — falecejski, Alcaiciis — alcejski, Sapphi-cus — saficki itd. Samym terminem h. określa się niekiedy wiersz falecejski.

hendeka (gr, hendeka dosł. jedenaście) w są­downictwie ateńskim kolegium złożone z jede­nastu członków; mieli oni nadzór nad więzienia­mi i nad wykonywaniem kary śmierci; wykony­wali także sądownictwo nad pospolitymi zbrod­niarzami.

Heniochos komediopisarz grecki, przedstawi­ciel średniej komedii attyckiej (IV/III w. p.n.e.);

zachowały się fragmenty, jeden zawierający cha­rakterystyczną dyskusję nad ustrojem politycz­nym.

Heniochowie (łac. Henwchi, gr. Heniochoj) lud mieszkający na północno-wschodnim wybrzeżu Morza Czarnego.

Henna (Enna) dziś Enna, przez długi czas zw. Castrogiovanni; stare, obronne miasto na Sycylii położone pośrodku wyspy na jeziorze

Hera

310

Henddejto

Pergas, na drodze z Catana do Akragas, w pięknej urodzajnej okolicy. Wg legendy tutaj Pluton por­wał Persefonę; tu też się znajdowała największa świątynia bogini Demster. W czasie wojen pu-nickich miasto przechodziło kolejno w ręce Rzymian i Kartagińczyków. W okresie pierwszej wojny niewolniczej, w r. 134 -132 p.n.e., H. ode­grała ważną rolę jako punkt zborny i główna kwatera niewolników pod wodzą organizatora tej wojny, Eunusa.

'Hera mit. córka Kronosa i Rei, siostra i mał-żonka Zeusa, dzierżyła wspólnie z Zeusem władzę nad niebem i ludźmi, była też czczona jako opiekunka małżeństwa i patronka położnic;

identyfikowano ją z rzymską Junoną. Naj­częstszy grecki epitet H. spotykany u Homara:

boopis (wolooka), pochodził z czasów jeszcze przedgreckich, kiedy w zwierzętach widziano przejaw boskiej siły. Kult H. był rozwinięty w Mykenach, Argos, Sparcie i Samos, tam też były jej najpiękniejsze świątynie. W sztuce plas­tycznej najbardziej znane wyobrażenia bogini to H. Watykańska, H. Barbsrini, H. Farnszyjska i H. Ludoyisi.

Heradea zob. Herakleja.

Heraja miasto w zachodniej Arkadii, ni prawym brzegu rzeki Alfejos, słynąca z pięknych świątyń, przede wszystkim ze słynny świątyni Hery otaczanej tutaj szczególnym kultem, jak również z innych wspaniałych budowli znanych nam przede wszystkim z opisu Pauzaniasza.

Heraje (gr. Heraja) święta ku czci Hery, najuroczyściej obchodzone co 5 lat w Argos, gdzie w odległości 8 km od miasta, na drodze do Myken, znajdowała się główna świątynia Hery, ze wspaniałym posągiem bogini dłuta Polikleta. Tam udawali się Argejczycy w uroszystq pro­cesji, składali hekatombę, spożywali ucztę ofiarną, po czym na stadionie odbywały się igrzyska.

Herajoa gr. świątynia poświęcona bogini Ha-rze. Do najsłynniejszych należały: 1. H. w Olim­pu, jedna z najstarszych świątyń greckich, po­chodząca z końca VII w. p.n.e.; jeszcze Pauza-niasz widział w jej opistodomie jedn^ kolumnę drewnianą pozostałą po wymienieniu innych kolumn, w miarę niszczenia się drewna, na słupy kamienne. W ruinach cslli tej świątyni znaleziono posąg Hernaesa dłuta Praksytelesa. 2. H. na Samos, wybudowany przsz Rojkosa ok. r. 560 p.n.e., spalony przez Persów, odbu­dowany przez Polikratesa olc. r. 525 p.n.e.

3. H. w pobliżu Argos, dla którego Poliklet wykonał w drugiej połowie V w. p.n.e. słynny posąg kultowy Hery z chryzelefantyny.

