Mała encyklopedia kultury antycznej

Gargettos

281

Gelanor

nad północnym wybrzeżem zatoki Sinus Adra-myttenus, między Assos i Antandros.

Gargettos dem attycki położony na północ­nych stokach Hymetu, ojczyzna filozofa Epi­kura.

Gargilius Martialis pisarz rzymski z m w. n.e., autor dzieła biograficznego o cesarzu Aleksandrze Sewerusie oraz prac z dziedziny rolnictwa; za­chowały się fragmenty pt. De pomis (O jabłkach) oraz De cwa boum (O leczeniu wołów).

garom łac. sos z krwi i wnętrzności ryb zwa­nych gariis, przyrządzany później również i z in­nych gatunków ryb. Grecy używali go do zmięk­czania ostryg oraz jako pobudzającej apetyt prze­kąski. W Rzymie g. nosiło też nazwę liauamen, w III w. p.n.e. uważane było za luksusową po­trawę, z czasem jednak stało się powszechnym i ulubionym przysmakiem.

Garumna dziś Garonne; główna rzeka Akwi-tanii, wypływająca z Pirenejów w kierunku pół-nocno-zachodnim. Od Burdigala do ujścia znacz­nie szersza i dostępna dla statków morskich. Jej dopływy to Tamis, Oltis, Duranius i Carentonus. U jej źródeł mieszkali Garumnowie.

Gauda Numidyjczyk, syn Mastanabala, wnuk Masynissy, przyrodni brat Jugurty. Po zwycię­stwie nad Jugurtą w r. 105 p.n.e. otrzymał od Rzymian wschodnią część Numidii.

Gaugamela miejscowość w Asyrii, na pól-noco-zachód od Arbeli, gdzie w r. 331 p.n.e. Aleksander W. pokonał Dariusza.

Gaurus mons dziś Monte Barbaro; pasmo gór wulkanicznych w Kampanii, między Kumę a Neapolem, w pobliżu Puteoli, z ogromnymi wygasłymi kraterami, które się zamieniły w je­ziora (największe z nich to Jezioro Arwemeńskie). Zbocza porosłe winnicami dostarczały doskona­łych gatunków win. Grupa wulkanicznych szczy­tów nosiła nazwę Gawroni Montes lub Saltus. Tutaj w r. 343 p.n.e. konsul Marek Waleriusz Korwus odniósł wielkie zwycięstwo nad Sam-nitarni.

gausape łac. (gr. gausapes) rodzaj grubego sukna, włochatego tylko po jednej stronie (w prze­ciwstawieniu do amphimallum, kosmatego z obu stron), używanego na dywany, zimowe ubrania, ścierki itd.

Gavius Bassus zob. Bassus 3.

Gavius Silvanus uczestnik spisku Pisona prze­ciw Neronowi w r. 65 n.e.; po wykryciu spisku popełnił samobójstwo.

Gaza 1. miasto w Palestynie w pobliżu morza,

z własnym portem, stolica Filistynów. Tutaj miał ponieść śmierć biblijny Samson, który wyrwawszy filary świątyni Dagona pogrzebał się pod gruzami wraz z 3000 Filistynów. Aleksander z trudem zdobył warowne miasto po pięciomiesięcznym oblężeniu. Tamże Boecjusz na zamówienie króla Gotów, Teodoryka (pocz. VI w. n.e.) zbudował dwa wielkie zegary, a nieznany mistrz z tego samego czasu wzniósł na agorze słynny zegar wodny, tzw. zegar Heraklesa. 2. główne miasto w medyjskiej Atropatene, letnia rezydencja kró­lów medyjskich. 3. miasto w prowincji perskiej Sogdiana, zdobyte przez Aleksandra W.

Gedrosia dziś Beludżystan; część Persji zam­knięta od południa Morzem Erytrejskim, od wschodu Indiami, od północy prowincjami Arachosia i Drangiana, od zachodu Karmanią. Głównym miastem była Pura. Aleksander W. podbił ją, lecz tylko przez krótki czas stanowiła ona część jego imperium, później odzyskała niezależność.

