Mühazirə mətni plan sosial sfera və sosial struktur anlayışları

Mahiyyət və hadisə varlığın quruluşunu və təşkilini əhatə edən kateqoriyalar qrupunda mühüm yer tutur. Bu kateqoriyalar gerçəklikdəki müəyyən obyektin bir-birilə sıx bağlı olan iki səpkisini - zahiri, üzdə olan tərəfini və daxili, dərində olan tərəfini bildirir.

Mahiyyət dedikdə obyektin başlıca, əsas və müəyyənedici tərəfi başa düşülür. O, həm də obyektin inkişafı meyllərini göstərir. Mahiyyət üzdə olmur, gizli, dərin xarakter daşıyır. Buna görə də onu düzgün müəyyən etmək heç də həmişə asan deyildir. Bu key­fiyyətinə görə mahiyyət anlayışı məzmun və qanun anlayışları ilə bir səviyyəli hesab olunur.

Hadisə (təzahür) predmetin üzdə olan, müşahidə edilən tərəfidir. Hadisə mahiyyətin təzahürü, onun ifadə olunması for­masıdır.

Qeyd edək ki, hadisə sözü çox vaxt hər hansı bir obyektin re­allığını, mövcudluğunu bildirmək üçün işlədilir. Burada isə həmin anlayış yalnız mahiyyətin təzahürü mənasında götürülür.

Mahiyyət ilə hadisə ayrılmaz vəhdətdədir. Hadisə mahiyyət­dən kənarda mövcud deyildir. Digər tərəfdən, hər bir mahiyyət hadi­sədə təzahür edir. Bunu nəzərdə tutaraq Hegel yazırdı: «mahiyyət hadisəlidir, hadisə isə mahiyyətlidir».

Lakin mahiyyət ilə hadisə bir-birinə uyğun gəlməyə də bilir. Bu vəziyyət görünüş (zahiriliK) anlayışı vasitəsilə ifadə olunur. Görünüşə misal olaraq ilğımı göstərmək olar. Yəni düzən bir yerdə durub uzağa tamaşa edərkən bizə elə gəlir ki, üfüqdə yer ilə göy birləşir. Əslində isə bu görünüşdür. Yaxud da aran zonada olan böyük bir çayın sahilində dayanıb çaya baxarkən bizdə belə bir təəssürat yaranır ki, sanki çay axmır. Bu halda çayın axan mahiyyəti onun üzdə olan hadisəsində ifadə olunmur. Əsl mahiyyət çayın dərində güclü axına malik olması müşahidə edilmir.

Belə hallarda əsl mahiyyət ilə onun təhrif olunmuş zahiri görünüşünü bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Mahiyyət ilə hadi­sənin qarşılıqlı münasibətlərində birinci əsas rol oynayır. Lakin hadi­sə də passiv deyildir. O, ifadə etdiyi mahiyyətə onun inkişafına fəal təsir göstərir.

Mahiyyəti, görünüşü və hadisəni düzgün anlamaq son dərəcə vacibdir. Bu o deməkdir ki, hər bir hadisənin mahiyyətini aşkar etmək üçün müşahidə məlumatlarına tənqidi yanaşmaq, real olan ilə zahiri tərəfi, üzdə olan ilə daxili olanı fərqləndirmək tələb olunur. Bu təkcə elmi mənada deyil, həm də praktikada zəruridir.

Mahiyyət kateqoriyası müəyyən obyektdə olan əsas xassə və münasibətləri seçib ayırmaq imkanı verir. Bu həm də həmin obyektdəki digər xassə və münasibətləri şərtləndirən səbəbləri aşkar etmək üçün zəruridir.

Mahiyyətin gizli və dərində olması, onun ilk nəzərdə bəlli olmaması müxtəlif elmlərin lazımlılığını göstərir. Belə ki, elmin istiqaməti hadisədən mahiyyətə doğru yönəlir O, inkişaf etdikcə bi­rinci dərəcəli mahiyyətdən ikinci dərəcəliyə və daha dərin mahiy­yətlərə nüfuz edir. Əgər mahiyyət ilk baxışda, yəni hadisədə məlum olsaydı, onda heç bir elmə xüsusi ehtiyac qalmazdı.

Beləliklə, mahiyyət və hadisə obyektiv reallığın bir-birilə bağlı iki müxtəlif səviyyəsini ifadə edir. Mahiyyət reallığın daxili, dərin, gizli nisbi sabit tərəfini göstərir. Hadisə isə obyektin üzdə olan, müşahidə edilən və dəyişkən tərəfini əks etdirir.

