Нязяри вя практики риторика

Müraciətedici nəticə – yekunlaşdırıcı (sintetik) və təs­ni­f­edici (analitik) nəticədən fərqli olaraq nitq situasiyasını emo­sional şəkildə tərk etmə üsulunu nəzərdə tutur.

Müraciətedici nəticə dinləyicilərin duyğularına birbaşa mü­raciəti nəzərdə tutur. Məhkəmə nitq praktikasında bu və­kilin, nitqində öz əksini tapır: «Mən etiraf edirəm ki, mənim mü­­dafiə etdiyim şəxs günahkardır, mən bunu inkar edə bil­mə­rəm, amma gəlin fikirləşək: bizim qəlbimizdə ona qarşı hər han­sı bir mərhəmət hissi yoxdurmu? Axı belə etməklə onun özü-özünü artıq kifayət qədər cəzalandırıb. Kim ki, özünü tam gü­nahsız hesab edir, qoy ona ən ağır cəzanın verilməsinə tə­rəf­dar olsun!»

Nümunədən də göründüyü kimi, bütün müzakirə edilən nə­ticələrin içərisində bu növ nəticə – ən çox «qeyri işgüzar» xarakter daşıyan nəticədir, amma burada «işgüzar» sözünə key­fiyyət xarakteristikası kimi yanaşmaq lazım deyil. Şübhəsiz ki, yalnız və yalnız işgüzar nəticələrdən istifadəyə dair birbaşa məs­­ləhətlərə biz heç bir yerdə rast gəlməyəcəyik. Biz hər hal­da buna ritorikada rast gəlməyəcəyik.

Əksinə bu elm dinləyicilərin şəxsi keyfiyyətlərinə müra­ciət edən arqument kimi müraciətedici nəticənin üstünlük­lə­rin­dən istifadəni düzgün sayır.

Müraciətedici nəticənin hansı üstünlükləri var? Hər şey­dən əvvəl o, danışan və dinləyən arasındakı məsafəni qısal­dır. Bu baxımdan müraciətedici nəticə məlumatın intimləşdiril­mə­sini, daha doğrusu məlumatın verildiyi şəxsin baxışlarının daha çox vəhdət təşkil etdiyi nöqtədir.

Artıq qeyd etdiyimiz kimi, təsnifedici nəticədə məlu­ma­tın özünün məzmunu əsas hissənin hüdudlarından kənarda qa­lır. Müraciətedici nəticədə məlumatın özünün məzmunu əsas his­sənin hüdudlarından kənarda qalır. Müraciətedici nəticə də obyektin üzərinə dolayı yolla – hətta təsnifedici nəticəyə nis­bə­tən daha dolayı yolla qayıdır. Bu səbəbdən də müraciətedici nəticəyə keçid məqamında obyektin «tamamilə araşdırılması», predmet sahəsində öyrənilməmiş heç bir yerin saxlanılmaması həddindən artıq vacibdir.

Belə ki, hələ tamamilə öyrənilməmiş və ya dərk edilmə­miş obyekt barəsində «ittifaqa çağırış» - ən ifrat halda müxtəlif maneələr yarada bilər. Təsadüfi deyil ki, müraciətedici nəti­cə­yə keçidin bir nümunəsi kimi ritorikada «indi siz də işin məz­munu heç də məndən pis bilmədiyiniz üçün …» nümunəsindən istifadə edilirdi.

Aydın məsələdir ki, məsələn, mən ekologiyaya dair mə­lu­matı müraciətedici nəticə ilə bitirərkən, daha çox müvəf­fə­qiyyət əldə edə bilərəm. Ekologiyaya dair məlumatın məzmu­nunu yekunlaşdıraraq şərh etməklə və ya ekologiyanı XX əsrin digər problemləri ilə bir sıraya qoymaqla mən eyni dərəcədə müvəffəqiyyət əldə edə bilmərəm. Bunun üçün dinləyicilərin yalnız özlər bu problematikanın nə dərəcədə təhlükəli oldu­ğu­nu dərk etməlidirlər. Burada isə ən yaxşı vasitə ekologiyaya dair məlumatı məhz müraciətedici nəticə ilə bitirməkdir.

