Nisa Surəsi 77-80

lazımlı olmasın. Çünki uca Allah belə buyurmuşdur:

"Kim bir pislik edər yaxud nəfsinə zülm edər də sonra Allah'-

dan bagışlanma diləsə, Allahı çox bagışlayıcı və əsirgəyici tapar."

Yenə Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə buyurmuşdur: "Allah, qulunu

sevdiyi halda imtahandan keçirər. Çünki onun dua ilə yalvarışını duy/eşitmək

istər." Bir dəfə də belə buyurmuşdur: "Allah dua qapısını

açarkən, qəbul qapısını bağlayacaq deyil. Çünki O, 'Mənə dua

edin/əldə et, sizə razılıq edim.' [Mömin, 60] buyurmuşdur. Tövbə kapsını

açarkən, bağışlama kapsını bağlayacaq deyil. Çünki O, 'Kim bir

pislik edər yaxud nəfsinə zülm edər də sonra Allahdan bagışlanma

diləsə, Allahı çox bagışlayıcı və əsirgəyici tapar.' buyurmuşdur."

Eyni əsərdə Abdullah b. Hammad Ənsarı, Abdullah b. Sinanın

belə dediyini rəvayət edər: İmam Cəfər Sadiq (ə.s) buyurdu ki:

"Qeybət, qardaşın haqqında onda mövcud olub da Allahın gizlədiyi

160 ..... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

şeyləri söyləməyindir. Onda olmayan şeyləri söylədiyin zaman bu,

uca Allahın bu ayədə işarə etdiyi vəziyyətdir: Şübhəsiz ki, böyük

bir böhtan və açıq-aşkar bir günah yüklənmiş olar."

Təfsir-ul Qummuda, "Onların pıçıldaşmalarının birçogunda xeyr

yoxdur." ayəsiylə əlaqədar olaraq bu rəvayətə yer verilir: Mənə atam

izah etdi, ona Ibni Əbu Umeyr izah etmiş, o da Hammaddan

duy/eşitmiş, ona da Halebi İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) köçürmüş ki:

"Allah Quranda, tamahhülü (möminlərin problemlərini həll etmədə

vasitəs(n)i olmağı) fərz etmişdir." Dedim ki: "Qurban olduğum

'tamahhül' nədir?" Dedi ki: "Qardaşından daha tanınan, daha hörmətli

biri olar və onun adına gizlicə pıçıldaşma və danışma yoluyla

problemini həll etməyə çalışarsan. Uca Allah bu ayədə buna işarə

etmişdir: 'Onların pıçıldaşmalarının birçogunda xeyr yoxdur.'

[Pıçıldaşmalarının bir çoxunda xeyr olmadığına görə, demək ki bəzilərində

xeyr vardır.]"

əl-Kafi adlı əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriylə Abdullah b.

Sinandan, o da Əbu Caruddan belə rəvayət edər: İmam Mis (ə.s)

buyurdu ki: "Sizə bir şey söylədiyim zaman, mənə Quranın onunla

əlaqədar şərhini problem/sualın." Sonra belə dedi: "Rəsulullah (s. a. a)

dedi-qodunu, malı ifsat etməyi və çox sual soruşmağı qadağan etdi." Deyildi

ki: "Ey Rəsulullahın oğulu, buna bağlı Allahın kitabının haranda

şərh vardır?" Buyurdu ki: "Uca Allah, 'Onların pıçıldaşmalarının

birçogunda xeyr yoxdur. Tək sədəqə yaxud yaxşılıq ya

də insanların arasını düzəltməyi əmr edən xaric.' buyurmuşdur. Bir

başqa ayədə, 'Allahın sizin üçün dolanışıq kaynagı və yaşayış vəsiləsi

kıldıgı mallarınızı (yetimlərin mallarını) beyinsiz (yetim)lere verməyin.'

(Nisa, 5) buyurmuşdur. Başqa bir yerdə də, 'Ey iman edənlər,

açıklandıgı zaman xoşunuza getməyəcək şeyləri soruşmayın.'

