Mühazirə Kursa giriş Quyuların geofiziki tədqiqatı

J_{n γq.e}=J _γ+J_{n γ}+J _{γ γ}+J _γf

Burada, J _γ – təbii radioaktivliyin intensivliyi, J _{n γ} – II dərəcəli γ kvant, J _{γ γ} – γ hissəciklərin süxurda yayılması zamanı yaratdığı intensivlik, J _{γ f} – təbii fondur. İnterpretasiya zamanı bizə II dərəcəli γ kvantın intensivliyi lazım olur. Bu məqsədlə də yuxarıdakı düsturdan II dərəcəli γ kvantın düsturunu yazaq:

J _{n γ} = J_{n γq.e} - J _γ - J _{γ γ} - J _γf

Bərabərlikdəki sonuncu 2 çıxılanın qiyməti bəzən məlum olmur.Ona görə də hər bir quyu cihazında zavoddan buraxdıqdan sonra 2 kəmiyyətin (a və b) ədədi qiyməti pasportda qeyd edilir.

J _{n γ} = J_{n γq.e} – (a J_γ –b)

b-ədədi çox kiçik qiymət olduğuna görə bəzən nəzərə alınmır. a və b kəmiyyətlərini təyin eymək üçün quyu cihazı mənbəsiz quyuya buraxılır və γ kanalı ilə, həm də neytron –qamma kanalı ilə diaqram qeyd edilir. Alınmış diaqramdan istifadə edərək, a təyin edilir.

NQK ilə qeyd edilən intensivlik bir neçə təşkiledicidən ibarət olur. Qeyd edilən diaqramların interpretasiyası zamanı bu təşkiledicilərin ümumi qiyməti intensivlikdən çıxılır, daha doğdusu bunlara görə düzəliş edilir.

Neytron-Qamma Karotajı (NQK) əyrilərinin kəmiyyət interpretasiyası

(Neytron-qamma karotaji ilə K_m-in təyini)
NQK üsulu məlumatlarından lay sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsində, lay qalınlıqlarının, su-neft və neft-qaz əlaqələrinin təyinində, kəsilişin litologiyasının öyrənilməsində, kollektor layların qaz doyumluluq və məsaməlilik əmsallarının təyinində istifadə edilir.

NQK üsulu məlumatlarının kəmiyyət interpretasiyasının nəticələrinə görə kollektor layların məsaməlik əmsalının təyinində NQK-nın nisbi amplituda üsulundan istifadə edilir. Bu üsul ikinci dərəcəli ᵞ şüalanma intensivliyinin nisbi ampitudunun hesablanmasına əsaslanır və aşağıdakı düsturla ifadə olunur:

Burada -tədqiq edilən kollektor layı qarşısinda ᵞ şüalanmanın nisbi intensivliyidir.

- istinad qum layı qarşısında ikinci dərəcəli ᵞ şüalanma intensivliyinin (NQK-nın) maksimum qiymətidir.

- istinad gil layı qarşısında ikinci dərəcəli ᵞ şüalanma intensivliyinin (NQK-nın) minimum qiymətidir və quyu kəsilişi üzrə hər 200-300 m-dən bir təyin edilir.

- tədqiqat layına təbii fona görə düzəlişdir.

NQK üsulu məlumatlarının interpretasiyası zamanı laya inteqrallama konturunun zaman sabitinə görə verilən düzəliş aşağıdakı düsturla hesablanır.

Burada, –inteqrallama konturunun zaman sabitinə görə verilən düzəlişdən sonra alınan qiymətdir.

-tədqiq edilən kolektor layın qarşısında NQK-nın qiymətidir.

-tədqiq edilən kollektor layın ya altında, ya da üstündə yatan lay qarşısında NQK-nın qiymətidir.

v- radioaktiv karotajı cihazının qaldırılma sürətidir.

-inteqrallama konturnunu zaman sabitidir.

Tədqiq edilən laya təbii fona görə verilən düzəliş aşağıdakı düsturla ifadə olunur.

Burada -ya görə verilən düzəlişdən sonra alınan qiymət

İ_ᵞ-tədqiq edilən lay qarşısında QK-nın göstəricisidir.

k-QK və NQK kanallarındakı qamma indikatorların həssaslıqlarındakı fərqini nəzərə alan əmsaldır. Bu əmsalın qiyməti DRST-3 üçün 0,15; DRST-1 üçün isə 0,3-0,35-ə bərabərdir.

