Nisa Surəsi 77-80

namazların hər ikisi də qısaldılmalıdırmı? deyə soruşdum. Buyurdu

ki: "Bəli, amma qorxu namazı, qorxusuz bir mühitdə reallaşdırılan

səfərdəki namazdan daha çox qısaldılmağı haqq edər." [c. 3,

s. 302, h: 12/921]

Məhrum la Yahzuruh-ul Fakih adlı əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriylə

Zürare və Məhəmməd b. Müslimdən belə rəvayət edər: Biz

İmam Misə (ə.s) soruşduq: "Səfəri namaz haqqında nə buyurarsınız?

Necə qılınar? Qaç/neçə rükətdir?" Buyurdu ki: "Uca Allah belə buyurur:

'Yer üzündə səfər ettiginiz zaman... namazı qısaltmanızda

sizə bir günah yoxdur.' Bu baxımdan, səfərdə namazı qısaldaraq

etmək, eynilə mukimken tam etmək kimi vacibdir." Dedik

ki: "Amma uca Allah, 'sizə bir günah yoxdur.' buyurur, 'edin...'

demir ki. Mukimken namazı tam etmək kimi, səfərdə qısaldaraq

etmək necə vacib olar?"

Buyurdu ki: "Uca Allah, 'Şübhəsiz Səfa ilə Merve, Allahın ni-

114 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

şanlarındandır. Kim Allahın evini həcc edər və ya ümrə etsə,

onları təvaf etməsində özünə bir günah yoxdur.' buyurmur

mu? Və Səfa ilə Merveni təvaf etmək fərz deyilmi? Çünki uca

Allah, bunu kitabında və Peyğəmbəri -saada praktikada tətbiq etmişdir. Eyni

şəkildə səfərdə namazı qısaltmaq da Peyğəmbərin (s. a. a) həqiqətən

tətbiq etdiyi və uca Allahın kitabında zikr etdiyi bir hökmdür."

Dedik ki: "Yaxşı səfərdə bir namazı dörd rükət edən kimsə,

namazını yeniləməlimi, deyilmi?"

Buyurdu ki: "Əgər ona namazları qısaltma ayəs(n)i oxunmuş və açıqlanmış buna baxmayaraq yenə də dörd rükət olaraq etmişsə, namazı yenidən etməsi lazımdır. Əgər ayə özünə oxunmamışsa və bu hökmü də bilmirsə, dörd rükət olaraq etdiyi namazı yeniləməsi lazım deyil. Bütün namazların

səfərdə iki rükət qılınması fərzdir. Axşam namazı xaric. Bu namaz

üç rükətdir və qısaltması olmaz. Çünki Rəsulullah (s. a. a) səfəri

ikən də, mukim ikən də onu üç rükət halında buraxmışdır [üç

rükət olaraq etmişdir]."

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Ibni Əbi Şeybe, ABŞ b. Hamid,

Əhməd, Müslim, Əbu Davud, Tirmizi, Nəsəs(n)i, Ibni Macə, Ibni Carud,

Ibni Huzeyme, Tahavi, Ibni Cərir, Ibni Münzir, Ibni Əbi Xatəm, ən/en-

Nuhhas -Nasih adlı əsərində- və Ibni Hibban, Yala b. Ümeyyedən

belə rəvayət edərlər: Ömər b. Hattaba soruşdum: "Kafirlərin sizə bir

pislik etmələrindən qorxsanız, namazı qısaltmanızda sizə

bir günah yoxdur." buyurulur. [Bu səbəbdən bu hökm qorxuyla elin idilidir.]

İndi isə, insanlar güvənə qovuşmuşlar." Ömər mənə

dedi ki: "Sənin heyrətləndiyin şeyə mən də heyrətlənmiş və bunu

Rəsulullaha (s. a. a) soruşmuşdum. Buyurmuşdu ki: Bu Allahın sizə

verdiyi bir sədəqədir [tanışı bir asanlıqdır]. Onun sədəqəsini qəbul

edin/əldə et."