Sistem, struktur, element. Sistem sözü yunan dilində his­sələrdən təşkil olunmuş tam mənasını verir. Son dövrlərin fəlsəfi ədəbiyyatında sistem ən çox işlənən anlayışlardandır. Sistem an­layışı mürəkkəbdir. Buna görə də ona çoxlu təriflər verilir. Hazırda onların sayı 40-dan çoxdur. Bu müxtəlifliyə baxmayaraq onların hamısında sistemin elementlərin qarşılıqlı təsirinə əsaslanması qəbul olunur. Sistem dedikdə mütəşəkilliyə və struktura malik qar­şılıqlı əlaqəli elementlər çoxluğu başa düşülür. Struktur hər bir sistemin daxi­lində elementlərin nisbi sabit əlaqəsi üsuludur. Hər bir sistemin ay­rılmaz xassəsi onun strukturlu olmasıdır. Struktur, elementlər ara­sında sabit münasibət və əlaqələri ifadə edir. Bu anlayış elementlərin ümumi təşkili qaydası ilə məhdudlaşmır. Onun tərkibinə həm də elementlərin məkanda yerləşməsi, onların müxtəlif inkişaf sə­viyyələri arasındakı əlaqələr də daxildir.

Hər bir sistem daxilində elementlərin çoxsaylı əlaqələr mövcud olur. Struktur əlaqələri mühüm əhəmiyyətə malik qanu­nauyğun əlaqələrdir. Məhz onların sayəsində sistem vahid tam kimi mümkün olur. Çünki struktur əlaqələri inteqrasiyaedici funksiya yerinə yetirir. Struktur təkcə obyektin elementlərinin məkanda yerlə­şməsi üsulu deyildir, o, həm də müəyyən bir prosesin zamanda qu­ruluşudur.

Element sistemin ilkin təhlil vahidi, komponentidir. Ele­mentin ən mühüm xassəsi onun sistemdə zəruri mövcud olmasıdır. Hətta bir element olmayanda belə sistem mümkün deyildir. Məsələn, insanı sistem kimi götürdükdə əsəb sistemi, qan damarları, həzmedici orqanlaı onun elementləridir. Elementlərin əsas rolu bun­dadır ki, onlar sistemin strukturunu təşkil edən əlaqələrin və münasibətlərin maddi daşıyıcısıdır. Element ilə struktur bir-birindən ayrılmazdır. Hər bir maddi sistem onların vəhdətinə əaslanır. Mürəkkəb təşkilə malik özüinkişaf edən sistemlərin təhlilində «yarımsistem» anlayışı da çox mühümdür. Bu anlayış element ilə sistem arasında aralıq mərhələdir. Yarımsistem elementə nisbətən daha mürəkkəbdir, sistemə nisbətən isə az mürəkkəbdir. Yarımsistem sistemin elementidir. O, həm də onu təşkil edən elementlərin sistemi kimi çıxış edir.

Sistemli obyektlər qeyri mütəşəkkil və təsadüfi xarakterli elementlər çoxluğundan (məsələn, daş yığımı, bazarda və ya nəqliyyatdakı insanlar məcmusu və s.) fərqlənir. Onlar bütöv xarakter daşıyır və sabit struktura malik olurlar. Onlara misal kimi kristalı, memarlıq kompleksini, bioloji orqanizmləri və s. göstərmək olar. Sistemli obyektlərdə vahid bir tamın daxilində elementlərin qaışılıqlı təsiri sayəsində «sistem effekti» deyilən göstərici əldə edilir. Sistemlər müxtəlif meyarlar üzrə növlərə ayrılır. Məsələn, ətraf mühit ilə əlaqənin xarakterinə görə aşağıdakı üç cür sistem var­dır: reaktiv sistemlər (bunlarda ətraf mühitin təsiri yüksəkdir), ada­ptiv (ətraf mühit ilə yanaşı sistemin daxili tənzimetmə funksiyası fəaliyyət göstərir) mövcuddur. Sistemlərin üçüncü növü aktiv si­stemlər adlanır. Burada sistemin öz daxili məqsədi olur və bu məqsəd çox vaxt ətraf mühiti sistemin tələbatlarına uyğun şəklə salmaq işinə xidmət ediı. Sistemlərin ən yuxsək növünü özünütənzim edən sistemlər təşkil edir. Burada əks əlaqə prinsipi üzrə idarəetmə həy­ata keçirilir.

