Mühazirə mətni plan sosial sfera və sosial struktur anlayışları

Məzmun və forma. Məzmun dedikdə bu və ya digər obyektdə onun təbiətini və xaraxterini müəyyən edən elementlərin məc­musu və qarşılıqlı təsiri başa düşülür. Məsələn, istehsalın məzmunu müəyyən məhsul yaratmaqdır. Kitabın məzmunu onun içindəki ya­zıların süjetidir, buradakı elmi müddəaların əhəmiyyətliliyidir.

Məzmun aşağıdakıları əhatə edir: obyekti təşkil edən element­lərin, xassələrin, daxili proseslərin əlaqələri, bu əlaqələrin üsulu (struktur), ziddiyyətləri və inkışaf meyilləri. Məzmunda struktur mərkəzi yeri tutur. Bu təsadüfi deyildir. Çünki eyni tərkibli ele­mentlərin birləşməsi üsulundakı fərqlər, yəni struktur müxtəlifliyi ayrı-ayrı əşyaları yaradır. Məsələn qrafit ilə almazın elementləri demək olar ki, eyni tərkiblidir. Amma onların əlaqəsi üsulu, strukturu başqa-başqadır.

Forma bu və ya digər məzmununun sahmanlı düzülüş prinsi­pi, mövcudluğu üsuludur. Məsələn, istehsalın forması kimi əməyin təşkilini gotürmək olar. Bədii əsərin forması onun kompozisiyası, istifadə olunmuş bədii pıiyomlardır. Məzmun obyektin bütün ele­mentləri və proseslərinin məcmusu olduğu üçün formaya müna­sibətdə daha dəyişkəndir. Forma isə (elementlərin qarşılıqlı əlaqələ­rinin üsulu, tipi, xarakteri) dayanıqlıdır, və mühafizəkardır.

Forma məzmun üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Tə­sadüfi deyildir ki, hələ Aristotel və bir çox sonrakı mütəfəkkirlər fo­rmanı varlığın təşkiledici amili adlandırırdılar. Məzmun və forma bir-bililə dialektik vəhdətdə çıxış edir. Onların ayrılmazlığını Hegel belə ifadə etmişdi: məzmun formalıdır, forma isə məzmunludur.

Məzmun ilə forma arasında dinamik və çevik münasibətlər mövcuddur. Bu münasibətlərdə bir qayda olaraq məzmun aparıcı yeri tutur. Çünki məzmunun inkişafı, formanın dəyişməsi və yenilə­şməsini şərtləndirir. Bu prosesdə köhnəlmiş formalar tədricən ara­dan çıxır.

Deyilənlərdən heç də formanın passivliyi nəticəsi çıxa­rılmamalıdır Əslində, forma aıctiv rol oynayır, məzmuna güclü təsir göstərir. Belə ki, yeni, daha effektiv formalar məzmunun təkmilləşməsi və inkişafına güclü stimullaşdırıcı təsir göstərir.

Məzmun ilə formanın vəhdəti, onların bir-birinə nüfuz etməsi incəsənətdə daha aydın görünür. Belə ki, burada eyni bir məzmun son dərəcə müxtəlif formalarda ifadə olunur. Məsələn "vətənə bağlılıq" anlayışının məzmunu ədəbiyyatda bir formada, teatr və rəssamlıqda tamamilə başqa formalarda ifadə olunur.

Məzmun ilə formanın münasibətlərində formanın rolunu lazımı qiymətləndirməmək doğru deyildir. Belə ki, forma bu və ya digər məzmunu təşkil edir, onun inkişaf mərhələlərini normal çərçi­vəyə salır. Məsələn, həkimin əlləri müəyyən tələb olunan formada olmazsa, o, mürəkkəb məzmunlu cərrahiyyə əməliyyatlaıı apara bi­lməz. Yaxud da elmi kəşflər, bədii yeniliklər lazımı formada tərtib olunmazsa, onlar tarixdə yaşamazlar. Forma məzmuna nisbətən daha mühafizəkardır. Cəmiyyət idarəçiliyində vaxtını keçirmiş köhnə formalardan istifadə olunması lazımı səmərə verə bilməz. Bunun əksinə olaraq burada yeni, zamanın tələblərinə cavab verən formaların tətbiqi ictimai proseslərə sürətləndirici təsir göstərir.

Forma nisbi müstəqilliyə malikdir. Buna görə də elmdə və praktikada yalnız formanın öyrənilməsinə diqqət yetirilə bilir. Mə­sələn, yalnız formaları öyrənən müxtəlif elmlər (geomorfologiya, bitki morfologiyası, struktur linqvistika və s.) mövcuddur.

Hazırda biliyin formallaşdırılması metodu geniş tətbiq olunur. Bu metod biliyin məzmununun süni dillərdə, riyazi formullarla ifadə olunması deməkdir. Formanın rolunun şi­şirdilməsi formalizmə gətirib çıxarır.

Forma daxili və xarici olur. Məsələn, bədii əsərin daxili forması birinci növbədə onun süjetidir, bədii obrazların, əsərin məzmununu təşkil edən ideyaların əlaqəsi üsuludur. Onun xarici forması isə hissi qavranılan tərəfidir, bədii dili və yazı üslubudur. Xarici forma söz­ügedən obektin başqaları ilə əlaqəsini ifadə edir. Obyektdə dəyişiklər məzmundan başlayır. Odur ki, məzmuna uyğun gələn forma onun inkişafına müsbət təsir göstərir. İnkişaf gedişində elə bir an gəlib çatır ki, köhnə forma dəyişilmiş məzmuna daha uyğun gəlmir və onun inkişafını ləngidir. Beləliklə, məzmun ilə forma arasında münaqişə baş verir. Həmin münaqişə köhnəlmiş formanın dağıdı­lması yeni məzmuna uyğun formanın yaranması yolu ilə həll olunur.

Formanın dəyişilməsi predmetin daxili əlaqə üsulunun yeni­dən qurulması deməkdir. Bu proses zaman etibarilə ləng gedir, çünki ziddiyyətlərlə müşayiət olunur. Nəticədə forma geri qalır və məzmunla uzlaşmamağa başlayır. Odur ki, cəmiyyətin idarə olunmasında, habelə, siyasətdə və diplomatiyada çevik formalar işləyib hazırlamaq və həyata keçirmək zəruridir.