Yenə eyni əsərdə, ABŞ b. Hamid, Nəsəs(n)i, Ibni Macə, Ibni Hibban

və Beyhaki -Süneninde- Ümeyye b. Xalid b. Əsədən belə rəvayət

edərlər: Ümeyye, Ibni Ömərə soruşar: "Sən tərəfindən səfərdə namazı qısaltmaq

caizdirmi? Çünki Allahın kitabında da buna bağlı bir

hökm görə bilmirik. Mövcud olan hökm qorxu namazı ilə əlaqədardır."

Nisa Surəsi 101-104 ............... 115

Ibni Ömər bu cavabı verər: "Ey qardaşımın oğulu, uca Allah Hz. Məhəmmədi (s. a. a) göndərərkən biz bir şey bilməzdik. Biz nə ediriksə,

Rəsulullahdan gördüyümüz kimi edirik. Səfərdə namazı

qısaltmaq da Rəsulullahın (s. a. a) tətbiq etdiyi bir sünnədir."

Eyni əsərdə, Ibni Əbi Şeybe, Tirmizi -səhih olduğunu ifadə edərək-

və Nəsəs(n)i Ibni Abbasdan belə rəvayət edərlər: "Rəsulullah ilə birgə

Məkkə ilə Mədinə arasında heç bir şeydən qorxmadığımız, təhlükəsizlikdə

olduğumuz halda dörd rükətli namazı iki rükət olaraq etdik."

Eyni əsərdə, Ibni Əbi Şeybe, Əhməd, Buxari, Müslim, Əbu

Davud, Tirmizi və Nəsəs(n)i, Herise b. Veheb el-Huzaidən belə rəvayət

edərlər: "Rəsulullah ilə birlikdə çox sayda insan varkən və özümüzü

tamamilə təhlükəsizlikdə hiss edərkən, günortan və ilkindi namazlarını

iki rükət etdik."

el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Davud b. Ferkaddan

belə rəvayət edər: İmam Cəfər Sadiğə (ə.s) dedim ki: "Çünki namaz

inananlar üzərində sabit bir fərzdir." ayəs(n)i haqqında nə buyurarsınız?"

Dedi ki: "Namaz sabit və heç bir şəkildə dəyişməz bir

fərzdir, demək istənir. Bir az erkən etməyin və ya bir az keç etməyin

sənə zərər verəcək deyil. Yetər ki bu etdiyin, namazın tamamilə

itməsinə səbəb olmasın. Əks halda uca Allahın bu

sözünün əhatəsinə girərsən: "Namazı məhv etdilər, şəhvətlərinə

peyklər. Işte bunlar, azğınlıqlarının cəzalarını görəcəklər."

(Məryəm, 59) [Fürus(n)u Kafi, c. 3, s. 270, h: 13]

Mən deyərəm ki: Burada namazların vaxtlarının genişliyinə işarə

edilir. Necə ki başqa rəvayətlərdə də bu anlama işarə edilmişdir.

Təfsir-ul Ayyaşidə Məhəmməd b. Müslimdən, o da İmam Mis

(ə.s) və İmam Sadiqdən (ə.s) birinin, səfərdə axşam namazıyla

əlaqədar olaraq belə buyurduğunu rəvayət edər: "Əgər bir müddət gecikdirmiş

olsansa da/də/dahi onu tərk etmə. Sonra şam namazını edərkən

onu da edə bilərsən. Diləsən akşamüzeri günəş batdıqdan sonra şəfəqdə

meydana çıxan qızardı itənə qədər gedə bilər sonra edə bilərsən.

Çünki Rəsulullah günorta və ilkindi namazlarını birlikdə və axşam

116 ..... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

və şam namazlarını da birlikdə (cem edərək) etmişdir. Bəzən təxir

edir (təxirə salır), bəzən də təqdim edirdi (önə al/götürürdü). Çünki

uca Allah, 'namaz inananlar üzərində sabit bir fərzdir.' buyurmuşdur.