[Maidə, 101] buyurmuşdur." [Üsulu Kafi, c. 1, s. 60, h: 5.]

Təfsir-ul Ayyaşidə, Ibrahim b. Abdulhamiddən o da etibarlı

bəzi kəslərdən, o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) "Onların pıçıldaşmaları-

nın birçogunda xeyr yoxdur. Tək sədəqə yaxud yaxşılıq ya

də insanların arasını düzəltməyi əmr edən xaric." ayəsində keçən

Nisa Surəsi 105-126 ......................... 161

"maruf=iyi-lik" sözündən məqsəd borcdur, şəklində bir şərh

rəvayət edər. [c. 1, s. 275, h: 271]

Mən deyərəm ki: Bu hədisi, Qummu da eyni rəvayət zənciriylə öz

təfsirində köçürmüşdür. Eyni mənas(n)ı ehtiva edən hədislər Ehlisünnet qaynaqların tərəfindən

də köçürülmüşdür. Hər vəziyyətdə, burada bir uyğunlaşdırma və

mücərrəd bir tərifin obyektiv qarşılığının bir qisiminin gündəmə gətirilişi

söz mövzusudur.

et-Dürr-ül Mensurda, Müslim, Tirmizi, Nəsəs(n)i, Ibni Macə və

Bəy-haqqı, Süfyan b. Abdullah es-Sakafidən belə rəvayət edərlər:

"Dedim ki: 'Ya Rəsulullah, mənə elə bir şey əmr et ki, Islamda onu

sarılmaqla qorunmuş olum.' Buyurdu ki: 'Allaha iman etdim, de,

sonra dümdüz ol.' Dedim ki: 'Ya Rəsulullah, mənim haqqımda ən/en

çox niyə/səbəb narahatlıqlanırsan?' Dilinin bir tərəfini tutaraq, 'Bundan'

dedi."

Mən deyərəm ki: Çox danışmağı tənqid edən; danışmamağı, susmağı

və səssizliyi tərifləyən, buna bağlı nəsihət edər ehtiva edən xəbərlər olduqca qabarıqdır.

Bunlar Şiə və Sünni qaynaqlarda bolca iştirak etməkdədirlər.

Eyni əsərdə, Əbu Nəsr Seczinin əl-Ibane adlı əsərdə, Ənəsdən

şöylə rəvayət etdiyi ifadə edilər: "Bir bədəvi Rəsulullahın (s. a. a) yanına

gəldi. Rəsulullah (s. a. a) ona dedi ki: 'Ey bədəvi, Allah mənə

Qurandan bu ayəs(n)i endirdi: 'Onların pıçıldaşmalarının birçogunda

xeyr yoxdur... biz ona yaxında böyük bir mükafat verecegiz.' Ey

bədəvi, böyük mükafat cənnətdir.' Bədəvi də, 'Bizi Islam dininə çatdıran

Allaha həmd olsun.' dedi."

Eyni əsərdə, "Kim də özünə dogru yol müəyyən olduqdan sonra

Peyğəmbərə qarşı çıxar..." ayəsiylə əlaqədar olaraq Tirmizi və Beyhaki

-əl-Əsmə ves-Sıfat adlı əsərdə- Ibni Ömərdən belə rəvayət edərlər:

Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Uca Allah, bu ümməti, əbədi olaraq

pozğunluq üzərində birləşdirməz. Allahın əli camaatın üzərindədir.

Camaatdan ayrılıb sahildə qalan kimsə, atəşdə də tək olar."

Yenə eyni əsərdə, Tirmizi və Beyhaki Ibni Abbasdan belə rəvayət

edərlər: Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) buyurdu ki: "Uca Allah,

162 ..... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ümmətimi -və ya bu ümməti- əbədi olaraq pozğunluq üzərində

birləşdirməz. Allahın əli camaatın üzərindədir."

