MühaziRƏ – 10 relyefin su eroziya və su akkumulyasiya formalari

İqlim  nəzəriyyəsi.  Bu  nəzəriyyəyə  yuxarıda  adını  çəkdiyimiz  De-

Lambardininin nəzəriyyəsi daxildir. Sonralar alman alimi A.Penk və fransız alimləri 

L.A.Fabr və Y.Marşal da bu nəzəriyyənin tərəfdarı olmuş və onu inkişaf etdirmişdir. 

Lakin V.Gilber bunun əksinə olaraq sübut etməyə çalışmışdır ki, yağış gətirən hakim 

küləklərin döydüyü yamac, De-Lambardi və başqa müəlliflərin dediyi kimi dik yox, 

meyilli olacaqdır (eroziya daha gərgin inkişaf etdiyinə görə). 

 

Struktur nəzəriyyə. Çay dərələri monoklinal yatıma malik olan süxur laylarını 

uzununa kəsərsə, layların yatım istiqamətinə uyğun olan yamaclar meyilli, layların 

“başı”  kəsilən  yamaclar  isə  dik  olacaqdır.  Bu  cür  dərələrə  Krım  dağlarının  şimal 

yamacında,  Şimali  Qafqazda,  Dağıstanda  və  başqa  yerlərdə  müşahidə  edilən 

subsekvent dərələr misal ola bilər. 

 

  Əgər  tektonik  pozulma  nəticəsində  eroziyaya  davamlı  və  davamsız  laylar 

pozulma  xətti  üzrə  eyni  səviyyədə  yerləşirsə,  davamsız  laylar  üzə  çıxan  yamac 

meyilliyi, davamlı layları çılpaqlaşmış yamac isə nisbətən dik olacaqdır. 

 

Topoqrafik  nəzəriyyə.  Hələ  1898-ci  ildə  Qazan  universitetinin  professoru 

A.V.Neçayev  Kama  çayı  hövzəsində  bir  sıra  çay  dərələrinin  asimmetrik quruluşa 

---

malik  olmasını  yamaclarda  səth  axımlarının  müxtəlifliyi  ilə  izah  etməyə 

çalışılmışdır. 

 

Sonralar  A.A.Borzov  Penza,  Kiyev  və  s.  vilayətlərin  ərazisində  apardığı 

müşahidələr  nəticəsində  A.V.Neçayevin  ideyasını  əsaslandırmış  və  inkişaf 

etdirmişdir.  Ona  görə  də  ədəbiyyatda  son  vaxtlar  bu  nəzəriyyə  Neçayev-Borzov 

nəzəriyyəsi adlanır. 

 

Bu  nəzəriyəyə  görə  ərazinin  ümumi  meyl  səmtinə    şaquli  və  ya  buna  yaxın 

istiqamətdə  kəsilmiş  çay  dərələrində  səthi  meyl  səmtinə  uyğun  gələn  yamaclarda 

sutoplayıcı sahə geniş, eroziya prosesləri (xüsusən səth axım) güclüdür. Buna görə 

də yamaclar meyilli, əks yamaclar isə dik olacaqdır.  

 

Hidrodinamik  nəzəriyyə.  Bu  sahədə  yalnız  B.Qoryunov  və  J.Bryunovun 

nəzəriyyəsi məlumdur. Müəlliflərin fikrincə çay suyu öz axımında maneəyə təsadüf 

edərkən  burulğan  əmələ  gətirir  və  su  Şimal  yarımkürəsində  çayın  kənarında  saat 

əqrəbinin  hərəkətinə  əks  istiqamətdə,  dairə  üzrə  hərəkət  edir.  Buna  görə  də  sağ 

sahillər yuyulur, dik və sıldırım şəkil alır.