Burada namazın möminlər üzərində fərz olduğu nəzərdə tutulmuşdur;

başqa deyil. Çünki əgər ayədə Sünnilərin iddia etdikləri kimi,

beş namazın ancaq özlərinə aid xüsusi vaxtlarda qılınmasının

zəruriliyi nəzərdə tutulsaydı, Rəsulullah namazları birləşdirərək

etməzdi və onların dedikləri kimi edərdi. Halbuki Rəsulullah (s. a. a)

dini daha yaxşı bilərdi, dinin hökmlərindən hər kəsdən çox xəbərdar idi.

Əgər beləsi daha xeyirli olsaydı, Hz. Məhəmməd (s. a. a) bunu

əmr edərdi."

"Necə ki Sıffin döyüşündə Əmr-ül Möminin Əli (ə.s) ilə birgə

olanlar günorta, ilkindi, axşam və şam namazlarını etməyə fürsət tapa bilmədikləri

üçün Hz. Əli (ə.s) onlara piyada və minikdə ikən təkbir, təhlil

və təsbeh gətirmələrini əmr etdi. Çünki uca Allah, 'Eger qorxsanız,

piyada və ya minikdə ikən qılın.' [Bəqərə, 239] buyurmuşdur. Hz.

Əli (ə.s) əmr etdi, onlar da belə etdilər."

Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi, bu rəvayətlər daha əvvəl etdiyimiz

şərhlərlə üst-üstə düşür. Işaret etdiyimiz bu mənas(n)ı dəstəkləyən

hədislər, xüsusilə Ehlibeyt İmamları (Allahın salamı onlara olsun)

kanalıyla çox rəvayət edilmişdir. Biz, bunlardan bəzi nümunələr

təqdim etdik.

Bilin ki, Ehlisünnet qaynaqlarında, yuxarıdakı şərhlərlə

ziddiyyət təşkil edən bəzi rəvayətlər də vardır. Lakin bunlar da öz aralarında

ziddiyyət ifadə etməkdədirlər. Bunların və xüsusidə qorxu namazının, ümumiyyətlə

də səfəri namazının kısaltılışını mövzu alan/sahə rəvayətlərin qiymətləndirməsi,

fiqh elminin sahəsinə girər.

Təfsir-ul Qummuda, "(Düşməniniz olan) toplulugu izləməkdə

zəiflik göstərməyin..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir:

"Bu ifadə Al/götürü Imran surəsində iştirak edən, 'Eger siz (Uhudda) bir

yara aldınızsa, onlar da bənzəri bir yara almışlar.' [Al/götürü Imran,

140] ayəsinə ətf edilmişdir; onunla elin idilidir, ona istiqamətli bir şərhdir."

Nisa Surəsi 101-104 ........................... 117

Biz söz mövzusu ayəs(n)i təfsir edərkən eniş səbəbini zikr etmişdik.

Nisa Surəsi 105-126 ........................................................... 119

120 .................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

105- Allahın sənə göstərdiyi şəkildə insanlar arasında hökm edəsin

deyə sənə kitabı haqq ilə endirdik; xainlərin müdafiəçisi

olma!

106- Və Allahdan bağışlama istə. Şübhəsiz Allah, çox bağışlayıcı

və əsirgəyicidir.

107- Özlərinə xainlik edənlərdən yana məşğul olmağa qalxma

(onları müdafiə etmə); çünki Allah xainlikdə irəli gedən günahkar birini

sevməz.

108- Insanlardan gizlənirlər (utanırlar) da Allahdan

gizlənmirlər (utanmırlar). Halbuki gecə, ONun razı olmadığı

sözü düşünüb qurarlarkən O, onlarla bərabərdir. Allah, onların

etdikləri hər şeyi əhatə edicidir.

109- Haydı siz dünya həyatında onlara tərəf çıxıb müdafiə etdiniz,

ya qiyamət günü Allaha qarşı onları kim müdafiə edəcək yaxud onlara

kim vəkil olacaq?!

110- Kim də bir pislik edər yaxud nəfsinə zülm edər də sonra

Allahdan bağışlanma diləsə, Allahı çox bağışlayıcı və əsirgəyici

tapar.

111- Kim bir günah qazansa, onu ancaq öz əleyhinə qazanmış

olar. Allah biləndir, hikmət sahibidir.

