Mundarija Kirish I. bob. Boburiylar saltanatining tashkil topishi
Yüklə 384,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
II- BOB. Boburiylar saltanatida davlat boshqaruv tizimi va muhim mansablar 2.1 Boburiylar saltanatida davlat boshqaruv tizimi va islomga e’tibor Arab-musulmon tsivilizatsiyasi bilan umumiy xususiyatlarga ega bo'lgan turkiy- forsiyzabon musulmonlar tsivilizatsiyasi shakllanishining tarixiy va madaniy asoslarini o'rganish o'zbek gumanitar fanlarinig muhim ilmiy muammolaridan biridir. Mazkur maqolada Zahiriddin Muhammad Bobur siyosati va faoliyati xususiyatlari aynan shu nuqtai nazardan tahlil qilishga harakat qilindi. 11 XIII asr oxiridan boshlab, ya'ni Usmonli davlatining shakllanishi boshlanishi bilan Kichik Osiyoning shimoli-g'arbiy qismida Uch-Bey Usmon G'oziy boshchiligida, musulmon Uyg'onish tarixining yangi bosqichi - turkiy-musulmonlarni ijtimoiy- siyosiy madaniyatining shakllanishi boshlandi. Bu jarayon turklar uchun Yunus Emre (1240-1321), Nasimiy (1369-1417), Lutfiy (1366- 1465), Navoiy (1441- 1501) va boshqalar ijodidan boshlab, davomi va qo'shilishi sifatida she'riyatning shakllanishi bilan birga keladi. diniy falsafiy oqim evolyutsiyasi - tasavvuf, arabmusulmon falsafasi, tarixi, matematikasi va O'rta asr musulmon Sharqining boshqa fanlari, shu jumladan, ularning taniqli vakillari Xorazmiy (780-846), Farobiy (870-950), Ibn Sino (980-1037) va boshqalar Markaziy Osiyo turkiyzabon vakillari, jumladan, o'zbeklar turkiy-musulmonlar tsivilizatsiyasining shakllanishi va rivojlanishi tarixiga ulkan hissa qo'shganlar va qo'shmoqdalar. Ular orasida Bobur fenomeni, uning hayoti va faoliyati alohida e‘tiborga loyiq noyob voqe‘likdir. Uning o'ziga xosligi shundaki, u nafaqat musulmon olami, balki G'arbda ham Sarqda ham davrning o'z siyosati va ijodida antropotsentrizm va gumanizmning tamoyillari uyg''nlashtira olgan yagona vakili ekanligida. Bu tamoyillar faqat rassomlar, shoirlar, yozuvchilar va faylasuflar ijodida joy olgan davr, lekin hukmdorlar siyosatida emas. Hindistoda yaratilgan Buyuk mo'g'ul Imperiyasining asoschisi Amir Temurning nabirasi Zahriddin Muhammad Boburdir (1483-1530). O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta'kidlagandek, ―Бобур Мирзо халқимизнинг буюк фарзанди. Адабиѐт, илм, маърифат нуқтаи назаридан у ҳамон яшаяпти‖ [1.]. Temur imperiyasidan farqli o'laroq, Boburiylar imperiyasi tarixi 300 yildan ko‗proq davrni o‗ ichiga oladi. Bu yillar sug'orish tizimlarini yaratish, yo'l karvonsaroylar qurilishi, va boshqalar bilan bir qatorda milliy-diniy munosabatlarga nisbatan bag'rikenglik siyosati bilan ilgari surilgan mahalliy aholiga nisbatan hokimiyatning o'ziga xos bo‗lgan. ―Boburnomada‖ muuallif o‗zi tashkil qilgan bayramga tayyorgarlik va uni o‗tkazish jarayonini shunday yoritadi: ...hind lo‗lilarining vakillari o‗ san‘atlarini namoyish etgani bayramda qatnashish uchun kelishdi [4, 322-324]. Bobur insonparvarlik va bag‗rikenglik siyosatiga tayanib, o‗zining