Sistemlər həm də elementlər arasındakı əlaqələrin xarakterinə, elementlər və strukturun birləşməsi səviyyəsinə görə müxtəlif olur. Onların iki əsas tipini (summativ və ya qeyri mütəşəkkil si­stemləri) və bütövlük xassəsinə malik sistemləri ayırmaq olar. Birinci tipə aid obyektlərdə (məsələn müəyyən qayda ilə yığılmış taxtalar) sistemlilik keyfiyyəti zəif olur. Elementlərin öz arasında və onlar ilə sistem arasında münasibətlərdə sərbəstlik çox olur. Belə sistemlərdə elementlərin əlaqələri o qədər də mühüm xarakterli dey­ildir. Burada xarici və bəzən də təsadüfi amillər güclü rol oynayır. Bütün bunlara baxmayaraq, onları sistemsiz hesab etmək doğru olmazdı, ikinci tip sistemlər bütövlük xassəsinə malik olur. Burada elementlərarası əlaqələr, onlar ilə sistem arasındakı qarşılıqlı asılılıq aydın şəkildə ifadə olunur. Bütöv sistemlərdə daxili əlaqələr çox möhkəmdir. İnteqrativ keyfiyyətlər çoxdur. Belə sistemlərin öyrənilməsi sistemli təhlil metodologiyasına əsaslanır.

Bütöv sistemlərin özü müxtəlif meyarlara görə bir sıra növlərə bölünür. Məsələn sistemlərin hissələri və tam arasındakı əlaqə­lərin xarakterinə görə qeyri-üzvi və üzvi sistemləri fərqləndi­rirlər. Digər bir təsnifat materiyanın beş hərəkət formasına uyğun aparılır. Yaxud da dəyişkənlik baxımından yanaşdıqda bütöv si­stemlər statik və dinamik növlərə ayrılır. Baş verən dəyişikliklərin təsirinə görə qeyri-funksional, funksional və inkişafda olan si­stemlər fərqləndirilir. Ətraf mühit ilə mübadilənin xarakterinə görə açıq və qapalı sistemlər vardır, öz təşkili səviyyəsinə görə sadə və mürəkkəb sistemlər mövcuddur. Daxili əlaqələrin xarakterinə görə birmənalı şərtlənən və ehtimali sistemlər, inkişaf səviyyəsinə görə - aşağı və yuxarı sistemlər vardır. Bunlardan əlavə öz mənşəyinə gö­rə bütöv sistemlər təbii, süni və qarışıq növlərə bölünür. İnkişaf istiqamətinə görə isə proqressiv və reqressiv sistemlər vardır. Nə­hayət, sistemləri öz mövcudluğuna görə maddi və ideal növlərə bölmək olar.

Sistemin başlıca əlaməti onun inteqrativ keyfiyyətə malik olmasıdır. Məhz bu səciyyəsi sayəsində sistemin nisbi müstəqil mövcudluğu və fəaliyyəti mümkün olur, inteqrativ keyfiyyət ilə si­stemin bütövlüyü arasında ayrılmaz qarşılıqlı əlaqə vardır.

Müasir dövrdə müxtəlif elm sahələrində sistemli təhlil me­todu geniş tətbiq olunur Bu metod dialektikanın qarşılıqlı əlaqə və inkişaf ümumi prinsipinin konkretləşməsi kimi çıxış edir. Belə ki, qar­şılıqlı əlaqənin konkretləşməsi bunda görünür ki sistemli yanaşma determinasiya əlaqələrinin aşağıdakı özünəməxsus və mürəkkəb növünü aşkara çıxardır. Söhbət sıstemdaxili qarşılıqlı təsir əlaqələ­rindən gedir. Sistemli yanaşma həm də inkişaf prinsipini konkretləşdirir.

Sistemlilik keyfiyyəti maddi obyektlərin öz-özünü təşkil et­məsi ilə sıx əlaqəlidir. Öz-özünü təşkil etmə ideyası sistemli və informatik yanaşma zəminində formalaşmışdır. Lakin sonunculardan fərqli olaraq öz-özünü təşkil etmə həm də cansız təbiətdəki hadisə­lərə tətbiq olunur. Öz-özünü təşkil etmə prosesinin qanunauyğun­luqları və mərhələlərini sinergetika (birgə əməkdaşlıq deməkdir) elmi öyrənir. Sinergetik yanaşma açıq sistemlərdə gedən qeyri- müvanizətli, qeyri-xətti, qeyri sabit və qeyri-nizamlı prosesləri təhlil edir.