Geganii starożytny ród rzymski pochodzenia patrycjuszowskiego, prawdopodobnie z Alby.

1. Titus Geganius Macerinus, konsul w r. 492 p.n.e.

2. Liicius G. wraz z bratem konsulem w r. 492 p.n.e. dzięki skupowi zboża zapobiegł klęsce głodu w Rzymie. 3. Marcus G. Macerinus, trzykrotny konsul, po raz pierwszy w r. 447 odniósł zwy­cięstwo nad Wciskami. 4. Lucius G. (Giganius?), zginął w r. 100 p.n.e. podczas zajść wywołanych przez Satumina.

Gela w czasach nowożytnych Terranova di Sicilia, dziś znów Gela; kolonia dorycka po­łożona na południowym wybrzeżu Sycylii u ujścia rzeki Gelas, w bardzo urodzajnej okolicy, zało­żona w r. 690 p.n.e. przez Rodyjczyków i Kreteńczyków. Największy jej rozkwit przypada na początek V w.; w r. 485 p.n.e., za panowania tyrana Gelona zdobyła Syrakuzy. W r. 405 p.n.e. została zdobyta i zniszczona przez Kartagińczyków, odbudowana zaś przez Tymoleona, który tam osiedlił kolonistów z Keos; ponownie zbu­rzona przez Mamertynów na początku III w. p.n.e. Tyran Akragas, Fintias, osiedlił mieszkańców G. •w nowo założonym przez siebie mieście, ruiny G. pozostały .nie zamieszkałe. W G. urodził się Apollodor, mieszkał pod koniec życia i tutaj umarł Ajschylos.

Gelanor mit. syn Sthenelasa, ostatni z rodu Inachidów, władca Argos. Imię jego związane jest z rywalizacją panującego w Argos kultu Posej-dona z kultem Apollina, przed którym kapłani

Gelas

282

Posejdona widocznie się bronili. Na podbój Argos miał wyruszyć Danaos, który wg legendy, pokonał G. i wprowadził w Argos kult Apol-lina.

Gelas rzeka na południowym wybrzeżu Sy­cylii, w pobliżu miasta Gela.

Gelazjusz (gr. Gelasios) 1. biskup Cezarei w Palestynie, pisał od r. 367 n.e. historię kościoła, rozpoczętą przez Euzebiusza Pamfila, lecz pracy nie ukończył. 2. G. z Kyzikos, papież w latach 492 - 496 n.e., autor Historii soboru nicejskiego oraz pism przeciw nestorianom i eutychianom.

Geliusz zob. Gellii.

Gellias albo (Tellias) zamożny obywatel miasta Akragas na Sycylii, żyjący w V w. p.n.e., znany z hojności i dobroczynności na rzecz ubogich współobywateli.

Gellii Geliusze, ród rzymski pochodzenia samnickiego. 1. Lucius Statius Gellius, dowódca Samnitów w wojnach z Rzymem, w r. 304 p.n.e. został pokonany i wzięty do niewoli; wypusz­czony powrócił do ojczyzny, gdzie nie zaniechał walki; w latach 296 - 294 p.n.e. stawiał Rzymowi zacięty opór i podburzał przeciw niemu sąsiednie plemiona italskie. Jeszcze przez długi czas Sam-nici opierali się ostatecznemu podbojowi rzym­skiemu. 2. Cnaeus G., annalista z okresu Grak-chów (zob. analiśd). 3. Lucius G. Poplicola, konsul w r. 72 p.n.e., pokonany przez wodza zbuntowanych niewolników, Spartakusa. W r. 70 p.n.e. był cenzorem, w r. 67 odznaczył się w'woj­nie przeciw piratom. Odegrał dużą rolę w sprawie odwołania Cycerona z wygnania. 4. G. Poplicola, syn poprzedniego, przyjaciel Klodiusza, zacięty wróg Cycerona. 5. Aulus G., pisarz rzymski z II w. n.e. W czasie pobytu w Atenach zdobył staranne wykształcenie gramatyczne, retoryczne i filozoficzne. Jest autorem dzieła antykwarycz­nego pt. Noctes Atticae (Noce Attyckie) w XX księgach. Jest to zbiór ekscerptów z pisarzy greckich i rzymskich dotyczących historii, litera­tury, filozofia retoryki oraz zagadnień antykwa­rycznych i gramatycznych. Niektóre wywody podane są w formie dialogów. Wielka wartość tego dzieła polega na zachowaniu fragmentów pism autorów całkowicie dziś zaginionych.