Mən deyərəm ki: Məşhur bir rəvayətdir bu. Bunu İmam Haydı (ə.s)

də Bihar-ul Envar kitabının üçüncü dərisində iştirak edən və Ahvaz xalqına

göndərdiyi məktubunda Rəsulullahdan (s. a. a) rəvayət etmişdir.

Əvvəlki şərhlərimizdə, hədisin ifadə etdiyi məna haqqında

bəzi şərhlərdə ol/tapılmışdıq.

Təfsir-ul Ayyaşidə Herizdən, o da Şiə üləmasından bəzilərindən,

İmam Mis və İmam Sadiqdən (ə.s) birinin belə buyurduğunu

rəvayət edər: "Əmr-ül Möminin Əlinin (ə.s) Kufədə ol/tapıldığı

günlər idi. Bir qrup insan yanına gəlib belə dedilər: 'Bizə, ramazan

ayında imamlıq edəcək birini təyin et.' Hz. Əli, olmaz, dedi və bu

mövzuda bir araya gəlmələrini qadağan etdi. Axşam olunca aralarında

belə deyildilər: 'Ramazan üçün ağlayın. Təəssüf oldu mübarək ramazana!'

Bunu görən Həris əl-AVAR bir qrupla birlikdə İmamın yanına

gəldi və belə dedi: 'Ey Əmr-ül Möminin, insanlar matəm edirlər.

Sözlərindən məmnun olmamışlar.' Bunun üzərinə buyurdu

ki: 'Buraxın onları, dilədikləri adamın arxasında namaz qılsınlar.'

Sonra bu ayəs(n)i oxudu: "Kim də... möminlərin yolundan başqa bir

yola xəbərdar etsə, onu gittigi istiqamətdə icra edərik və cəhənnəmdə yalvarıq.

Ora nə pis bir çatış yeridir!" (c. 1, s. 275, h: 272)

et-Dürr-ül Mensur təfsirində nəql edildiyinə görə, "Allahdan

daha dogru şifahi/sözlü kim ola bilər?" ifadəsiylə əlaqədar olaraq Beyhaki et-

Delail adlı əsərdə Akabe b. Komandirin Rəsulullahın (s. a. a) Tebük səfərini

izah edərkən belə dediyini rəvayət edər: Rəsulullah, səhərin

erkən saatlarında Tebükə çatdığımızda, [danışma etmək üçün

ayağa qalxdı və] Allaha həmd etdi, ONU şəxsinə yaraşar şəkildə təriflədi.

Sonra belə buyurdu:

"Allaha hamdüsenadan sonra belə deyərəm: Sözlərin ən doğrusu

Allahın kitabıdır. Ən möhkəm qulp, təqva sözüdür. Ən xeyirli millət,

Ibrahimin millətidir. Ən xeyirli yol Məhəmmədin sünnəsidir. Ən/en

şərəfli söz Allahın zikridir. Hekayələrin ən gözəli bu Qurandır. Işlerin

ən xeyirlisi Quran və sünnələ sabit olan gerçəklərdir. Işlerin ən/en

Nisa Surəsi 105-126 ......................... 163

pisi bidətlər və bəşər uydurması olanlardır. Ən gözəl hidayət

peyğəmbərlərin yol göstəriciliyidir. Ən şərəfli ölüm şəhidlərin ölümüdür.

Korluğun ən koru hidayətdən sonra sapmadıyar. Elmin xeyirlisi

faydalı olanıdır. Yol göstəriciliyin xeyirlisi izlənilənidir. Ən pis

korluq ürəyin korluğudur. Yuxarıdakı (verən) əl aşağıdakı (alan/sahə) əldən

daha xeyirlidir. Az amma kafi olan mal, çox amma əyləndirici olan

maldan daha xeyirlidir. Ən pis bəhanə, ölüm anındakı bəhanədir.

Ən pis peşmanlıq, qiyamət günü yaşanan peşmanlıqdır."