(2) düsturuna əsasən hesablanmış İ_nᵞ⁽¹⁾ parametri (3) düsturunda nəzərə alınmaqla tədqiq edilən hər bir lay üçün İ_nᵞ⁽²⁾ parametri hesablanır. Tədqiq edilən hər lay üçün hesablanmış parametri (1) düsturunda nəzərə alınaraq həmin laylar üzrə ikinci ᵞ şüalanma intensivliyinin nisbi amplitudunun qiyməti hesablanır.

f(K_m) ekspotensial asılığından tədqiq edilən hər lay üçün məsaməlik əmsalının qiyməti təyin edilir

Şəkildə NQK məlumatlarına əsasən məsaməliyin qiymətinin hesablanması üçün ekspotensial asılılığı. 1-qumdaşı üçün, 2-əhəngdaşı üçün

Neytron qamma-karotajında öyrənilən ikinci dərəcəli -şüalanma, sürətli (istilik) neytronlarının mühütdə olan atomlar tərəfindən udulması nəticəsində yaranır.

Hidrogen atomu nüvəsinin kütləsi neytronun kütləsinə yaxın olduğundan, neytronlar ən böyük təsir hidrogen atomları göstərir. Hidrogen atomları olan süxurlarda neytronların zəifləməsi daha sürətlə gedir, nəinki hidrogen atomları olmayan süxurlarda. Bu səbəbdən yüksək hidrogenliyə malik süxurlar NQK əyriləri üzərində kiçik göstəricilərlə xarakterizə olunurlar.

Zəif məsaməliyə və az hidrogenliyə malik süxurlarda indikator yaxınlığında neytronların sıxlığı artır və bu da ikinci dərəcəli qamma-şüalanmanın artmasına səbəb olur.

NQK işlərinin nəticəsinə həmçinin istilik neytronlarını udmaq üçün anomal yüksək en kəsiyinə malik elementlər təsir göstərir. Bu cür elementlərə xlor, bor, litium və s. daxildir. Neft yataqları kəsilişlərini öyrənərkən kollektor laylar olan ən böyük təsiri xlor göstərir.

Neytron karotaj üsulları ilə kəsilişin litologiyası, neft-qaz, neft-su əlaqələri, süxurun nəmlilik dərəcəsi, hidrogenin miqdarı, məsaməlik və s. öyrənilir.

Şəkil 3.2. Neytron üsullarının göstəricilərinin su ilə tam doymuş əhəngdaşının

məsaməliyindən aslılığı [4]. Lay sularının və gil məhlulunun

minerallaşma dərəcəsi . (NQK-60, DRST-3 quyu divarında,

, əyrinin şifri - ).

NQK-nın tətbiq sahələri
NQK məlumatlarından istifadə etməklə layların sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsində, qalınlığının təyin edilməsində, kəsilişin litologiyaya ayrılmasında, qaz-doyumluluq əmsalının təyinində su-neft, qaz-maye kontaktlarının yerinin təyinində ələlxüsus kollektorların məsaməliyinin təyinində istifadə edilir.

Litologiyanın təyinində NQK göstəriciləri mühitin hidrogenliyindən asılı olur. Hidrogenin miqdarı az olan mühitdə NQK-nın göstəricisi yüksək, çox olan mühitdə isə NQK göstəricisi minimum olur. Məsələn: bərk süxurlar qarşısında NQK maksimum , gillər qarşısında minimum , kollektor laylar qarşısında isə orta yüksək göstərici ilə səciyyələnir. NQK-nın göstəriciləri həmçinin mühitdəki Cl elementinin miqdarından da asılıdır. Bu cəhətinə görə NQK-dan su-neft, qaz-maye əlaqələrinin yerinin təyinində istifadə edilir.Duzluluq %-i aşağı olan laylarda sulu və neftli kollektorları bir-birindən ayırmaq çətin olur. Çünki belə laylar qarşısında Nqk-nın göstəricisi hər ikisində eyni olur. Lakin lay sularının duzluluğu yüksək olan laylarda NQK-nın göstəricisi neftli-laylarla müqayisədə yüksək olur. Bu xüsusiyyətlərinə görə su-neft əlaqəsinin yerini müəyyən etmək olar.

Radioaktiv karotaj cihazlarının əsas elementləri. Quyu kəsilişinin öyrənilməsində istifadə edilən radioaktiv karotaj cihazlarının əsas elementləri mənbə və sayğacdan ibarət olur (şək.2).

Şəkil 2. RK cihazının sxematik quruluşu

Mənbələrin özüdə iki yerə ayrılır: ampula şəkilli və generatorlar.