Gelon 1. syn Dejnomenesa, po śmierci Hippo-kratesa, tyrana miasta Gela na Sycylii, objął władzę w tym mieście; w r. 485 p.n.e. opanował Syrakuzy, w Geli zaś zostawił swego brata Hierona. Doprowadził miasto do kwitnącego stanu. W r. 480 odniósł świetne zwycięstwo nad Kar-

tagińczykami nad rzeką Himerą. Po śmierci (w r. 478) był czczony w Syrakuzach jako heros. 2. syn tyrana Syrakuz Hierona II, wiernego sprzy­mierzeńca Rzymian, po śmierci ojca w r. 215 p.n.e. i po klęsce pod Karmami pragnął zmienić kierunek polityki ojca i przeciwstawić się Rzy­mowi, nie zdołał jednak zrealizować tych planów, ponieważ wkrótce umarł.

Gelonowie (łac. Geloni, gr. Gelonój) plemię scytyjskie zamieszkujące tereny nad rzekami Borystenes i Tanais; z powodu zwyczaju tatuowa­nia się nazwani G. pictt, malowani.

Gemini zob. Bliźnięta.

Geminiii Geminiusze, ród rzymski pocho­dzący z Tusculum. 1. Geminius Mettius, dowód­ca jazdy tuskulańskiej (magister equitum) w czasie wojny Rzymian ze Związkiem Latyńskim w r. 340 p.n.e. 2. Caius G; przyjaciel Pompejusza i uczest­nik wojny domowej Pompejusza z Cezarem (r. 49 p.n.e.). 3. Caius G. Rufus, senator rzymski z czasów Tyberiusza, oskarżony przez cesarza o zdradę stanu i skazany na śmierć w r. 33 n.e. 4. G. Chrestus, namiestnik Egiptu za cesarza Heliogabala (r. 218-222 n.e.), prefekt straży pa­łacowej za Aleksandra Sewera, w r. 223 n.e. oskarżony o wywołanie buntu wśród wojska i stracony. 5. G. Festus, minister skarbu za ce­sarza Karusa, jego synów i Dioklecjana, w la­tach 282 - 286 n.e.

Geminos 1. G. z Rodos (I w. p.n.e.), mate­matyk grecki, autor nie zachowanego dzieła o systematyzacji nauk. 2. G. z Tyru (II w. n.e.), paradoksograf, tzn. spisujący niezwykle zja­wiska; spisywał cuda, jakie miały się dokonać w świątyni Serapisa w Aleksandrii.

Geminus przydomek jednej z gałęzi rodu Servilii. 1. Publius Servilius G., konsul w latach 252 i 248 p.n.e., rozgromił Kartagińczyków na Sycylii. 2. Cnaeus Servilius G., zob. Servilii 5. 3. Caius Servilius G., konsul w r. 203 p.n.e., odniósł zwycięstwo nad wodzem Kartagińczy­ków Magonem; wyzwolił swego ojca z długo­letniej niewoli u Bojów w Galii. 4. Marcus Servilius Pulex G., w latach 202 i 201 p.n.e. sprawował dowództwo w Etrurii, w r. 181 p.n.e. zwyciężył Ligurów.

gemma łac. kamień szlachetny lub półszla­chetny, najczęściej opracowany w postaci owal­nej płytki z wyrytym wklęsło (intaglio) lub wy-pukło (kamea) obrazem. Najdawniejsze g. z te­renów basenów Morza Egejskiego pochodzą z Krety i z Myken i sięgają II tysiąclecia p.n.e.