Bu mövzuya aid Orxussk universitetində oxunmuş müha­zi­rələrdən bir misal gətirək:

Burada olan hər bir orqanizmin 90%-i, məlum olduğu ki­mi, sudan ibarətdir. Sizin kranlarınızdan orqanizmə daxil olan həmin zəhərlənmiş sudan ibarətdir. Fikirləşmək üçün mövzu var.

Belə sadə görünməsinə baxmayaraq, müraciətedici nəti­cə də bir sıra qaydalara tabedir:

- auditoriyaya birbaşa təsir formalarından – cəlb etmənin açıq-aydın üsullarından istifadə etmək lazım deyil (əks halda bu dinləyicilərdə qəti etiraz yarada bilər);

- nitq qarşılıqlı təsrinin şaquli modelindən, daha doğrusu «aşağı-yuxarı» (müəllim-tələbə) modelindən istifadə etmək la­zım deyil, horizontal model, daha doğrusu «həmsöhbət – həm­sohbət» modeli daha yaxşıdır;

- danışan ilə dinləyicilər arasındakı məsafəni xüsusi ola­raq nəzərə çarpdırmaq lazım deyil;

- özünüreklam vasitələrindən istifadə etmək lazım deyil;

- dinləyicilərdən «xahiş edib» razılıq almaq lazım deyil;

- auditoriyanı xarakterizə etmək lazım deyil (məsələn, «bu­rada həqiqətən layaqətli insanlar iştirak edir»);

- dinləyicilərin bir qrupunu digərinə qarşı qoymaq lazım de­yil (məsələn, «mənimlə razı olanlar artıq başa düşürlər ki,…»);

- auditoriyanın fikrini qabaqlamaq lazım deyil (məsələn, «bəlkə kimsə elə fikirləşə bilər ki, mən çaşıb qalmaşam…»);

- dinləyiciləri birbaşa qoyulmuş suala cavab verməyə məc­bur etmək lazım deyil.

Nəticənin üç növündən hər hansı birini seçərkən nəzərə alınması lazım olan daha bir mühüm məqam var: onlardan hər biri özünəməxsus şəkildə əvvəlcədən seçilmiş nitq taktikası – mən­tiqi, analoji və ya paralogik – ilə əlaqədardır. Nəticənin nö­vü ilə nitq taktikasının növü arasındakı əlaqə çox mürək­kəb­dir və dəqiq şəkildə sistemləşdirilməsimümkün deyil. Burada yal­nız hər bir konkret nitq situasiyasına istiqamət verən müəy­yən oriyentirlərdən söhbət gedə bilər.

Məsələn, aydın məsələdir ki, danışan məlumatı məntiqi nümayiş taktikasına uyğun olaraq qurarsa, onda yekunlaşdırıcı nəticədən istifadə daha məqsədəuyğundur. Bu sözləri müvafiq olaraq analoji nümayiş – təsnifedici nəticə və paralogik nüma­yiş – müraciətedici nəticə barəsində də demək olar.

Hər bir konkret halda nəticə növlərindən hər hansı biri­nin seçim hüququ danışana məxsusdur: ritorika nə vaxt hansı növ nəticənin seçilməsinə dair dəqiq məsləhətlər vermir.

Məsələ belədir ki, hər bir növ nəticə istənilən məlumat üçün ta­mamilə «uyğun» gələ bilər. Amma danışanın konkret nitq si­tua­siyasında məhz nəyə nail olmaq istədiyini anlamaq lazım­dır. Bu və ya digər halda istifadəsi «qadağan» olunan nəticə nö­vü yoxdur. Amma konkret obyektlərə dair məlumat üçün ideal olan nəticə növü də mövcud deyil.

Dispozisiya və ya məlumatın tərkibində materialın yer­ləş­­­məsi haqqında olan elm, beləliklə, məntiqin tələbləri, o cüm­lədən analogiyanın qaydaları baxımından nitq qarşılıqlı tə­sirinin müvəffəqiyyini təmin edir.

Bu fəsildə hər şeydən əvvəl məntiqi istiqamətlənmiş nitq davranışı aktikası nəzərdən keçirildi. Nitq taktikası bizim diq­qə­timizdən kənarda qaldı. O, məntiqi qanunların əks, neqativ istifadəsini nəzərdə tutan paralogik taktikadır. Paralogik nitq tak­tikasının müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsini ritorikanın növbəti bölməsi – elokusiya da təmin edir.