Ampula şəkilli mənbə alfa şüalandran toz şəkilli qatışığın (Be, B) hermetik ampula şəklində hazırlanmasıdır və latun tərkibli slindir formalı qabda yerləşdirilir. Polonium elementinin parçalanması nəticəsində alınan alfa hissəcikləri berillium nüvəsi ilə reaksiyaya girir və nəticədə sürətli neytron alınır:

(2.1)

Nüvə reaksiyasının ilkin məhsulu dayanaqsız karbon elementinin izatopu olur ki, o da öz növbəsində parçalanaraq dayanaqlı karbon atomunun alçaq kütləli izatopunu yaratmaqla neytron və qamma-şüaları buraxır.

Quyu neytron generatoruda nüvə reaksiyasından istifadə edilir, bu da hədəfi bombalamaqla yaranır (şək.3).

Şəkil 3. Generatorun sxematik quruluşu.

1 – spirial; 2 – katod; 3 – sarğı; 4 – anod; 5 – elektrod; 6 - hədəf

Hədəf yüngül elementdən (deyterium, berilium) ibarətdir və sürətli deytronlar axımı ilə bombalanır, nəticədə qaz şəkilli hidrogen alınır:

(2.2)

Birinci nüvə reaksiyasında alınan neytron selinin enerjisi 14.5 MeV, ikinci halda isə 2.45 MeV olur.

Stintiliyasiya sayğacı

Bu sayğac ən zəif şüaları belə ölcə bilir. Sayğac əsasən iki hissədən ibarət olur (şək.4): 1) lüminator; 2) fotoelektron vurucusu.

Şəkil 4. Stiltilyasiya sayğacının sxemi.

1 – lüminofor; 2 – korpus; 3 – əks etdirici; 4 – fotonlar; 5 – 6 – fotokatod;

7 – fokuslaşdırıcı dinod; 8 – dinodlar; 9 – toplayan elektrod (anod);

- gərginliyin bölgüsü; - anod ağırlığı; - bölücü tutum

Radiokativ şüaların xassələrindən gördük ki, onlar bəzi kristallarla qarşılıqlı əlaqədə olduqda soyuq işıqlanma yaradırlar. Hissəciyin təsirindən işıqlanma ani müddətdə baş verirsə, buna lüminisensiya deyilir. Müəyyən andan sonra işıqlanma baş verdikdə isə bu hadisə fosforsesiya adlanır.

Nüvə geologiyası və radioaktiv elementlərin axtarışında lüminensensiya hadisəsinə görə tədqiqat aparılır. Lüminifor kristal tallium ilə aktivləşdirilmiş yodlu kaliumdan ibərət kristallardır.

Şüa təsirindən yaranan işıqlanma fokuslayıcıya yönəldilir. Orada fokuslaşmış şüalar şüa dəstəsi şəklində katodun üzərinə düşür və yüksək enerjili elektron çıxarır. Həmin elektronlarda öz növbəsində rast gəldikləri dinoddan iki elektron vurub çıxarırlar. Ancaq çatan elektronların sayı dinodların sayından asılı olaraq bir neçə dəfə artır. Beləliklə, soyuq işıqlanma yaradan zəif  şüası cihazla ölçülə biləcək ionizasiya cəriyanına çevrilir. Bu cihaz çox həssas olduğundan təyyarə ilə planalma işlərində geniş istifadə edilir.

Heyger-Müller sayğacı

Heyger intervalı gərgin-liyinin rejimində işləyən sayğaclara Heyger-Müller sayğacı, yaxud da qaz boşaldıcı sayğac deyilir. Geofiziki ölçmə işlərində, adətən, bu sayğaclardan istifadə edilir. Bu sayğac quruluşuna görə şüşə qabdan ibarətdir (şək.5). Bu qabın içərisində iki elektrod yerləşir. Elektrodlardan biri silindirik şəkildə olub, şüşə silindirin daxili səthi üzərində quraşdırılır. İkinci elektrod isə çubuqvari şəkildə olub, şüşə silindirin oxu üzrə gedir. Şüşə qab içərisinə inert qazla yüksək molekullu birləşmələrin buxar qatışığı doldurulur. Bu qatışıq az təzyiq altında olur.

Şəkil 5. Mütənasib sayğacın quruluşu.