Gemoniae scalae

283

W Grecji, zwłaszcza w Jonii, jak również w Etru­rii, sztuka cięcia g. rozwijała się od VI w. p.n.e. Obok kształtu owalnego pojawił się pod wpły­wem egipskim kształt skarabeoidalny. W tema­tyce przeważały sceny mitologiczne i wyobra­żenia zwierząt. Najsłynniejsi artyści to Deksa-menos z Chios z V w. p.n.e. oraz Pyrgoteles z IV w. p.n.e., nadworny snycerz gemm Alek­sandra W. W Rzymie największe zaintereso­wanie g. pojawia się na przełomie I w. p.n.e./ /I w. n.e. Najsławniejsi artyści z tego okresu w Rzymie to Dioskorides, twórca portretów Augusta, oraz Aspazjos, twórca g. z kopią Ateny Parthenos Fidiasza. Od II w. n.e. na terenie Rzymu sztuka gliptyczna stopniowo upada. — Sposób wykonywania g. zob. gliptyka. Kamee wykonywano przeważnie z kamieni o dwu war­stwach (np. onyks czarny i biały, sardonyks niebieskawy z czerwonym itp.). Kamei używano do pierścieni i naszyjników. Do najsławniejszych kamei należą: Gemma Augustea z Muzeum w Wiedniu oraz kamee z portretami Liwii, Ty-beriusza, Tytusa i in. w muzeum we Florencji. G. o obrazie wklęsłym, intaglia, wykonywano przeważnie z kamieni półszlachetnych, jak chal­cedon, sard, agat, ametyst. Intaglia służyły naj­częściej jako pieczęcie w sygnetach. Pod ko­niec okresu hellenistycznego zaczęto wykonywać w szkle tanie naśladownictwa. Służyły one zwłaszcza jako oczka do żelaznych i brązowych pierścieni.

Gemoniae scalać schody wycięte w skale na południowym zboczu Kapitelu, po których za pomocą haków zrzucano do Tybru zwłoki prze­stępców straconych w więzieniu mamertyńskim.

Genabum zob. Cenabum.

Genaunowie (Genauni) wojownicze plemię w Recji, na prawym brzegu rzeki Athesis; pobici na początku I w. n.e. przez Tyberiusza i Druzusa.

Genava (także Geneya) dziś Geneve, poł. Ge­newa; miasto Allobrogów na granicy terytorium Helwetów, nad lacus Lemannus, na jego połud­niowym krańcu.

genealogiczna poezja zob. epos.

geniusz (łac. genius) wg pojęć religii rzymskiej bóstwo opiekuńcze, które rodzi się wraz z czło­wiekiem, obdarza go płodnością i otacza opieką. Każdy człowiek miał swojego opiekuńczego g;

który reprezentował charakter, dążenia i wro­dzone zdolności jednostki (genium suum placare znaczy: dogadzać swojemu g., czyli sobie sa­memu). G. miał kierować losami człowieka, pro­wadząc go na dobrą lub złą drogę życia, przyno­sił mu szczęście lub niepowodzenie. Pod wpły­wem późniejszej filozofii greckiej rozróżniano w człowieku g. dobrego (genius albus biały) oraz złego (genius ater czarny). G; jako wegeta­tywne bóstwo przyrody, jest nieśmiertelny; po śmierci pozostającego pod jego opieką człowieka żyje nadal pod ziemią, opiekując się stamtąd rodziną zmarłego. Opiekuńcze bóstwa kobiet nazywano Junonami. Podobnie jak poszczególny człowiek, również każda rodzina, miasto, pań­stwo posiadały swego g. (Genius Publicus, Genius Populi Romani), posiadały go nawet niektóre miejscowości czy gmachy, np. teatry (genius lód). Ofiary składano g. w dniu urodzin, pod­czas uroczystości ślubnych i innych świąt rodzin­nych. Przedstawiano g. w postaci młodzieńca w todze, z zasłoniętą twarzą, z czarą i rogiem obfitości lub też w postaci węża zjadającego owoce. Utożsamiano g. z greckim demonem dajmón.

