Tefsir ekolleri I. Cİlt ilk Müfessirler, Rivayet Ekolü, Rivayet Tefsirleri

7- Zeyd b. Eslem Adevi

Tâbiînin müfessirlerinden bir diğeri, Şii ve Sünni tefsir kitaplarında adı göze çarpan, kendisinden çok sayıda tefsir rivayeti ve görüşü nakledilmiş¹⁰¹⁴,

hakkında “Kur’an tefsirinde âlimdi”¹⁰¹⁵ denilmiş ve Kur’an tefsirine dair bir telifi bulunduğundan bahsedilmiş¹⁰¹⁶ hicri 136’da vefat eden Zeyd b. Eslem Adevi’dir.¹⁰¹⁷

Mezhebi ve Güvenilirliği

Şii ve Sünni rivayet kitaplarında ondan rivayet edilmiş¹⁰¹⁸, Şii ve Sünni rical kitaplarında da biyografisinden bahsedilmiştir. Bir grup Ehl-i Sünnet âlimi onun güvenilirliğine şahitlik etmiştir. Fakat mezhep ve güvenilirlik açısından onun durumu bizim için açık değildir. Çünkü elimizde onun mezhebini ve güvenilir olup olmadığını tayin edebileceğimiz muteber bir delil yoktur.

Keşşi ve Necaşi ondan bahsetmemiştir. Fakat Şeyh Tusi onu İmam Seccad’ın (a.s) ashabından saymış ve hakkında şöyle demiştir: “Zeyd b. Eslem Adevi onların mevlasıdır, Medinelidir, Ömer b. Hattab’ın mevlasıdır, tâbiîndendir. Onunla epeyce oturup kalkmışlığı vardır.”¹⁰¹⁹

“Mevla” kelimesi Arapça’da malik, kul köle, atika (azat eden), muattak (azat edilmiş), ahitleşen, akraba, hizmetkar, sahip (yoldaş) ve benzeri çok sayıda anlamda kullanılmaktadır.¹⁰²⁰ Zeyd’in babası Eslem’in Aynu’t-Temr (Hicaz’da bir şehir) esirlerinden olduğu ve hicri onbirinci yılda Ömer’in onu satın aldığı¹⁰²¹ gözönünde bulundurulduğunda; yine Ömer’in hicri 23 yılında öldüğü¹⁰²² ve Zeyd b. Eslem’in de hicri 136 senesinde, yani Ömer’in ölümünden 113 yıl sonra vefat ettiği¹⁰²³ hesaba katıldığında cümlede geçen “Ömer b. Hattab’ın mevlası” ifadesi “köle” manasında kullanılmış olmalıdır. Doğduğu sırada babası Ömer’in kölesi olduğundan Zeyd’e de “Ömer b. Hattab’ın mevlası” denmiştir. Çünkü kölenin çocuğu, annesi cariye olması halinde köle sayılıyordu. Bu durumda Zeyd’in Ömer’in kölesi olması onun için bir kusur ve noksanlık oluşturmaz. Aynı şekilde Ömer’in azatlısı veya Ömer’in eliyle Müslüman olmuş manasına gelmesi de onun için eksiklik olmaz. Evet, eğer manası Ömer’in görevlisi veya ahitleştiği kişi olursa Şia’nın görüşüne göre onun için bir kusurdur. Fakat böyle bir anlamın murat edilip edilmediği belli değildir. Bilakis o zamanki yaşı böyle bir anlamı gerektirmez ve mevla kelimesinin diğer anlamları da burada tasavvur edilemez.

“Onunla epeyce oturup kalkmışlığı vardır” (کان یجالسه کثیرا) cümlesinin, “Ömer b. Hattab’ın mevlası” cümlesinden sonra zikredilmesi nedeniyle başta akla Ömer’le epeyce oturup kalktığı geliyorsa da Ömer’in ölümünden 113 yıl sonra vefat ettiği, Ömer’i görmüşse bile ancak çocukluk yıllarında bunun mümkün olabileceği ve Ömer’le sıkça oturup kalkmasının akla yatkın olmadığı, bilakis bunun normal duruma aykırı olduğu dikkate alındığında bu ihtimal imkânsız görünmektedir. Aksine, Şeyh’in, İmam Seccad’ın (a.s) ashabından bahsederken onu konu ettiği düşünülürse “کان یجالسه کثیرا” cümlesindeki zamirin İmam Seccad’a (a.s) atıf olduğu gayet açıktır ve burada kasdedilen, onun Hazret’le sıkça görüştüğü ve oturup kalktığıdır.¹⁰²⁴ Ayrıca bu, onun için övgü olarak zikredilmektedir ama onun Şii olduğunu ve mevsuk sayıldığını kanıtlamaz. Çünkü Hazret’le çokça oturup kalkmak, Şii sayılmaktan ve güvenilir olmaktan daha genel bir durumdur. Bir kimse Şii ve mevsuk olmayabilir ama Hazret’le sıkça görüşmüş de olabilir.