112- Kim bir səhv və ya günah işlər də sonra onu bir günahsızın

üzərinə təyin etsə, şübhəsiz ki, böyük bir böhtan və açıq-aşkar bir günah

yüklənmiş olar.

113- Allahın sənə lütf və rəhməti olmasaydı, onlardan bir

qrup səni çaşdırıb sapdırmağa cürət etmişdi. Lakin onlar yalnız

özlərini çaşdırıb sapdırarlar; sənə heç bir zərər verə bilməzlər. Allah

sənə kitabı (vəhyi) və hikməti endirdi, sənə bilməyəcəyin şeyləri

öyrətdi. Allahın lütfü sənə həqiqətən böyükdür.

114- Onların pıçıldaşmalarının bir çoxunda xeyr yoxdur. Tək

sədəqə yaxud yaxşılıq ya da insanların arasını düzəltməyi əmr edən

xaric. Kim Allahın razılığını qazanmaq məqsədiylə bunu etsə, biz

ona yaxında böyük mükafat verəcəyik.

Nisa Surəsi 105-126 ................... 121

115- Kim də özünə doğru yol müəyyən olduqdan sonra Peyğəmbərə

qarşı çıxar və möminlərin yolundan başqa bir yola xəbərdar etsə,

onu getdiyi istiqamətdə icra edər və cəhənnəmdə yalvarıq. Ora nə pis

bir çatış yeridir!

116- Çünki Allah, özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz;

bundan başqasını dilədiyi kimsə üçün bağışlayar/hədiyyələr. Allaha ortaq qaçan

kimsə, həqiqətən tünd bir pozğunluğa düşmüşdür.

117- Onlar Allahın xaricində təsirləri olmayan passiv tanrılardan

başqasına tapınmazlar və heç bir xeyrlə əlaqəsi olmayan Şeytandan

başqasına tapınmazlar.

118- Allah onu lənətləmiş, o da demişdi ki: "Əlbəttə sənin qullarından

müəyyən bir pay alacağam.

119- Onları mütləq sapdıracağam, şübhəsiz onları boş qurun idilərə

boğacağam, qətiliklə onlara əmr edəcəyə(i)m də heyvanların

qulaqlarını yaracaqlar, şübhəsiz onlara əmr edəcəyə(i)m də Allah-

'ın yaratdıqlarını dəyişdirəcəklər." Kim Allahı buraxar da Şeytanı

dost əldə etsə, əlbəttə açıq-aşkar bir ziyana uğramışdır.

120- (Şeytan) onlara söz verər və onları ümidləndirər; halbuki

Şeytanın onlara söz verməsi, aldatmacadan başqa bir şey deyil.

121- Işte onların çatacağı yer/yeyər cəhənnəmdir; ondan qaçıb xilas olacaq

bir yer də tapa bilməyəcəklər.

122- İnanıb yaxşı işlər edənləri də, altından çaylar axan cənnətlərə

yerləşdirəcəyik. Orada davamlı qalacaqlar. Bu, Allahın

gerçək vədidir və Allahdan daha doğru şifahi/sözlü kim ola bilər?

123- (İş) nə sizin qurun idilərinizlə, nə də Ehlikitabın qurun idiləriylə

olmaz. Kim bir pislik etsə, onunla cəzalandırılar və özü

üçün Allahdan başqa nə bir dost, nə də bir köməkçi tapar.

124- Kişi olsun, qadın olsun, hər kim də mömin olaraq bəzi

yaxşı işlər etsə, işdə onlar cənnətə girərlər və onlara nüvə

qırıntısı qədər belə zülm edilməz.

125- Iyilik edərək özünü Allaha təslim edən və Ibrahimin

hanif (Allahı bir tanıyan) dininə təbii/tabe olan kimsədən din baxımın-

122 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

dan daha yaxşı kim vardır? Allah Ibrahimi dost əldə etmişdir.