markazlashtirilgan yagona gullab yashnayotgan davlat barpo qilish haqidagi asosiy maqsadini amalga oshira oldi[6, 8]. Shuning uchun hind xalqi Zahiridin Muhammad Boburning yagona Hind davlatini yaratishdagi ulran tarixiy xizmatlarini chuqur hurmat- ehtirom bilan yodda saqlab keladilar. Vatandoshimiz shaxsiga nisbatan xotiralarning yorqin namunasi sifatida Hindistonning birinchi bosh vaziri Javoharlal Neruning 1932 yil 3 sentyabrda qamoqdan o‗z qizi Indira Gandiga yozgan 88 raqamli maktubini keltirish mumkin. U, Boburning yagona Hindistjn davlatini shakllantirishdadagi bebaho xizmatlarini minnatdorchilik bilan eslab, jumladan, shunday yozadi: ―Barcha mavjud omma orasida Bobur eng madaniyatli va dilbar odamlardan biri edi. U mansabparastlik va diniy aqidaparastlik qarashlaridan xoli edi hamda ajdodlari kabi vayronagarchilikka yo‗l qo‗magan‖. Neruning so‗zlaridan ayon bo‗ladiki, Bobur u erda san‘at va me‘morchilik sohalarida ulkan o‗zgarishlar qilib, islohotlar o‗tkazib, xalq hayotini yaxshilasga intilgan [6, 272]. Boburning diniy bag‗rikengligi turli e‘tiqol vakillarini davlat xizmatlariga jalb qilishida ham namoyon bo‗ladi. Boburning ―Risolai volidiya‖ she‘riy asari [8,274-288] naqshbandiya tariqatiing mashhur shayxlaridan biri Xoja Ubaydullo Ahror nomi bilan mashhur bolgan Nasiriddin Ubaydullo ibn Mahmud Shoshiy (1404-1489)ning shu nomdagi asarini tahlil qilishga bag‗ishlangan. 12 Taniqli tasavvufshunos olima G.S. G‗ulomova yozganidek, islom dini tanazzuli yuz berayotgan davrda jamiyatni boshqarishi lozim bo‗lgan hukmdorlar, mulkdorlar, yuqori tabaqadagi shaxslar orasida maishatbozlik, dabdaba, ko‗ngilxushlik, o‗yin-kulguga berilib ketish avj olib ketayotgan bir paytda tasavvuf ta]limotining naqshbandiya tariqati vakillari – sufiylar ―nochor yashayotganoddiy odamlarni himoya qiladi, hukmron elitaning turmush tarziga qarshi chiqib, ruhiy, ma‘naviy tarbiya vositasida jamiyatni sog‗lomlashtirish uchun ma‘naviy qadriyatlarga? Eomon? Yovuz ishlardan voz kechishga undaydi, komillikka intilayotgan inson ularning idealiga aylanadi‖ [5, 109]. Ba‘zi yozma manbalarhda Bobur shialikni qabul qilgaligi to‗g‗risida so‗z yuritiladi. Bizning fikrimizcha, bu erda shuni ta‘kidlash joizki, Bobur shaxsi shakllangan Farg‗ona vodiysida shialik hech qachon keng tarqalmagan. shilarga munosabatida esa uning diniy bag‗rikenglik xislati namoyon bo‗lganini ro‗rish mumkin xolos. Bobur o‗z o‗g‗li Humoyunga turli diniy konfessiyalar vakillari va yetakchilari bilan muntazam uchrashib, ularni shohona sovg‗-salomlar bilan siylab turishni, lekin siyosatga aralashtirmaslikni vasiyat qiladi. Bu, ehtimol, birinchi navbatda, Hindistonda turli diniy konfessiyalar ko‗pligi bilan bog‗liq bo‗lib, ba‘zilarini davlan xizmatiga rahbarlik lavozimlariga tayinlash boshqalar tomonidan noto‗g‗ri tushunilishining oldini olish yoki Bobur siyosatda davlat ishlarini diniydan ajratish prinsipiga rioya qilganligi bo‗lishi mumkin. Bobur o‗z she‘rlarida ma‘lum bir din doirasidanda kengroq