"Kimi insanlar namazı ancaq ucu ucuna, yəni vaxtının son

dəmlərində edərlər. Kimi insanların Allahı zikredişleri, dil laklakasından

kənara keçməz. Səhvlərin ən böyüyü, yalan danışmağı vərdiş

halına gətirmiş dildir. Ən xeyirli zənginlik, nəfsin zənginliyidir.

Ən xeyirli azuqə təqvadır. Hikmətin başı Allah qorxusudur. Ürəkdə

yer/yeyər edən ən xeyirli duyğu yəqindir. Şek və şübhə küfrdəndir.

Ölülərin arxasında səsli ağlayıb döyünmək cahiliyyə ənənəsidir.

Döyüşdə qənimət alınan malı çal/oğurlayaraq tərəfə keçirmək, cəhənnəm

atəşindən bir parçadır. Mal yığmaq atəşdən bir dağlayıcıdır.

Şeir, Iblisin çalğılarından biridir. Içki bütün günahların qaynağıdır.

Qadınlar şeytanın kemendidir. Gənclik bir növ dəlilikdir."

"Qazancın ən pisi faiz qazancıdır. Yeməyin ən pisi yetim

malıdır. Xoşbəxt insan, başqasından öyüd sahədir. Bədbəxt insan,

anasının qarınında bədbəxtdir. Hər birinizin çatacağı yer/yeyər, dörd ziralık

bir yer (qəbir)dir. Hər iş, sonu ilə ölçülər. Işlerin özü sonlarında müəyyən

olar. Rəvayətlərin ən pisi yalan rəvayətlərdir. Hər gələcək olan

yaxındır. Möminə söymək fasiqlik, möminlə döyüşmək kafirlikdir.

Onun ətini yemək (qeybətini etmək) Allaha üsyandır. Möminin

malı da eynilə canı kimi hörmətlidir."

"Kim Allaha qarşı and içsə, Allah onu yalançı çıxarar. Bağışlayan

bağışlanar. Bağışlayanı, Allah bağışlayar. Hirsini udana Allah

əcr verər. Müsibətə qarşı səbr edənə Allah qarşılığını verər. Sırf başqalarının

duy/eşitməsi üçün bir iş edəni Allah, bu sifətiylə nümayiş edər.

Səbr edənə Allah qat qat verər. Allaha üsyan edənə Allah əzab edər.

Allahım! Məni və ümmətimi bağışla. -Bu sözü üç dəfə təkrarladı.-

164 ........................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Allahdan özüm və sizin üçün bağışlanma diləyirəm."

Təfsir-ul Ayyaşidə Məhəmməd b. Delfindən, o da bəzi yoldaşlarından

İmam Sadiqdən (ə.s) və Cabir kanalıyla İmam Mis'-

dan (ə.s), "Şübhəsiz onlara emredecegim də Allahın

yaratdıqlarını degiştirecekler." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət

edilər: "Allahın əmr etdiyi hər şeyi dəyişdirmələrini təlqin edər." [c. 1,

s. 276, h: 275]

Eyni əsərdə, Cabir kanalıyla İmam Misin (ə.s), "Şübhəsiz

onlara emredecegim də Allahın yaratdıqlarını degiştirecekler."

ayəsiylə əlaqədar olaraq "Yəni Allahın dinini" dediyi rəvayət edilər. [c. 1,

s. 276, h: 276]

Mən deyərəm ki: Hər iki rəvayətin vurğuladığı xüsus eynidir. O da

daha əvvəlki şərhlərdə də işarə etdiyimiz kimi fitrət dinidir.

Mecma-ul Bəyan təfsirində, "heyvanların qulaqlarını yaracaqlar"

ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: "Qulaqlarını dibdən kəsəcəklər.

Bu şərh, İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) rəvayət edilmişdir."