126- Göylərdə və yerdə nə varsa, hamısı Allahındır və Allah hər

şeyi əhatə etmişdir.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Ayələrin üzərində düşündüyümüz zaman, bir axış bütünlüyünə

sahib olduğunu; mühakimədə ədalət qanununu güdməyi tövsiyə etmə

məqsədinə istiqamətli olduğunu; hakim və hakimin, kim olsalar olsunlar

mühakiməsində və hökmündə haqsızlara meyl göstərməsini və haqq

sahiblərinə haqsızlıq etmələrini qadağan etməyi hədəflədiyini görərik.

Bu söylədiyimiz mövzulara da, ayələrin endiyi mühitdə yaşanan

kimi hadisələrə işarə edilərək və bununla elin idili olaraq mövzunu yaxından

maraqlandıran dini həqiqətlərdən, bunların imtina edilməzliyindən,

uyğun gəlilmələrinin zəruriliyindən danışılaraq və möminlərin

diqqəti, "Din ancaq həqiqətdir, ad deyil. Haqq adını daşımaq deyil,

haqqa riayət etmək fayda verər." universal gerçəyinə çəkilərək

toxunulmuşdur.

Aydın olduğu qədəriylə bu hekayə, bu ayədə işarə edilən bir hadisələ

əlaqədardır: "Kim bir səhv ya da günah işlər də sonra onu bir günahsızın

üzərinə təyin etsə, şübhəsiz ki, böyük bir böhtan və açıq bir günah

yüklənmiş olar." Bu ayə göstərir ki, o dövrdə günahsız insanların

üzərinə yıxıla biləcək növdən oğurluq, adam öldürmək, başqasının

malını tələf etmək və ya zərər vermək kimi günahlandırar/cinayətlər işlənirdi və

bu cür cinayətlər/günahları işləyənlərin Hz. Peyğəmbəri (s. a. a) hökm vermədə

yanıltmağa cürət etmələri də ehtimal daxilində idi. Lakin Allah onu,

bu kimi art niyyətli insanların sapdırma cəhdlərinə qarşı qorumuşdur.

Bundan da aydın olur ki, ayələr qrupunun başlarındakı bu

ifadələrdə də bu hekayəyə işarə edilir: "Xainlərin müdafiəçisi olma...",

"Insanlardan gizlənirlər (utanırlar)...", "Haydı siz onları

müdafiə edin..." Hərçənd xainlik, ümumiyyətlə əmanətlərlə əlaqədar olaraq gün-

Nisa Surəsi 105-126 ................... 123

dəmə gələn bir vəziyyətdir; ancaq burada, "Allah xainlikdə irəli gedən

günahkar birini sevməz. Insanlardan gizlənirlər (utanırlar)..."

ifadəsini təfsir edərkən vurğulayacağımız kimi, oğurluq kimi

bir vəziyyətlə əlaqədar olaraq istifadə edilmişdir. Burada güdülən xüsus isə

budur: Möminlər bir nəfs kimidirlər. Içlerinde birinə aid olan maldan,

başqaları da güdmə və toxunulmaz olması nöqtəsində məsuldur.

Digər möminlər də o malı qorumaq və gözləməklə öhdəçiliklidir.

Bu səbəbdən möminlərdən bəzilərinin digər bəzisinin malına

istiqamətli bir təcavüz etməsi, özlərindən yenə özlərinə

istiqamətli bir xəyanət mövqesindədir.

Ayələr üzərində bir az daha düşündüyümüz zaman, hekayə bir az

daha canlanar zehinimizdə və belə bir tablo/cədvəl meydana çıxır gözümüzün

qarşısında: Bəziləri bəzilərinin malını çal/oğurlamışlar. Məsələn Rəsulullaha

(s. a. a) aparılır. Bu sırada oğru, günahsız birini ittiham edir, cinayət/günahı

onun üzərinə atır. Oğrunun qohumları da öz lehlərinə bir

hökm çıxarması üçün Peyğəmbərə (s. a. a) israrla yalvarıb xahiş edirlər.

O qədər irəli gedirlər ki, hökmün günahsız adamın əleyhinə

çıxması yolunda Rəsulullahı (s. a. a) yanıltmaq üçün həddindən artıq səy göstərirlər.

Bunun üzərinə ayələr enir və uca Allah, haqsız yerə

günahlandırılan adamı ağlayır.