Herakleja (gr. Herdkleja, (ac. Heraciea) częsta nazwa miast, występująca około 40 razy. Naj­ważniejsze z nich: 1. H. PontikS (łac. H. Pontica), dziś Eregli, duże miasto portowe w Bitynii wschodniej, w pobliżu ujścia rzeki Likos, zało­żone w r. 550 p.n.e. przez kolonistów megarej-skich; dzięki korzystnemu położeniu szybko się rozwinęło prowadząc rozległy handel; okres jego rozkwitu przypada na czasy poprzedzające wojny psrskie. Zostało zniszczone w I w. p.n.e. przez Rzymian w czasie wojny z Mitrydatesem. Ojczy­zna filozofa Heraklejdesa. 2. miasto w Mace­donii, w Linkestis, na zachód od Erigonu, poło­żone przy via Egnatta. 3. H. Sintikt miasto w Macedonii, w prowincji Pajonii, na zachodnim brzegu .rzeki Strymon. 4. H. Pertnthos, miasto portowe w Tracji nad Propantydą, stara osada Samijczyków. 5. miasto we Ftiotydzie w Tesalii w pobliżu Termopil, założone przez Spirtan w r. 426 p.n.e., nazwane później Trachis lub Trachinia, znane ze wspaniałej świątyni Arte­midy, zdobyte i zniszczone przez Rzymian w II w. p.n.e. 6. miasto w Elidzie na półnoeo--zachód od Olimpii, nad rzeką Kyterios, z lecz­niczym źródłem i' świątynią nimf. 7. miasto w Medii, w prowincji Ragiani, założone przez Macedończyków. 8. H. Minia, starożytne m.a-sro na południowym wybrzeżu Sycylii, założone przez Kreteńczyków, wg legendy — przez ich króla Minosa; ok. r. 500 p.n.e. zajęte przez Spartan, w r. 460 p.n.e. zdobyte i zburzone przez Kartagińczyków, później przez nich- od­budowane. Od r. 133 p.n.e. kolonia rzymska. Dziś ruiny w pobliżu źródeł rzeki Plątani przy Torre di Capo Blanco. 9. dziś Policoro; miasto w Lukanii, założone w r. 432 p.n.e. przez Ta-rentyńczyków, przy ujściu rzeki Siris do Za­toki Tarentyńskiej, ojczyzna malarza Zeuksisa. W r. 280 p.n.e. została tu stoczona pierwsza bitwa między Pyrrusem a Rzymianami. 10. na­zwa milej wyspy (dziś Riklia) leżącej w grupie wysp między los. Naksos i Anorgas.

Heraklejdes 1. H. z Fontu (IV w. p.n.e.), słynny astronom, uczeń Platona, po śmierci mistrza opuścił Akademię i powrócił do rodzin­nego miasta. Twierdził, że Merkury i Wenus krążą dokoła słońca, a słońce i wszystkie inne planety dokoła ziemi. Podobny system głosił Tycho ds Brache w XVI w. 2. H. z Tarentu.

Henklejon

311

Herakles

architekt żyjący w III w. p.n.e., budowniczy murów w swym rodzinnym mieście. Atenajos przypisuje mu wynalazek maszyny oblężniczej zwanej sambyke. 3. malarz grecki z n w. p.n.e., działający w Atenach.

Heraklejon nazwa każdej świątyni Heraklesa, później także nazwa niektórych miast: 1. miasto w Kampanii, zob. Herculaneum. 2. miasto w Ma­cedonii nad Zatoką Tennaicką. 3. miasto w po­bliżu Gindaros w syryjskiej prowincji Kyrrhestike. 4. miasto w Egipcie w pobliżu Kanopos.

Heraklejtos zob. Heraklit.

Herakleon syn cesarza Herakliusza, wybrany na cesarza w Konstantynopolu po śmierci ojca;

panował przez krótki czas wraz z bratem Kon-stantynem ni, zmarł w r. 641 n.e.

Herakleopolis 1. H. megdle, miasto w Środ­kowym Egipcie, na południo-wschód od miasta Arsinoe, położone między głównym korytem a jedną z lewych odnóg Nilu. 2. miasto w Dol­nym Egipcie, między Tanis a Pelusium; dziś na tym miejscu rozlewa się jezioro Menzale.