Gennadius 1. Flavius G., iuridicus Aleksandrii z IV w. n.e. 2. Torquatus G. z Caesena, adwokat w Rzymie, prokonsul w prowincji Achaja, praefectus Augustalis w r. 396 n.e. 3. G. z Massalii, pisarz kościelny, zmarły ok r. 495 n.e., autor dzieła pt. De viris illustribus sive De scriptoribus ecciesiastic (O sławnych mężach albo O pisarzach kościelnych); dzieło to zawiera 100 krótkich życiorysów pisarzy kościelnych i jest kontynuacją dzieła św. Hieronima o takim samym tytule. 4. patriarcha Konstantynopola w latach 458 --471 n.e., autor kilku traktatów teologicznych.

gennetowie (gr. gennetdj) ojcowie rodzin zwią­zanych wspólnymi obrzędami i ofiarami religij­nymi; 30 g. tworzyło wyższą jednostkę społe­czną — ród genos, 30 rodów zaś stanowiło jedną fratrię; 3 fratrie tworzyły l fyle, tak więc l fyle obejmowała 2700 g.

gens łac. kilka lub kilkanaście rodzin, familiae, wywodzących się od jednego przodka, pater familias, po którym otrzymały wspólne nomen gentiie, gentiiicium. W czasach królewskich i w początkach republiki do g. mogli należeć jedynfe patrycjusze, a ilość gentes. stale ograni­czana, malała tak, że po r. 367 p.n.e. wynosiła zaledwie 22 (81 rodzin). Wg tradycji, począwszy od Serwiusza Tulliusza (VI w. p.n.e.) plebejusze tworzyli własne gentes zwane minores dla odróż­nienia od patrycjuszowskich gentes zwanych maiores; nie mieli jednak prawa udziału w zgro­madzeniach kurialnych i w auspicjach. W ob-

gentiies

284

geografia

rębie g. rozróżniano członków pełnoprawnych, gentiies, i pozbawionych praw, jak wyzwoleńcy, klienci, którym poza wspólnym gentiiicium nie przysługiwały żadne przywileje. W czasach ce­sarstwa przynależność do g. patrycjuszowskiej czy plebejuszowskiej nie miała już w życiu poli­tycznym żadnego znaczenia. Pełnoprawni człon­kowie g., gentiies, korzystali z ius gentiiicium, które im zapewniało: 1. uczestnictwo we wspól­nych ofiarach dla boga-opiekuna rodu i udział w dobrodziejstwach auspicjów; 2. prawo grze­bania zmarłych we wspólnym grobowcu, sepul-crum; 3. dziedziczenie spadku bez testamentu po zmarłym nagle członku g., 4. opiekę w wy­padku nadmiernej rozrzutności lub choroby umysłowej.

gentiies tac. członkowie jednego rodu, gens, jak również członkowie jednego plemienia; tą nazwą określali później chrześcijanie pogan.

Gentios (Genthios) ostatni król Illirii, sprzy­mierzeniec króla macedońskiego Perseusza, po­konany i wzięty do niewoli przez Lucjusza Anicjusza Gallusa.

Genua dziś Genova, poł. Genua; miasto Ligurów położone nad Zatoką Liguryjską, ważny punkt strategiczny i handlowy, ośrodek handlu drzewem budulcowym. Rzymianie zawładnęli G. jeszcze przed wybuchem drugiej wojny punickiej (2 poł. niw. p.n.e.), w czasie której miasto zostało zdobyte i zburzone przez wodza karta-gińskiego Magona; następnie odbudowali je Rzymianie.

Genucii ród rzymski pochodzenia plebejskiego.