1 – anod; 2 – katod; 3 – şüşə ballon; 4 – katodun elektrik çıxışı

Elektrodun hər ikisi silindirin bir-birinə əks xarici uclarında yerləşmiş kontaktlarla əlaqələndirilir və bu vasitə ilə elektrodlar yüksək gərginlik (1000 Volta qədər) mənbəyi ilə birləşdirilir. Çubuqvarı elektrod yüksək omlu müqavimət vasitəsilə mənbənin müsbət qütbünə, silindirik elektrodl isə mənfi qütbünə birləşdirilir. -kvantlar belə bir sayğacın üzərinə düşdükdə silindirik şüşənin daxili səhti üzərində olan katod materialının atomlarından elektronlar ayrılır. Həmin elektronlar isə qazın molekullarının ionlaşmasına, ionlaşma isə sayğacın boşalmasına səbəb olur. Slindirik şüşə daxilində ionlar qazdan elektronları vurub çıxarır, bu elektronlar elektrik sahəsinin təsiri nəticəsində öz hərəkət sürətlərini getdikcə artırır, beləliklə elektron seli yaranır. Mənfi işarəli ionlar anoda boşalması yüksəkomlu müqavimət üzərində gərginlik düşgüsü yaradır ki, bu da implus şəklində ölçü cihazına ötrülür.

Neytron-neytron karotajı (NNK)

NNK üsulu itisürətli neytronlar mənbəyi ilə süxurları şüalandıran zaman yaranan istilik, yaxud istilik üstü neytronların sıxlığının öyrənilməsinə əsaslanır. Təcrübədə NNK-nın iki modifikasiyasından istifadə olunur:b

1. İstilik neytron-neytron karotajı (NNK_i)

2. İstilik üstü neytron-neytron karotajı (NNK_iü)

NNK_i-də quyu kəsilişi boyunca istilik neytronlarının sıxlığı, NNK_iü-də istilik üstü neytronların sıxlığı qeyd edilir.

NQK üsulundan fərqli olaraq NNK üsulunda quyu cihazında istifadə edilən detektor istilik neytronları indikatorundan ibarət olub üç flüorlu bor birləşməsinin buxarı ilə doldurulmuş qazboşaldıcı sayğac şəklindədir.

İstilik üstü neytronları qeyd etmək üçün sayğaclar qalınlıqlı kadmium və parafin ekranla örtülür. Kadmium istilik neytronlarını udub sayğaca yalnız istilik üstü neytronlarını buraxır. İstilik üstü neytronlar isə hidrogenli parafində zəifləndirildikdən sonra sayğacda qeyd olunurlar.

NNK_i – üsulunda zondun uzunluğu , NNK_iü üsulunda isə təşkil edir.

İstilik üstü NNK-nın göstəricisi mühitin hidrogenliyi ilə səciyyələndiyi halda, istiliyə görə NNK-nın göstəricisi mühitin hidrogenliyindən başqa, həm də mühitdə anomal böyük udma xassəli elementlərin, ilk növbədə xlorun olması ilə müəyyən edilir.

İstilik üstü NNK-nın istiliyə görə NNK-dan üstün cəhəti onun göstəricilərinin süxurların litoloji tərkibindən və mühitdə xlorun miqdarından az asılı olmasıdır. Bu səbəbdən də, NNK_i üsuluna görə süxurların məsaməliyini yüksək dəqiqliklə təyin etmək olur. Xüsusilə süxurun gilliliyi -i aşmadıqda nəticələr daha dəqiq alınır.

İstilik neytronlarının sıxlığına süxurların udma xassələri böyük təsir göstərir. NNK_i üsulu mühitdə xlorun miqdarına çox həssas olduğundan alınan nəticələr lay sularından və qazıma məhlulundan kəskin asılı olur.

NNK_iü üsulunun göstəricisi praktiki olaraq istilik neytronlarını udmaq üçün mühitdəki yüksək en kəsiyinə malik elementlərdən (o cümlədən xlordan) asılı olmur. Odur ki, NNK_iü -nın göstəriciləri NNK_i və NQK üsullarına nisbətən süxurun hidrogenliyi ilə daha sıx əlaqədə olur.

Lakin, NNK_iü–nın tədqiqat radiusu çox kiçik olduğundan üsul geniş tətbiq olunmur.

