Нязяри вя практики риторика

Təsnifedici nəticə – məlumatın daha yaxşı başa düşül­mə­si üçün müəyyən fon tətbiq edən və problemin gələcəkdə necə ola biləcəyini göstərən nəticədir. Başqa sözlə, bu analitik növ nəti­cədir.

Əgər yekunlaşdırıcı nəticə, yuxarıda gördüyümüz kimi, məntiqi üsulları tələb edirsə, təsnifedici nəticə – ilk növbədə ana­logiyanı tələb edir, amma bununla məhdudlaşmır. Məluma­tın məzmununun digər məlumatlarla əlaqələndirilməsi özünə­məx­sus şəkildə analogiyanın qurulması deməkdir.

Təsnifedici nəticə məlumatın əsas tezislərini söyləməyi, məlumatın strukturuna yenidən qayıtmağı nəzərdə tutmur. Bu­na görə də faktlarla dolu olan tərəfin özü əsas hissədən kənar­da qalır. Danışan bu hissəyə bir daha qayıtmır. Buna görə də təs­nifedici nəticə yekunlaşdırıcı nəticəyə nisbətən daha az «fay­dalı» təsir bağışlaya bilər.

Amma bu yanlış təsəvvürdür. Təsnifedici nəticə yekun­laşdırıcı nəticəyə nisbətən daha az faydalı ola bilməz. Məsələ bundadır ki, digərlərindən fərqli olaraq, təsnifedici nəticənin çox güclü tərəfi var: yekunlaşdırıcı nəticədən fərqli olaraq o, mə­lumatı başa düşmək üçün dinləyicilərə daha bir şans verir. Əlbəttə, bu məlumatı hələ başa düşməyən və ya axıra kimi ba­şa düşməyənlərə aiddir. Amma məlumatı başa düşənlər üçün də təsnifedici nəticə faydalı ola bilər: o, yekunlaşdırıcı nəticə­dən fərqli olaraq, predmetə dair təsəvvürləri dərinləşdirir, onun yeni (çox zaman gözlənilməz tərəflərini) açıb göstərir.

Təsnifedici nəticənin iki növü var:

1) perspektiv ilə əlaqədar olan nəticə;

2) fon ilə əlaqədar olan nəticə.

Perspektiv ilə əlaqədar olan təsnifedici nəticə məlumatın nəticələrinə dair proqnoz verir. Məhkəmə nitq praktikasında pers­pektiv ilə əlaqədar olan təsnifedici nəticə müvafiq məsə­lə­yə dair məhkəmənin qərarının müsbət və mənfi nəticələrini gös­tərə bilər. İstənilən məlumatın əsasında əslində müəyyən prob­lem dürdüğündan bu problemin gələcəkdə necə olacağını gös­tərmək imkanı həmişə mövcuddur.

Beləliklə, perspektiv ilə əlaqədar olan təsnifedici nəticə şey­lərin indi mövcud olan vəziyyətinin hipotetik inkişafının bir və ya daha çox istiqamətini özündə ehtiva edir («bir tərəfdən əgər … olarsa nə baş verə biləcəyinə nəzər salaq; digər tərəf­dən, əgər … olarsa nə baş verə biləcəyinə nəzər salaq»).

Təsnifedici nəticənin ümumi xarakteristikası zamanı artıq qeyd edildiyi kimi, o, geniş şəkildə analoji üsullardan istifadə edir. Bu halda bunu izləmək elə də asan deyil, çünki proqnoz – analogiyadan daha çox nəticə çıxartmaya ciddir.

Proqnoz verərkən, biz aktual situasiyanın nəticələrinə əsa­sən, nəticəçıxartma prosedurunu həyata keçiririk. Bu sə­bəb­dən də proqnoz – perspektivin göstərilməsi adi məntiqi nə­ti­cəçıxartmanın tabe olduğu qanunlara tabedir. Bu onunla izah olunur ki, istənilən proqnoz, bir qayda olaraq, özündə ekstra­pol­yasiya elementini ehtiva edir, yəni hissəyə görə tamın digər hissəsi və ya bütövlükdə tam haqqında nəticəçıxartmanı nəzər­də tutur. Buna görə də hər şeydən əvvəl məntiqi proseduru hə­yata keçirərkən biz yadda saxlamalıyıq ki, bu zaman biz ən hiy­ləgər məntiqi səhv qrupu – tərifdə və hökmdə anlayışların dərəcələrə bölgüsü üçün məsuliyyət daşıyan səhv qrupu ilə rast­laşırıq.

Əlbəttə, hüquq pozuntusu və hətta bir sıra hüquq pozun­tuları barəsində məlumat verərkən mən bütövlükdə cəmiyyətin kriminallaşmasına dair proqnoz verməyə çəkinəcəm. Hər şey­dən əvvəl ona görə ki, belə proqnoz tama görə hissə haqqında nəticəçıxartmanı – məntiqi səhvi xatırladacaq: burada xüsusi ha­disə həddindən artıq geniş şəkildə ekstrapolyasiya edilir.

Amma, görünür, hüquqpozuntusu ilə əlaqədar yaranan mik­romühiti nəzərdən keçirmək olar. Bu mühitdən asılı olaraq isə, bu mühitdə hüquq pozuntularının sayının azalmasına və ya artmasına dair proqnoz vermək olar.