va umuminsoniy ma‘naviyatga ega bo‗ladigan barkamollik hamda yuksak axloqqa erishish asoslari, yo‗llarini bayon qiladi. Masalan, ko‗plab ruboiylaridan birida u shunday yozadi: Kim ko‗rubdur, ey ko‗ngu‘l, ahli johildin yaxshilig‗, Kimki ondin yaxshi yo‗q ko‗z tutma ondin yaxshilig‗. Bori elga yaxshilig‗ qilg‗ilki, mundane yaxshi yo‗q, Kim, degaylar dahr aro qoldi falondin yaxshilig [3, 16]. Bobur siyosatidagi bag‗rikenglik, milliy va etnik o‗ziga xoslikning namoyon bo‗lishiga Alisher Navoiy siyosati va ijodiga o‗xshashligi nuqtai nazaridan yondashish zarur. Va‘lumki, Navoiy ―Xamsa‖sidagi asarlarida boshqa din vakillari bilan do‗stlik kuylanadi: Shirin – arman malikasi, Farhod Xitoy shahzodasi, uning do‗sti Shopur hindu edi. Bobur ham xuddi Navoiy kabi, o‗ mulohazalarida odillik, ezgulik, do‗stlik rishtalarini kuylaydi. Boburning shoh asari ―Boburnomada‖, shuningdek, g‗azallari, ruboyilari va boshqa asarlarida ma‘naviyat, komil inson shaxsini shakllantirish masalalarimuhim o‗rin tutadi. O‗z siyosatida, badiiy ijodida o‗sha davrda mavjud imkoniyatlar va sharoitdan kelib chiqib, o‗zining insonparvarlik g‗oyalari aks etgan dunyoqarashini amalga oshiradi. Boburning ko‗plab ruboiylari orasida barkamol avlod xususiytlarin ifoda qilgan satrlar mavjud. Masalan: Har kimki vafo qilsa, vafo topqisidur, Har kimki , jafo qilsa, jafo topqisidur. Yaxshi kishi ko‗rmagay yomonliq hargiz, Har kim, yomon bo‗lsa, jafo topqisidur[2, 48]. Davlatqa yetib, mehnat elin unutma! Bu besh kun uchun o‗zungnu asru tutma! Borg‗onni, kel emdi, yod qilmay, ey do‗st, Borish-kelishingni lutf etib, o‗ksutma! [2, 49]. Shunday qilib, odatdagidek, qisqacha tahlilimizni sarhisob qilamiz: milliy, etnik va diniy o‗ziga xosliklarga nisbatan bag‗rikenglik Boburning o‗z imperiyasida O‗rta asrlarda Hindiston 13 hududidagi siyosati va ijodi uning turkiy- musulmonlar tsivilizatsiyasining shakllanishiga qo‗shgan bebaho hissasini ta‘kidlash mumkin; Bobur imperiyasining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy rivojlanish asoslaridan biri bo‗lgan siyosatining o‗ziga xosligi ushbu siyosatda amalga oshirilgan milliy etnik xoslik bag‗rikenglik, insonparvarlik tamoyillarida va uni amakga oshirish uning avlodlari tomonidan davom ettirilganligida edi [9, 315]. 1. https://www.uzavtoyul.uz/cy/post/prezidentimiz-shavkat-mirziyoyev- andijonviloyatiga-keldi.html 2. Бобир. Танланган асар. – Тошкент: Ўқитувчи, 1983. 3. Бабур, Захириддин Мухаммад. Маҳрами асрор топмадим – Тошкент: Ёзувчи, 1993. 4. Бобур. Бобурнома. – Тошкент: Юлдузча, 1989. 5. Гулямова Г. С. Роль ислама в XV–XVI вв. Мавераннахре и Хорасане. // Россия и мусульманский мир. –2019. – №1. – С. 107-119. 6. Неру Джавахарлал. Открытие Индии. – М. : ИЛ, 1955. 7. Хасанов, С. З. М. Бабур. – O‗zbekiston NMIU, 2011. 8. Шоҳ ва шоир Захириддин Муҳаммад Бобур. – Тошкент: Шарқ, 1996. 