1. Titus Genucius, trybun ludowy w r. 476 p.n.e.

2. Cnaeus G; trybun ludowy w r. 473 p.n.e., zginął śmiercią skrytobójczą. 3. Marcus G. Au-gurinus, konsul w r. 445 p.n.e., miał być prze­ciwnikiem ustawy Kanulejusza o zawieraniu małżeństw między plebejuszami i patrycjuszami. 4. Titus G., brat poprzedniego; w czasie walki plebejuszy o dostęp do konsulatu miał reprezen­tować stanowisko ugodowe, proponując wpro­wadzenie trybunów o władzy konsularnej. 5. Cna­eus G. Augwinus, syn Marka (zob. G. 3.), trybun wojskowy w r. 399 p.n.e. i w r. 396. Zginął w walce z Faliskami. 6. Lucius G. Aventinensts, konsul w r. 365 (jako pierwszy konsul plebejski) i 362 p.n.e., zginął w walce z Hemikami. 7. Lu­cius G., trybun ludowy w r. 342 p.n.e., wniósł ustawę de fenore, zabraniającą pobierania pro­centów. 8. Caius Lucius G. Clepsina, konsul w r. 271 p.n.e., wyruszył przeciw zbuntowanej

legii kampańskiej w Regium. 9. trybun ludowy w r. 241 p.n.e., uczestnik wojny z Faliskami. 10. Marcus G., trybun ludowy w r. 193 p.n.e., zginął w wojnie z Bojami.

Genusus dziś Iskumi; rzeka na granicy Illirii i Macedonii, na północ od Apollonii, wpadająca do Morza Adriatyckiego.

Genzeryk (Genseric) król Wandalów w Hisz­panii w latach 428 - 477 n.e.; opanował Afrykę północną, dokąd wprowadził arianizm. W r. 455 został wezwany przez wdowę po cesarzu Walentynianie in, Eudoksję, na pomoc przeciw Maksymowi; pokonał go, opanował Rzym i przez 14 dni pustoszył miasto niemiłosiernie; stąd po­chodzi znaczenie nazwy Wandalów jako barba­rzyńskich niszczycieli.

geografia rozwój g. jako nauki w Grecji i Rzymie można podzielić na cztery okresy:

Okres 1. (od czasów najdawniejszych do Herodota) obejmuje mitologiczne opowiadania o zie­mi, powstałe pod wpływem Hebrajczyków i Fe­nicjan. Homer wyobrażał sobie ziemię w kształ­cie tarczy, której centrum stanowi Grecja z Olim­pem. Ziemię otacza ze wszystkich stron rzeka Okeanos, wpadająca na zachodzie do morza. Słońce podnosi się z jeziora położonego na wschodzie. Sklepienie niebieskie podtrzymuje Atlas, pod ziemią znajduje się Tartar. Poeta wymienia także terytoria Azji Mniejszej, Libii, mityczny kraj Lotofagów, Hippemolgów i in. Hezjod zna już Italię, Etrurię, Sycylię. Poeci cykliczni, Pindar i Ajschylos rozróżniają cztery strony świata i znają Europę, Azję i Libię. Okeanos uważają za morze. Rzeczywisty obraz ziemi usiłowali dać jońscy filozofowie przyrody. Anaksymander z Miletu tworzy pierwszą mapę świata, mając jednak jeszcze za mało danych po temu. Wiadomość o Morzu Atlantyckim za słupami Heraklesa i o Przylądku Sueskim wy­starczyła mu do stworzenia hipotezy, że ziemia jest oblana oceanem; pod tym względem pozo­stawał w zgodzie z wyobrażeniami mitologicz­nymi. Logografowie, jak: Hellanikos, Hekatajos z Miletu i in., opisują Iberię, terytoria nad Mo­rzem Czarnym, Kaukaz i Persję. Hekatajos spo­rządził również Gęś periodos (Mapę świata), kierując się w tej mierze mapą Anaksymandra. Dał on szczegółowy opis Morza Śródziemnego, ale o dalszych okolicach nie miał dokładnych wiadomości i przyjmował różne fałszywe hipo­tezy, np. że Nil i Fasis łączą się z Okeanosem. Okres 2. (od czasów Herodota do Eratoste