Perspektivlə əlaqədar olan təsnifedici nəticə üçün prin­sip­cə heç bir məhdudiyyət yoxdur. Mülahizəni qurarkən aşağı­dakı sxem həmişə məqbuldur.

Burada istifadə edilən sxem dəqiq müşahidəyə əsaslanan «dünən – bu gün - sabah» sxemidir. Yəni mülahizəni qurarkən göstərmək yaxşı olardı ki:

dünən obyekt necə idi,

bu gün obyekt necədir,

sabah obyekt necə olaraq.

Praktiki olaraq bütün həyat situasiyalarında bu hazır struk­turdan istifadə etmək olar. Bu isə o deməkdir ki, proqnoz­laşdırma (yəni obyektin, hadisənin və ya prosesin gələcəkdə necə ola biləcəyinin göstərilməsi) həmişə mümkündür. Amma burada da bir sıra qaydalara əməl etmək lazımdır:

- daha uzaq gələcəyə dair proqnoz vermək lazım deyil (əks halda bu hökmlər arasındakı əlaqənin itməsinə səbəb ola bilər).

- həddindən artıq qəti şəkildə proqnoz vermək lazım de­yil (yadda saxlamaq lazımdır ki, proqnoz həmişə ehtimalı xa­rakter daşıyır).

- perspektivi şişirtmək lazım deyil (əks halda bu dinlə­yi­cilərin etibarının itirilməsinə gətirib çıxarar).

- qeyri-əsas mövzuya dair proqnoz vermək lazım deyil (əks halda bu dinləyicilərin məsələnin mahiyyətindən uzaqlaş­masına gətirib çıxarar).

- istənilən proqnozun proqramlaşdırma effektini nəzərdən qa­çırmaq lazım deyil (məsələn, müvəffəqiyyət arzu etmək qüv­­vələri səfərbər edir, uğursuzluğun əvvəlcədən xəbər verilməsi isə müqavimət qabiliyyətini aradan qaldırır).

Fon ilə əlaqədar olan təsnifedici nəticə obyekti (pred­meti, hadisəni, prosesi) ona oxşar və ya ona əks olan obyektlərlə bir sıraya qoyan nəticədir. Burada hər şeydən əvvəl analogiyaya əsas­lanan təfəkkür tələb olunur. Bu halda da ekstrapolyasiya hə­­yata keçirilir, amma bu proqnozlaşdırıcı nəticədə olduğu ki­mi zaman baxımından deyil, məkan baxımından baş verir: obyekt bir «yerdən» başqa yerə köçürülür və bu və ya digər mü­­hitə salınır.

Demək olmaz ki, analogiya qurularkən məntiqə (daha doğ­rusu, bir tərəfdən anlayışın müəyyənləşdirilməsi, digər tə­rəf­dən isə məntiqi nəticəçıxartma proseduru) ehtiyac olmur. Analogiya özü də məntiqi əməliyyatdır. Mən xüsusilə pred­me­tin proseslər sırasına, hadisənin isə əlamətlər sırasına düş­mə­məsinə çalışaram. Görünür, mən mühiti məntiqi cəhətdən əsas­lan­dırmalı olacam.

Məsələn, mən polyak dilinin sintaksis xüsusiyyətləri ba­rəsində peşəkar məlumatın nəticəsini qurarkən məlumatın axı­rıncı mərhələsində polyak dilini, fars, suaxili və ya hətta fran­sız kimi dillərlə əlaqələndirməməyə çalışacam: aydın məsə­lə­dir ki, qısa vaxt ərzində mən bu dillərin sintaksis sistemləri ara­sında dəqiq əlaqələr qura bilməyəcəm. Əgər məlumatın so­nunda hər hansı paralellər aparmaq lazım gələrsə, mən ümu­miy­yətlə, slav­yan dilləri çərçivəsindən kənara çıxmayacam.

Buradan belə bir nəticə çıxa bilər ki, əgər biz fonla əla­qədar olan təsnifedici nəticəni seçmişiksə, onda məlumatı istə­nilən əsaslandırılmış analogiya ilə qurtarmağımız məqbul va­riantdır. Daha doğrusu, kəpənəklər barəsində olan məlu­matın nəticəsini işləyib hazırlayarkən, mən onları fillərin fonunda da nəzərdən keçirə biləcəm (bunun üçün əlbəttə, müqayisə üçün əsas tapmaq lazımdır). Belə finalın, şübhəsiz, eleqant olması sə­bəbindən köhnə ritoriklər həddindən artıq effektiv olan nəti­cə kimi ondan çəkinərdilər. Buna görə də filləri kəpənəklər ilə «bərabərləşdirmək» üçün həqiqətən böyük natiqlik məharəti tələb olunur.

Münasib fon məsələsi – məlumatın obyektinə dair həqi­qə­tən mühüm əlavə təsəvvürlər yarada bilən məqsədəuyğun fon məsələsidir. Buna görə də fonla əlaqədar olan təsnifedici nə­ticəni qurarkən «obyektlər arasındakı təbii əlaqələrdən» çı­xış etmək lazımdır.