Şeyh Tusi (r.h) onu İmam Sadık’ın (aleyhissşelam) ashabı arasında da zikretmiş ve hakkında şöyle demiştir: “فیه نظر”¹⁰²⁵ Bu cümlede kasdedilen, güvenilirliğinin tartışmaya açık olduğu da olabilir, İmam Sadık’ın ashabından sayılmasının tartışmalı olduğu da. Ayetullah Hoi şöyle buyurmuştur: “Birisinin Ömer b. Hattab’ın mevlası olup da İmam Sadık’ı (a.s) görmesi uzak ihtimaldir. Anlaşıldığı kadarıyla Şeyh’in فیه نظر sözü, İmam Sadık’ın (a.s) ashabından olduğunun ispatlanamadığına dönüktür.”¹⁰²⁶ Fakat Mamekani ve Tüsteri “فیه نظر” ifadesinden onun güvenilirliğinin tartışmalı olduğunu anlamışlardır.¹⁰²⁷ Doğrusu şudur ki, İmam Sadık’ın ashabı içinde olması tartışmalı değildir. Çünkü o 136 yılında vefat etmişti, İmam Sadık’ın (a.s) imameti ise 114-148 yılları arasındaydı. Hususen, bazı rivayetlerde görüldüğü gibi, İmam Sadık’tan (a.s) rivayet nakletmiştir.¹⁰²⁸ Öyleyse ortada bir tartışma varsa o da Ömer’in mevlası olması konusunda olabilir. Çünkü Ömer’in ölümünden 113 yıl sonra 136 senesinde vefat etmiş birinin Ömer’in mevlası olması uzak ihtimaldir. Üstelik de Ömer’den hiç rivayet nakletmemiş, aksine babası aracılığıyla Ömer’den rivayet etmişse.¹⁰²⁹ Elbette ki Ömer’in mevlası olması tamamen ihtimal dışı değildir. Allame de onu ikinci kısımda (zayıf görülen ve görüşleri merdud kabul edilen kişiler veya haklarında susulan kimseler) zikretmiştir.¹⁰³⁰ Fakat İbn Davud¹⁰³¹ onu hem birinci kısımda (övülmüş raviler veya ashabın zayıf kabul etmediği kimseler), hem de ikinci kısımda (zayıf kabul edilmiş veya meçhul raviler) zikretmiştir.¹⁰³²

Ehl-i Sünnet’in ünlü rical âlimi İbn Hacer Askalani onu “altı sahih”in (Sahih-i Buhari, Sahih-i Müslim, Sünen-i Tirmizi, Sünen-i Nesai, Sünen-i Ebi Mace, Sünen-i Ebi Davud) ravilerinden biri olarak tanıtmış ve Ahmed, Ebu Zer’a, Ebu Hatim, Muhammed b. Saad, Nesai, İbn Harraş ve Yakub b. Şeybe’den onu sika olduğunu nakletmiştir. O Hammad b. Zeyd’den, o da Ubeydullah b. Ömer’den şöyle dediğini nakletmiştir: “Kur’an’ı kendi reyiyle tefsir etmesinden ve bu işi çokça yapmış olmasından başka onda bir sorun görmüyorum.” Yine bildirildiğine göre İbn Abdilber, Temhid’in mukaddimesinde, onun tedlis¹⁰³³ yaptığına delalet eden bir şeyi zikretmiştir.¹⁰³⁴ Zehebi, Mizanu’l-İ’tidal’de onu sika ve hüccet olarak tanıtmış ve şöyle demiştir: “Onu el-Kamil fi’d-Duafa’da zikreden İbn Adiyy çok titiz davranmıştır.”¹⁰³⁵

Dolayısıyla onun güvenilirliği Ehl-i Sünnet nezdinde sabittir ve Ehl-i Sünnet’in hüccetine itibar makamında onun rivayetleri delil olarak kullanılabilir. Ama bizim için, onun mevsuk olduğuyla ilgili zikredilen dayanaklar onun güvenilirliğini ispatlamamaktadır.