geografia

285

geometryczny styl

nesa, V - M w. p.n.c.) zapoczątkowany przez Herodota, który podróżował przez wiele lat po państwie perskim, Egipcie, Cyrenąjce i wybrze­żach Morza Czarnego, jak również zapuszczał się w kraj Scytów i opisywał poznane terytoria. Ziemia wg niego ma kształt owalny i podzielona jest na dwie części: północną i południową. Morze Kaspijskie nazywa morzem zamkniętym. Ktezjasz (V w.) przedstawiał życie i obyczaje ludów wschodnich, Ksenofont (432-353 p.n.e.) na podstawie autopsji dal opis krajów leżących nad Eufratem i Tygrysem. Tukidydes, Teopomp i Eforos, a przede wszystkim Eudoksos, przy­czynili się do dalszego postępu g. Dalszy krok na tej drodze stanowiły podboje Aleksandra W. na wschodzie. Polemon, Heraklejdes, Dikajar-chos dali nowe opisy ziemi; Dikajarchos ustalił jej powierzchnię na 30000 stadiów. Uczestnicy wypraw Aleksandra W.: Androstenes, Aristo-bulos i Nearchos opisali Ocean Indyjski, Zatokę Perską, Indie itd. Pyteas z Massalii, który w tym samym czasie wyruszył z Kadyksu na poszu­kiwanie cyny, opłynął Brytanię aż do północnego krańca Szkocji i dotarł do wyspy Thule, a na­stępnie opłynął wybrzeża Morza Północnego do ujścia Łaby i zwiedził Jutlandię, przeprowadza­jąc wszędzie pomiary. Kraje, które zwiedził, opisał w dziele pt. Peri Okeanu (O oceanie). Okres 3. (Od Eratostenesa do Klaudiusza Ptolemeusza, ni w. p.n.e. - II n.e.) przynosi dalszy szereg odkryć geograficznych: władca syryjski Seleukos I zorganizował wyprawę uczonego Pa-troklesa na Morze Kaspijskie, Ptolemeusze do­pomogli do bliższego zbadania okolic Morza Czerwonego i Etiopii. Nowy jednak obraz świata dał Eratostenes z Kyreny, uważany za twórcę g. fizycznej i matematycznej. Eratostenes . poddał krytyce wyobrażenia Homera w tej dziedzinie oraz przedstawił obraz zamieszkanego świata, tzw. ojkumene. Obliczył obwód ziemi, podając długość południka. Jego ogromną za­sługą jest nowa metoda pomiarów, polegająca na obliczaniu szerokości geograficznej na pod­stawie danych astronomicznych, stworzenie sied południków i równoleżników. Następcy Erato­stenesa nie zajmowali się jednak dalej g. matematyczno-fizyczną, lecz jedynie opisową: Demetrios ze Skepsis, Apollodor z Aten, Agatar-chides z Knidos (II w. p.n.e.) dają jedynie opisy zwiedzanych krajów; Strabon (I w. n.e.) był popularyzatorem wiedzy geograficznej, gdyż sam niewiele podróżował, opierał się głównie na

dziełach swych poprzedników. W tym samym czasie opis świata dał Pomponius Mela, wiele uwagi poświęca też g. Pliniusz Starszy w swej Naturalls Historia. Bardzo cennym dziełem była mapa imperium rzymskiego sporządzona przez zięcia Augusta, Marka Wipsaniusza Agryppę, na podstawie dokonywanych przez niego po­miarów dróg. W Okresie 4. (do końca staro­żytności) Klaudiusz Ptolomeusz (H w. n.e.) two­rzy system geocentryczny, który się utrzymał aż do czasów Kopernika. Na jego mapie pojawia się po raz pierwszy miejscowość położona na ziemiach polskich — Calissia, dzisiejszy Kalisz. W tym okresie Pauzaniasz, daje opis Hellady z uwzględnieniem zabytków sztuki i architek­tury. W V w. n.e. Stefanos z Bizancjum opra­cował obszerny leksykon geograficzny, który dochował się do naszych czasów jedynie w skró­cie Hermolaosa z Vn w.