Təfsir-ul Ayyaşidə, "(Iş) nə sizin qurun idilərinizlə, nə də

Ehlikita-bın qurun idiləriylə olmaz..." ayəsiylə əlaqədar olaraq, Məhəmməd

b. Müslimdən, o da İmam Misdən (ə.s) belə rəvayət

edər: "Kim bir pislik etsə, onunla cəzalandırılar." ayəs(n)i enincə,

Rəsulullahın (s. a. a) səhabələrindən bəzisi, "Bu ayə, nə qədər şiddətli

bir təhdid ehtiva etməkdədir!" dedi. Rəsulullah (s. a. a) onlara dedi

ki: "Mallarınız, canlarınız və uşaqlarınız barəsində heç imtahandan

keçirilmirsinizmi?" Onlar "Bəli" dedilər. Rəsulullah (s. a. a) davamla

belə buyurdu: "Işte bunlarla uca Allah sizə yaxşılıq yazar və

pisliklərinizi silər. [Ancaq Ehlikitap haqqında belə bir şey

etməz.]" [c. 1, s. 277, h: 278]

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ehtiva edən rəvayətlər, Ehlisünnet qaynaqlarında

bir çox kanaldan səhabələrdən rəvayət edilmişdir.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində ifadə edildiyinə görə, Əhməd, Buxari,

Müslim və Tirmizi Əbu Səid el-Hudridən belə rəvayət edərlər:

Resu-lullah (s. a. a) buyurdu ki: "Möminə isabət edən bir xəstəlik,

bir dərd, bir kədər, bir hüzn, bir əziyyət, bir qəm hətta əlinə batan

Nisa Surəsi 105-126 ................................................... 165

bir tikan yoxdur ki, uca Allah onunla günahını örtməsin, silməsin."

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ehtiva edən rəvayətlər gərək Rəsulullahdan

(s. a. a) və gərəksə Ehlibeyt İmamlarından (Allahın salamı hamısının

üzərinə olsun) bolca rəvayət edilmişdir. Bunlar müstafiz [çox kanallı]

rəvayətlərdir.

Yatılı Ahbar-ır Razılıq adlı əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriylə

Hüseyn b. Xaliddən, o da İmam Razılıqdan (ə.s) belə rəvayət edər:

Atamın, atasından bu sözləri köçürdüyünü duy/eşitdim: "Allahın Ibrahimi

dost əldə etməsi bundan ötəridir: O heç kimi geri çevirmədi,

rədd etmədi. Allahdan başqa heç kimdən bir şey istəmədi."

(c. 2, s. 76, h: 4)

Mən deyərəm ki: Bu, Hz. Ibrahimin (ə.s) "xəlil" deyə adlandırılmasına

bağlı rəvayətlərin ən/en səhihidir. Çünki ləfzin mənasıyla da

üst-üstə düşməkdədir. O da ehtiyacdır. Bu səbəbdən insanın xəlili, ehtiyaclarını

ona gətirən və bildirən kimsədir. Mövzuya başqa baxımdan yaxınlaşan

rəvayətlər də vardır.

64..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Nisa Surəsi 92-94 ................................................................65

92- Səhvən olması xaricində, bir möminin bir mömini öldürməsi

caiz deyil. Səhvən bir mömini öldürən kimsənin, mömin

bir kölə azat etməsi və ölənin ailəsinə təslim ediləcək bir diyet

verməsi lazımlıdır. Ancaq ölünün ailəsi o diyeti bağışlayarlarsa,

verməz. Əgər (səhvən öldürülən,) mömin olmaqla birlikdə sizə

düşmən olan bir birlikdən isə, mömin bir kölə azat etmək lazımdır.

Və əgər özləriylə aranızda andlaşma olan bir birlikdən

isə, ailəsinə təslim ediləcək bir diyet vermək və bir mömin köləni

azat etmək lazımdır. Buna (kölə azat etməyə) gücü çatmayan

kimsənin, Allah tərəfindən tövbəsinin qəbulu üçün iki ay arxa arxaya

oruc tutması lazımdır. Allah biləndir, hikmət sahibidir.

93- Kim bir mömini qəsdən öldürsə cəzası, içində əbədi olaraq

qalacağı cəhənnəmdir. Allah ona qəzəb etmiş, onu lənətləmiş və

onun üçün böyük bir əzab hazırlamışdır.