Bu təlimə görə sistem termodinamik müvazinətdə olarkən onun elementləri ayrı-ayrılıqda müstəqil sürətdə özünü aparır. Həmin sistem ətraf mühit ilə enerji qarşılıqlı təsir nəticəsində qeyri-müvazinət halı alan kimi vəziyyət dəyişilir. Onun elementləri qarşı­lıqlı razılıq, əlaqə halında və birgə təsir etməyə başlayır. Nəticədə həmin maddi sistemdə dissipativ strukturlar (açıq sistemdə özbaşına struktur yenilikləri) yaranır və o öz-özünü təşkiletmə səviyyəsinə gəlib çatır.

Sistem və element anlayışları tam və hissə ilə çox yaxındır. Lakin onları eyniləşdirmək doğru deyildir. Belə ki, tam öz həcminə görə sistemlərdən məhduddur. Çünki yuxarıda deyildiyi kimi tamlıq keyfiyətinə malik olan sistemlər ilə yanaşı summativ sistemlər də mövcuddur. Digər tərəfdən, «tam» anlayışı daha çox obyektin vəh­dətini ifadə edir. Sistem anlayışı isə vəhdət ilə yanaşı, həm də obyektin rəngarəng əlaqələrinə diqqət yetirir.

Öz növbəsində hissə anlayışı da elementdən fərqlidir. Əvvəla o, elementə nisbətən məhdud həcmə malikdir. Çünki yuxarıda dey­ildiyi kimi elementin özü də aşağı səviyyədən olan sistem kimi çıxış edə bilir. Digər tərəfdən hissələrin tərkibinə maddi elementlərdən əlavə müəyyən strukturların fraqmentləri də daxil ola bilir.

Fəlsəfi fikirdə tam ilə hissənin nisbəti məsələsi birmənalı izah olunmur. Bu münasibətdə iki bir-birinə zidd mövqe vardır. Merizm adlanan birinci baxış hissələrin rolunu şişirdir. Ikinci baxışa görə isə əsas yeri tam tutur. Bu mövqe xolizm adlanır. Onların hər ikisi bir­tərəflidir. Əslində tam ilə hissə bir-birilə ayrılmaz vəhdətdə çıxış edir.

Hissə elə tərəfləri nəzərdə tutur ki, onlar məcmu halında götürüldükdə yeni, daha mürəkkəb predmetləri əmələ gətirir. Tam isə hissələrin əlaqələndirilməsindən yaranır. Mexaniki təsəvvürlərə görə tam öz hissələrinin sadəcə məcmusudur. Əslində isə tamın xassələrini ayrı-ayrı hissələrə müncər etmək olmaz. Çünki his­sələr məcmu halında əlaqələndirildikdə yeni bütövlük keyfiyyəti özünü göstərir. Tamın daxilindəkı əlaqələrin tiplərinə görə bütövlüyün müxtəlif növləri vardır. Məsələn, quruluş əla­qələrinə (kristal, memarlıq abidəsi) uyğun struktur bütövlüyü, fəa­liyyət əlaqələrinə (maşının hərəkəti, orqanizmin həyatı) uyğun funksional bütövlük və inkişaf əlaqələrinə görə (bitki, embrion və s.) genetik bütövlük mövcuddur. Bütövlüyün bu növləri bir-birilə əlaqə­də çıxış edir.

Bütövlük prinsipi müasir elmdə çox mühüm rol oynayır. Belə ki, mürəkkəb daxili quruluşa malik obyektlərin ümumiləşmiş səciyyəsini verir. O, hissələr aıasındakı rəngarəng əlaqələr vasitəsi ilə obyektin vəhdətinin necə ifadə olduğunu göstərir. Bu prinsip gö­stərir ki, elementarizm (mürəkkəb obyekti öz sadə tərkib hissələrinə ayırma) və mexanisizm (tamı hissələrin məcmusu hesab edən ba­xış) məhdud xaraxter daşıyır. O həm də reduksionizmin (daha mürəkkəb və yüksək inkişaf səviyyəli obyekti özündən aşağı olana müncər etmək) əsassızlığını sübut edir