9. Махаматов Т. М., Маматов М. А. Вопросы национально- этической идентичности и толерантности в политике и творчестве Захириддина Бабура. Сборник статей и тезисов докладов Международной научно-практической конференции на тему «Интеллектуальное наследие Захириддина Мухаммада Бабура и современность» – М.: -2020. Mutaxassislarning fikricha, Bobur o‗z davridagi turkiyzabon shoirlar orasida zo‗r Alisher Navoiydan keyin ikkinchi o‗rinda turadi. ―Bobur-noma‖ kitobi jahon madaniyati xazinasiga nasrning ajoyib namunasi, qimmatli tarixiy manba sifatida kirdi. Bu insonning ijodiy merosi abadiydir. U qurgan imperiya haqida nima deyish mumkin? Bobur o‗limidan oldin odat bo‗yicha o‗z mol-mulkini o‗g‗illari o‗rtasida taqsimlab bergan. Hindiston Humoyunga ketdi. Ammo aka-uka do‗stona munosabatda bo‗lmadi, Humoyun otasidan na jasorat, na iste‘dod, na, nihoyat, omad meros bo‗lib qoldi. Sherxon boshchiligidagi qoʻzgʻolonchi feodallar Humoyun qoʻshinlarini tor-mor qildilar, Bobur merosxoʻrning koʻplab yaqin safdoshlari dushman tomoniga oʻtib ketishdi. Humoyun Eronga qochdi, raqibi esa Dehliga kirdi. Mug'allar sulolasining hokimiyati deyarli o'n besh yil davomida to'xtatildi. Keyin u tuzalib ketadi. 1556-yilda taxtga o‗tirgan va Hindistonda qariyb 50 yil hukmronlik qilgan, imperiya chegaralarini kengaytirgan, lekin ilm-fan va san‘atga homiyligi bilan eng mashhur bo‗lgan Boburning nabirasi Akbar ularning nomlarini tarixga yozadi – juda boshqacha yo‗llar bilan; 1658 yilda otasini taxtdan ag'dargan Aurentsit akasini o'ldirdi, imperiyani yanada kengaytirdi va Alum Gir unvonini oldi - "dunyoni zabt etuvchi"; Alum II, bu davrda 1788 yilda inglizlar Bobur avlodlari uchun ingliz tojining moddiy mazmunini belgilab, Mug'allar imperiyasini egallab olishdi; 1857-yilda 90 yoshida inglizlarga qarshi isyon koʻtargan hindular tomonidan hukmdor deb eʼlon qilingan oʻn yettinchi va oxirgi moʻgʻul Bahodirxon Rangunga qochib ketadi va tez orada 1862 yilda vafot etadi. Bobur Hindistonda juda qisqa muddat (1526-1530) hukmronlik qilganiga qaramay, feodal jihatdan tarqoq mamlakatni ma‘lum darajada birlashtirib, yer-suv munosabatlarini, soliq tizimini tartibga solish kabi muhim chora-tadbirlarni hayotga tatbiq etishga muvaffaq bo‗ldi. Uning buyrug'i bilan masjidlar obodonlashtirildi, turli maqsadlarda binolar qurildi, hammomlar qurildi, quduqlar qazildi va hokazo. Hindistonning yirik shaharlari — Dehli, Agra, Lahor, Devalpurda Bobur manzarali oʻsimliklardan iborat bogʻ va istirohat bogʻlari barpo etgan. Xarakterli jihati shundaki, Bobur bog‗larni rejalashtirishda O‗rta Osiyo chorbog‗ tizimidan foydalangan. ―Bobur-noma‖dan ma‘lum bo‗lishicha, 1526- yilda Panipatda Bobur Ibrohim Lodiy ustidan qozonilgan g‗alaba sharafiga Kobul- baxt nomli katta bog‗ barpo etgan, shekilli, bu uning Hindistondagi birinchi qurilishi bo‗lgan. Bobur Hindistonda barpo etilgan bog‗larda dastlab O‗rta Osiyo poliz ekinlari va uzumlarini yetishtirish tajribasini qo‗llagan (Hindistonda hali ham ―Anguri Samarqandi‖ deb nomlangan uzum navi, ya‘ni Samarqand uzum yetishtiriladi). Yüklə 384,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|