94- Ey inananlar! Allah yolunda döyüşə çıxdığınız zaman yaxşı araşdırın,

(möminlə kafiri bir-birindən) ayırt edin/əldə et və sizə salam verənə,

dünya həyatının keçici mənfəətinə (qənimətə) göz tikərək,

"Sən mömin deyilsən" deməyin. Çünki Allah qatında bir çox qənimətlər

vardır. Əvvəldən siz də elə idiniz (dünya həyatının keçici

mənfəətinə göz tikmişdinilik); amma Allah (sizi imana çatdırdığı üçün)

sizə lütf etdi. O halda araşdırıb (mömini kafirdən) ayırt etmədə

çox diqqətli olun. Şübhəsiz Allah bütün etdiklərinizdən xəbərdardır.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

"Səhvən olması xaricində, bir möminin bir mömini öldürməsi caiz

deyil." Ayənin orijinalında keçən "xəttənin" sözü, bu halıyla və

"fealın" qəlibinə uyğunlaşdırılmış "səhvin" şəkliylə doğrunun əleyhdarı

deməkdir. Burada isə, "taammüd"ün (qəsdən işləməninil) əleyhdarı olaraq

istifadə edilmişdir. Çünki dərhal sonrakı ayədə, bu ifadəylə qarşılıq

verilmişdir: "Kim bir mömini qəsdən öldürsə..."

"Bir möminin bir mömini öldürməsi caiz degildir." ifadəsindəki

mənfiləmə [ma kane=caiz deyil ifadəsi], öldürməyi tələb edici

bir ünsürü mənfiləmə məqsədinə istiqamətlidir. Yəni bir mömində,

imanın toxunulmaz sahəsinə və sərhədi içərisinə girdikdən sonra,

özü kimi bir mömini öldürməsini tələb edəcək hər hansı bir vəziyyət

mövcud olmaz, öldürmə duyğularının heç bir müxtəlifi onda

ol/tapılmaz. Ancaq səhvən öldürmə ola bilər.

Cümlədə iştirak edən istisna, muttasıl (bitişik) istisnadır. Bu səbəbdən

mənanın vurğusu bu istiqamətədir: "Bir mömin, mömin olduğunu bildiyi

halda, bir mömini mömin olduğu üçün öldürməyi istəməz." Bu

ifadə, tələb edici bir ünsürün ol/tapıldığını mənfiləmə baxımından

aşağıdakı ayələri xatırlatmaqdadır: "Allah heç bir insanla

66 ............ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

qarşılıqlı danışacaq degildir." (Şura, 51) "Bir agacını belə bitirə bilməyə

gücünüzün yetmedigi..." (Nəml, 60) "Lakin onlar daha əvvəl yalanladıqları

şeyə heç cür inanacaq degillerdi." (Yunus, 74) Bunun

kimi daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

Ayəs(n)i kərimə bunun yanında teşrii=yasama xüsusiyyətli bir nəhyi

[yəni, qəsdən bir mömini öldürmə qadağanını] dilə gətirməyə dönük

bir kinayəli izahat tərzinə malikdir. Buna görə ayənin mənas(n)ı belə

diqqətə çarpanlaşır: Allah, bir möminin bir mömini öldürməsini heç bir

zaman mübah etmədi, əbədi olaraq da mübah etməyəcək. O, bunu

haram etmişdir. Ancaq səhvən öldürsə, o başqa. Çünki

mömin bu vəziyyətdə, əslində mömin kimsəni öldürməyi məqsəd qoymamışdır.

Bu isə möminin ya öldürməyi heç bir şəkildə məqsəd qoymamasından

ya da öldürülənin, məsələn öldürülməsi caiz bir kafir

olduğunu sandığı üçün məqsəd qoyaraq (qəsdən) onu öldürməsindən

ötəridir. Bu səbəbdən bu hadisə, haramlığın əhatəsinə girməz.