İmpulus neytron-neytron karotajı (İNNK)

Bu üsulada neytronların süxurda yaşama müddəti təyin edilir ki, buda süxurun mineraloji tərkibindən və məsamələri dolduran flüdlərdən asılı olaraq, müxtəlif qiymətə malik olurlar. İNNK-da süxur müddətləri ərzində döyünəkli olaraq zaman müddəti ərzində sürətli neytronlarla şualandırılır. Sonra t_öl müddəti ərzində bir neçə yubanma müddətində () neytronların sıxlığı ölçülür. Süxurların sürətli neytronlarla şualandırılması və ölçü proşeşi şəkil 2.7-də verilmişdir. Quyu cihazının əsas elementi generatordur ki, burada sürətli neytronlar yaratmaq üçün generatora yüksək gərginlik verilir. Generatorda 2D(d,n)³ He və ³T(d,n)⁴He reaksiyaları baş verir, yəni deyterium və ya tritium hissəcikləri ilə bonbalanır.

Neftin su ilə sıxışdırılması zamanı yataqda müxtəlif geoloji proseslər baş verir. Bu proseslər öyrənilmədikdə neft layları tezliklə sulaşır və quyu istismaardan çıxarılır. Neftin su ilə sıxışdırılmasında geoloqları maraqlandıran məsələlər olduqca çoxdur. Lakin, bu məsələlərdən ikisi əsas hesab edilir. Birinci layların istismarı dövrü cari neftdoyumluğun dəyişməsinin dövru öyrənilməsi; ikinci isə neft-qaz, neft-su əlaqələrinin dəyişməsinə nəzarətdir.

Məlum olduğu kimi birinci məsələ kəmərsiz quyularda elektrik karotajı tətbiq etməklə həll edilir. Lakin, istismar quyularında istismar kəməri elektrik karotajının tətbiqinə imkan vermir. Buna görə də digər üsulların tətbiqinin vacibliyi meydana çıxır. Bu üsullardan radioaktiv və akustik karotaj üsullarını, bəzi hallarda termometri tətbiq etmək olar. Əlbətdə ki, doyumluluğun kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi ancaq radioaktiv karotaj üsulu olan inplus neytron-neytron karotaj üsulundan istifadə oluna bilər. Digər üsullar isə keyfiyyətcə bu məsələnin həllinə köməklik göstərə bilər.

Şəkil 2.7. İNK-nın şüalandırma və ölçü sxemi. - neytron şüalandırma vaxtı;

- ölçü vaxtı; - neytronun süxurda yaşama vaxtı

İmpulus neytron karotajı ilə süxurların doyumluğun təyin edilməsi. Quyuda layların cari neftdoyumluğunu təyin etmək üçün implus neytron-neytron karotajından istifadə edilir. Eləcə də impulus neytron-neytron karotajı vasitəsilə quyularda su-neft əlaqəsi, neft-qaz əlaqəsi öyrənilir. Bu, demək olar ki, yeganə QGT üsuludur ki, dəmir tərkibli kəmərli quyularda, onunla layların doyumluğunu öyrənmək olar. Bu üsulda əsas kəmiyyət neytronların süxurda yaşama müddətidir (). Bu kəmiyyəti təyin etmək üçün dörd gecikmədə (T₁, T₂, T₃, T₄) diaqram qeyd edilir. Birinci iki gecikmədən istifadə edilərək, aşağıdakı düsturla təyin edilir:

(3.8)

Burada,

və -birinci və ikinci gecikmə müddətində öyrənilən lay qarşısındakı qeyd edilmiş intensivliklərin qiymətidir. Üsula lay sularının mineralizasiyası təsir edir. Çox zaman doyumluğun təyinində müxtəlif yanaşma üsullardan istifadə edilir. Belə yanaşma üsullarına misal olaraq: iki istinad layı üsulu, qrafiki üsul, hesabat üsulu və s. göstərmək olar.

İki istinad layı üsulunda kəsiliş üçün yüz faiz neftdoyumlu və su doyumlu laylar seçilərək, onlara nisbətən digək laylar qiymətləndirilir.

Qrafiki üsulda məsaməlik və neftdoyumluq əmsallarından istifadə edilərək, 100%-li neftdoyumluq və 0% neftdoyumlq xətləri, sonra bunlar arasında hər 10%-dən bir xətlər (8 dənə) keçirilir. Ordinantda lay qarşısındakı intensivliyin qiyməti (), absisdə laya uyğun məsaməlik əmsalının (K_m) qiymətinin kəsişmə nöqtəsi layın cari neftdoyumluq əmsalının qiyməti kimi götürülür (şək.3.3).

Hesabat üsulunda isə bir neçə müxtəlif kəmiyyətlərin neftdoyumluqdan asıllığını əks etdirən, məlum düsturlardan istifadə edilərək, cari neftdoyumluluq təyin edilir.

