MühaziRƏ – 10 relyefin su eroziya və su akkumulyasiya formalari

Axar suların işi 

 

 

Axar  sular  relyefin  formalaşmasında  ekzogen  amillər  içərisində  əsas  rol 

oynayır. Başqa relyefəmələgətirici amillərlə birlikdə axar sular uzun geoloji dövr  

ərzində,  tektonik  qalxmanın  kəmiyyətinin  eroziya  və  denudasiya  proseslərinin 

sürətindən  az  olduğu  şəraitdə,  yüksək  dağları  belə  uçurub  dağıdır  və  onları 

düzənliklərə (peneplenə) çevirir. 

 

 

 

 

 

 

Sonralar  tektonik  qalxmalar  üstünlük  təşkil  edərsə,  eroziya  prosesləri 

qalxmaqda  olan  peneplenləşmiş  sahələri  kəskin  parçalayacaq  və onları erozion- 

tektonik dağlara çevirəcəkdir.    

 

Aşınma  prosesləri  nəticəsində  əmələ  gələn  qırıntı  məhsullarını  qurudan 

dənizlərə axar sular aparır. 

 

Göründüyü kimi, axar sular qalxmaqda və çökməkdə olan sahələrin yüksəklik 

fərqini  tarazlaşdırmaqda,  quru  ilə  dənizin  arasındakı  qarşılıqlı  əlaqədə  əsas  rol 

oynayır. Buna  görə də keçmişin  geoloji  və fiziki-coğrafi şəraitini, relyefin  inkişaf 

mərhələlərini, yeni tektonik hərəkətlərin xarakterini öyrənmək üçün çayların inkişaf 

tarixini bilmək lazımdır. 

 

Təbiətdə axar suların (çayların) gördüyü işi üç kateqoriyaya bölmək olar: 1)axar 

suların dağıdıcı işi (eroziya), 2) aşınma məhsullarının daşınması,  3)akkumulyasiya. 

---

 

Çayların  gördüyü  iş  öz  keyfiyyət  və  kəmiyyətinə  görə  müxtəlif  olub,  axımın 

miqdarından asılıdır. Buna baxmayaraq, axar suların fəaliyyətinin izi yağıntıları və 

səthi axımı çox az olan səhralarda belə müşahidə edilir. 

 

Çayların eroziya və daşıma fəaliyyəti, demək olar ki, eyni vaxtda həyata keçir 

və  eroziya  proseslərində  çayın  maye  axımından  əlavə,  sülb  axımı  da  iştirak  edir. 

Çayın  suyu  aşınma  məhsullarını  aparmaqla  bərabər  öz  yatağını  da  yuyur  və  axın 

aşağı  çayın  suyu  qırıntı  məhsulları  ilə  zənginləşir.  Lakin  çayın  apardığı  qırıntı 

materiallarının bir hissəsi əlverişli şəraitdə hövzənin müəyyən yerlərində çökdürülə 

bilər. 

 

Ümümiyyətlə, suyun miqdarının  və çay yatağının meyl bucağının azalması ilə 

əlaqədar  olaraq  axar  suyun  kinetik  (“canlı”)  enerjisi  zəiflədiyi  yerdə  (dağdaxili 

çökəkliklərdə,  çayların  dağlardan  düzənliklərə  çıxdığı  sahələrdə)  onun  apardığı 

qırıntı məhsulu qismən, yaxud tamamilə akkumulyasiya edilir. 

 

Çayların öz yatağında və subasarla çökdürdüyü məhsula a l l ü v i u m deyilir. 

Çay suyunun hidravlik axın xüsusiyyətindən və ərazinin tektonik qalxmasından asılı 

olaraq  çay  öz yatağını dərinə  saldıqda, vaxtilə yataqda və subasarda çökdürülmüş 

allüvium bu proseslər nəticəsində əmələ gələn terrasların səthini örtür. Bəzən çayın 

allüvial çöküntüləri geniş allüvial düzənliklər əmələ gətirir. 

 

Çayların  dağlardan  düzənliklərə  çıxdığı  yerdə  çökdürdükləri    məhsullar