geometria nauka g. powstała z pomiarów gruntu, z pierwszych operacji mierniczych, za­pewne w Egipcie, wobec konieczności ustalenia granic poszczególnych posiadłości ziemskich po okresowych wylewach Nilu. Pierwsze elementy g. rozwinęły się również w Babilonii. Pierwszym uczonym greckim, który interesował się g., był Tales; twórca twierdzenia geometrycznego no­szącego jego imię. G. zajmowali się po części filozofowie ze szkoły jońskiej i Pitagoras; pierw­szym systematycznym ujęciem całej dotychcza­sowej wiedzy w tej dziedzinie były Stojcheja geometrias (Elementy geometrii) Euklidesa z Ale­ksandrii (III w. p.n.e.), dzieło odznaczające się niezwykłą przejrzystością i jasnością, doskonałym układem i jednolitą terminologią. Było obo­wiązującym podręcznikiem g. prósz, wiele stuleci. Wybitne osiągnięcia w g. uzyskali też w sta­rożytności Archimedes z Syrakuz (III w. p.n.e.) i Apollonios z Perge (ffl w. p.n.e.).

geometryczny styl sposób zdobienia naczyń greckich wzorami geometrycznymi w postaci trójkątów, meandrów, gwiazdek, zygzaków uło­żonych w poziome pasy, na które podzielona jest powierzchnia naczynia. G. s. powstał w Gre­cji po okresie mykeńskim (ok. IX w. p.n.e.). W jego obrębie można wyróżnić wiele lokalnych odmian; najpiękniejszy jest styl dipyloński, na­zwany tak od bramy Dipylon w Atenach, gdzie znaleziono znaczną ilość waz zdobionych w wy­żej wymieniony sposób; wśród nich pojawiają się wazy zdobione zgeometryzowanymi posta­ciami ludzkimi i zwierzęcymi.

geoponikos

286

Gennanik

geoponikos (gr. ge ziemia, ponoś trud, praca) takim terminem określano prace naukowe i utwo­ry poetyckie, których tematem było żyde na wd i praca na roli; tak również nazywano autorów tego rodzaju prac. Jedną z pierwszych prac greckich z tej dziedziny było pismo Ksenofonta (r. 432 - 353 p.n.e.) Ojkommikos (Zarządzanie gospodarstwem); szereg ustępów dotyczących tych spraw można było znaleźć w dziełach Arystotelesa i Teofrasta. Zarówno te, jak i wiele innych prac autorów dziś zaginionych zebrał ok. r. 950 n.e. Cassianus Bassus nadając swemu zbiorowi tytuł Geopontka. W Rzymie pierwszą pracą tego rodzaju było tłumaczenie dzieła Kar-tagińczyka Magona o rolnictwie, dokonane ze­społowo na polecenie senatu w niw. p.n.e. Dzieła rzymskie z tego zakresu nosiły zwykle tytuł: De r e rustica (O rolnictwie); autorami prac o tym tytule byli: Marek Porcjusz Katon (Q w. p.n.e.), Marek Terencjusz Warron (I w. p.n.e.), Lucjus Juniusz Moderatus Kolumella (I w. n.e.) i in. Wielką wartość literacką ma poetycki opis życia wiejskiego i pracy rolnika, Georgfca Wer-giliusza. W czasach cesarstwa szereg prac na tematy rolnicze i wiejskie napisali: Juliusz Hy-ginus, Korneliusz Celsus, Juliusz Atticus, Gar-giliusz Marcjalis i Palladius (I - IV w. n.e.).