Şəkil 3.3. İmpuls və stasionar neytron üsullarının məlumatlarına əsasən neftdoyumluluq əmsalının təyini üçün paletkanın qurulmasına dair nümunə (əyrinin şifri - , -lə). 1 - ; 2 - ; 3 - sulu lay, 4 - neftli lay

Müazirə 8

AKUSTİK KAROTAJ ÜSULU

Quyularda 20kHs tezliydən böyük olan ultraəsas və səs tezlikli elastiki dalğaların xarakteristikalarının ölçülməsi ilə süxurların xassələrinin öyrənilməsinə akustik karotaj deyilir. Qeyd olunan parametrlərin tipindən asılı olaraq akustik karotajın aşağıdakı modifikasiyaları mövcuddur.

1. 
   Sürətə görə AK
   
2. 
   Sönməyə görə AK
   
3. 
   Geniş zolaqlı AK
   
4. 
   Akustik tv ölçən
   
5. 
   Alustik karotaj sementölçən
   

Bu üsulla ilk dəfə 1937-ci ildə Astrobiski tərəfindən təşkil edilmişdir. Akustik karotaj məlumatlarına əsasən aşağıdakı məsələlər həll edilir. Süxurların kollektorluq xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, karbonatlı kəsilişlərdə çatlı və kavernalı zonaların təyini, interval müddətinin təyini, sementləşmənin keyfiyyətinə nəzarətdə istifadə olunur.

AK-nın elementləri.

Məlum olduğu kimi AK-la elastiki rəqslərin mühitdə yayılması ilə müşayiət olunan proseslər öyrənilir.Elastiki rəqslərin yayılma sürəti onların intensivliyi amplitudalarının sönməsi və bu vəya digər dərəcədə süxurların fiziki xassələrindən asılıdır. Biz geoloji mühitə 1 cisim kimi baxsaq müəyyən qüvvənin təsiri nəticəsində cisim deformasiyaya məruz qalır.Xarakterindən asılı olaraq deformasiyaya məruz qalır. Xarakterindən asılı olaraq deformasiya elastiki və plastiki olurlar.Müəyyən dərəcədə təsiri nəticəsində cisim defrmasiyaya uğrayıb öz əvvəlki vəziyyətin ə qayıdarsa bu deformasiyaya elastikiŞ qüvvənin təsiri kəsildikdən sonra cisim əvvəlki vəziyyətinə ya qayıtmazsa ya tədricən qayıdarsa bu deformasiya plastiki deformasiya adlanır. Başqa sözlə qüvvənin təsiri nəticəsində mühitdə həcmi və forma deformasiya baş verir.

Mühitdə baş verən həcm deformasiyası nəticəsində uzununa dalğalar, sürüşmə və forma deformasiyası nəticəsində isə eninə dalğalar yaranır.Uzununa dalğalarda hissəciklərin hərəkət istiqaməti dalğanın yayılma istiqaməti ilə eyni baş verir.

1. 
   Uzununa dalğa b) eninə dalğa
   

Eninə dalğalarda isə dalğanın yayılma istiqaməti hissəciklərin hərəkət istiqamətinə perpendikulyar olur. Mühitin rəqsdə olan hissəciklərinin rəqsdə olmayan hissəciklərdən ayıran səthə dalğa cəbhəsi deyilir. Mühitin rəqsi sönmüş hissəciklərini rəqsdə olan hissələrdən ayıran səthə dalğanın arxa cəbhəsi deyilir. Mühitin rəqsdə olan hissəciklərin rəqsi gözləniləcək hissəciklərdən ayıran səthə dalğanın ön cəbhəsi deyilir. Hissəciklərin eyni anda çatdığı nöqtələri birləşdirən xəttə izoxronlar deyilir. İzoxronlara çəkilmiş ortoqanal xəttə isə şüa deyilir.

Eninə və uzununa dalğalar bir-birindən mühitdə yayılma sürətlərinə görədə fərqlənirlər. Onların sürəti aşağıdakı şəkildə ifadə olunur. P uzununa K səthi dalğadır.

Elastiki dalğaların yayılması periodik prosesdir. Onun əsas xarakteristikaları period,faza və amplitudadır. Rəqs tsiklinin təkrarlanması vaxtına period deyilir. Mühitin rəqsdə olan hissəciklərinin ani vəziyyətinə faza deyilir. Rəqsi hissəciklərin max yerdəyişməsinə amplituda deyilir. Dalğanın yayılma sürətinin tezliyə olan nisbətinə dalğa uzunluğu deyilir.