Herakles (gr., łac. Hercules) mit, syn Zeusa i Alkmeny, żony króla Teb, Amfitriona. Hera, która go nienawidziła, sprawiła, że musiał wy­konać wiele trudnych i niebezpiecznych czynów, wskutek czego okrył się sławą. Już jako niemo­wlę udusił dwa węże, które go miały uśmiercić z rozkazu Hery. Nauczycielami H. byli m.in. Radamantys, Eurytos, Chiron. Dorósłszy H., sporządził sobie odzież z lwiej skóry, maczugę. łuk i strzały i rozpoczął wędrówkę po górach. Za pomoc udzieloną królowi Teb Kreonowi w walce z wrogami otrzymał za żonę córkę króla, Megarę. Po kilku latach szczęśliwego pożycia Hera zesłała na H. atak szalu, w czasie którego zabił żonę i troje dzieci. Dla oczyszcze­nia się z tej zbrodni musiał udać się na służbę do króla Myken, Eurysteusza i spełnić 12 bar­dzo trudnych prac: 1. Zabił olbrzymiego lwa nemejskiego, którego nie można było zranić i którego udusił rękoma. 2. Zabił dziewięcio-głową hydrę lernejską odcinając jej po kolei osiem głów (przy czym, ponieważ odrastały po­dwójne, natychmiast wypalał ranę ogniem), dzie­wiątą zaś zmiażdżył ogromnym kamieniem. W trującej krwi hydry zanurzył swoje strzały, wskutek czego rany zadane tymi strzałami były nieuleczalne. 3. Schwytał żywcem olbrzymiego dzika erymanckiego. 4. Schwytał żywcem łanię cerynejską, poświęconą Artemidzie. 5. Wytępił. w Arkadii ptaki stymfalijskie, żywiące się ilię-

sem ludzkim. 6. Zdobył po zaciętej walce pas królowej Amazonek, Hipolity, zapewniający te­mu, kto go posiadał, zwycięstwo. 7. W ciągu jednego dnia oczyścił stajnie króla Elidy Augia-sza, nie oczyszczane od trzydziestu lat, kierując na nie rzekę Alfejos, po czym przywrócił po­przedni bieg wody. 8. Z Krety przywiózł Eury-steuszowi byka, na którego Posejdon zesłał szał chcąc ukarać Minosa. 9. Z Tracji przywiózł czwórkę dzikich koni króla Diomedesa, który karmił je mięsem przybywających do niego w go­ścinę cudzoziemców. 10. Schwytał żywcem ol­brzymie woły Geriona. 11. Przyniósł z ogrodu Hesperyd złote jabłka, które zerwał dla niego Atlas, podczas gdy H. podtrzymywał za niego firmament niebieski. 12. Najcięższą pracą było porwanie psa Cerbera, strażnika piekieł. Polu­jąc na dzika erymanckiego H. stoczył zwycięską walkę z atakującymi go centaurami. W czasie walki przypadkiem zranił Chirona. — Po zwy­cięskiej walce z Hipolita uwolnił Hezjonę córkę Laomedonta, króla Troi. zabiwszy potwora, któremu była wydana na łup; Laomedont jednak nie dotrzymał umowy, wg której miał oddać H. konie otrzymane w darze od Zeusa. Król Au-giasz także nie dotrzymał obietnicy i nie dał mu dziesiątej części stad, które miały być na­grodą za oczyszczenie stajni, H. więc zabił króla i jego synów. Gdy po schwytaniu wołów Geriona przebywał w Italii jako gość króla Pallanta, zabił Kakusa, który kradł Pallantowi trzody. Ponadto H. brał udział w walce bogów z gigan­tami, uwolnił z więzów Prometeusza przykutego do skały na Kaukazie, zabił okrutnego króla Egiptu, Buzyrysa i dokonał wielu innych boha­terskich czynów. Ponieważ starając się o rękę królewny Joli, zabił jej brata, musiał spędzić rok w Lidii, w służbie u królowej Omfale, która go ubierała w kobiece szaty i kazała spełniać prace kobiece. Po odzyskaniu wolności pojął za żonę królewnę PIeuronu, Oejanirę. Przy prze­prawie przez rzekę chciał ją porwać centaur Nessos, H. jednak zabił go swą zatrutą strzałą. Nessos zemścił się przed śmiercią, ponieważ zapewnił Dejanirę, że jego krew będzie eliksirem miłosnym, który w razie potrzeby przywróci jej miłość męża. Po latach małżeństwa Dejanira pragnąc odzyskać miłość H; który zapałał na­miętnością do swej branki Joli, posłała mężowi w darze piękną szatę, przesyciwszy ją uprzednio krwią Nessosa w przekonaniu, że jest to eliksir miłosny. Zatruta krew centaura spowodowała