Bu ayələ əlaqədar bir qrup təfsirçinin qiymətləndirməsi isə başqa

istiqamətdədir. Bunlar, "Səhvən olması xaricində..." ifadəsindəki istisnanın

münkatı (qopuq) istisna olduğunu iddia etmiş, ardından belə

demişlər: "Səhvən olması xaricində..." ifadəsinin, gerçək bir

istisna hesab edilməməsinin səbəbinə gəlincə, bu (gerçək istisna

şəklində şərh etmək), səhvən adam öldürmənin əmr edildiyi

və ya mübah qılındığı nəticəsini doğurar. [Söz mövzusu qiymətləndirmə

bundan ibarət idi.]

Ancaq siz, bunun yalnız "səhvən öldürmə" hadisəsindəki haram-

lık vəziyyətini ortadan qaldırdığını ya da haramlıq xüsusunun

başdan etibarən söz mövzusu olmadığını göstərdiyini öyrənmiş ol/tapılırsınız.

Ayəs(n)i belə anlamanın da heç bir qorxusu yoxdur. Bu

halda doğrusu, istisnanın muttasıl yəni tamamilə bitişik olduğudur.

"Səhvən bir mömini öldürən kimsənin mömin bir kölə azat etməsi

və ölənin ailəsinə təslim ediləcək bir diyet verməsi lazımlıdır. Ancaq

ölünün ailəsi o diyeti bağışlayarlarsa, verməz." Ayədə keçən "tahrir"

sözü, köləni azad etmək mənasını verər. "Rakabe" isə, boyun

Nisa Surəsi 92-94 .......................... 67

deməkdir. Ancaq məcazi olaraq kölə kimsə mənasında istifadə edilməsi

məşhurluq qazanmışdır. "Diyet" isə cana, bir orqana və ya başqa

bir şeyə qarşılıq olaraq mal vermək deməkdir. Bu səbəbdən ifadənin

mənas(n)ı belədir: Kim bir mömini səhvən öldürsə, mömin bir

kimsəni azat etməsi və öldürülən adamın ailəsinə bir diyet ödəməsi,

diyeti onlara təslim etməsi lazımdır. Ancaq öldürülən adamın vəlilərinin

öldürən adama bunu sədəqə olaraq bağışlamaları və bağışlamaları

vəziyyətində diyet ödəmək lazım deyil.

"Əgər (səhvən öldürülən,)... sizə düşmən olan bir birlikdən isə..."

Ayənin orijinalında keçən "qana" sözünün əvəzliyi, öldürülən

möminə dönükdür. Düşmən birlikdən məqsəd də, Müsəlmanlarla

döyüş halında olan kafirlərdir. Bu səbəbdən ifadənin

mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşır: Əgər səhvən öldürülən adam

mömin, qövmü də möminlərlə döyüş halında olan, bu səbəbdən

möminə varis ola bilməyən kafirlər isə, yalnız kölə azat etmək

lazımdır; diyet ödəmək lazım deyil. Çünki Müsəlmanlarla döyüşən

bir kafir heç bir barədə möminin varisi ola bilməz.

"Və əgər özləriylə aranızda andlaşma olan bir birlikdən isə..."

Ayənin axışından aydın olduğu qədəriylə, bu ifadənin orijinalında

iştirak edən "qana" hərəkətinin də əvəzliyi, öldürülən mömin adama dönükdür.

Yenə ayədə keçən "müqavilə" sözü, mütləq olaraq andlaşma

deməkdir. Tərəfdən və hər cür müqavilədən daha ümumidir. Bu

baxımdan belə bir məna çıxır qarşımıza: "Öldürülən mömin, sizinlə

özləri arasında andlaşma olan bir qövmə mənsub isə,

həm diyet ödəmək, həm də bir kölə azat etmək lazımdır." Diyetin

əvvəl zikr edilməsi, andlaşma faktının güdülməsinə vurğu etməyə

istiqamətlidir.