Bu baxımdan ayələr, eniş səbəbləri məzmununda rəvayət edilən

Əbu Tuma b. Ubeyrikin oğurluğu hekayəsiylə maraqlı bir üst-üstə düşmə ərz

etməkdədir. Daha əvvəl dəfələrlə söylədiyimiz kimi, rəvayət edilən

eniş səbəbləri ilə əlaqədar hekayələr, ümumiyyətlə qaynaqlarda köçürülən

hekayələrin uyğun bir Quran ayəsinə uyğunlaşdırılması şəklində qiymətləndirilmişdir.

Bu ayələrdən ayrıca Peyğəmbərimizin (s. a. a) verdiyi hökmlərin

hüccet olması və onun bu baxımdan günahsız olduğu aydın olur. Bunun

yanında digər bəzi gerçəklərə də işarə edilir ki, inşallah

bunları da açıqlayacağıq.

"Allahın sənə göstərdiyi şəkildə insanlar arasında hökm edəsin deyə

sənə kitabı haqq ilə endirdik." İnsanlar arasında hökm etmək dəyincə,

insanın ağılına gələn ilk şey, insanların mühakimə işləriylə əlaqədar çe-

124 ........ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

kişmeleri və ixtilaflarını veriləcək hökm vasitəçiliyi ilə aradan qaldırmaqdır.

Uca Allah, kitabın (Quranın) indirilişinin məqsədi olaraq insanlar

arasında hökm etməyi göstərmişdir. Bu baxımdan təfsirini təqdim etdiyimiz

ayənin məzmunuyla, daha əvvəl detallı bir şəkildə ələ aldığımız,

"Insanlar bir tək ümmət idi, sonra Allah müjdələyici və xəbərdarlıqçı

olaraq peyğəmbərləri göndərdi. Insanlar arasında anlaşmazlıga

düşdükləri mövzularda hökm vermələri üçün onlarla birlikdə haqq

məzmunlu kitabları da endirdi..." (Bəqərə, 213) ayəsinin məzmunu arasında

bənzəmə vardır.

Bu səbəbdən, xüsusi bir məsələylə əlaqədar olan "Allahın sənə

gösterdigi... sənə kitabı haqq ilə endirdik." ayəs(n)i, ümumi xüsusiyyətli olan

"İnsanlar bir tək ümmət idi..." ayəsinə bənzəməkdədir. Ancaq

təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə əlavə bir xüsus daha var. O da

Rəsulullaha (s. a. a) hökm səlahiyyəti tanıması, fikirini və baxışını

hüccet olaraq görməsidir. Çünki hökm etmə yəni, mühakimə edib

qərara məzmuna və iddia mövzusunu nəticələndirmə kimi bir barədə

hakimin və mühakiməçin (Peyğəmbərin) iddia mövzusuyla əlaqədar olaraq

ümumi hökmlərə və bütünsel qanunlara bağlı məlumata sahib

olmasının yanında öz fikirini icra etməsi, bildiyini

tətbiqə keçirməsi lazımlıdır. Çünki hökmlərin ümumisini və

insanların haqqlarını bilməklə, iddia mövzusu olan məsələni, əlaqədar

qanuna tətbiq edərək hökmə bağlamaq fərqli şeylərdir.

Bu halda, "Allahın sənə gösterdigi şəkildə insanlar arasında

hökm edəsin deyə..." ifadəsində keçən "göstərdiyi" təbiriylə nəzərdə tutulan

xüsus, görüş meydana gətirmə və hökmü təyin etmədiyər, bəzilərinin

ehtimal verdiyi kimi hökmləri və qanunları öyrətmə deyil.

Bu səbəbdən, ayələrin axışından qəbul etdiyimiz qədəriylə ayədə

izah edilən xüsus budur: Allah sənə kitabı endirdi; hökmlərini, şəriətini

və hökm verməsini öyrətdi ki, sənə bəxş etdiyi, icad etdiyi fikiri

və tanıtdığı hökmü buna əlavə edərək insanlar arasında hökm edəsin,

beləcə aralarındakı ixtilafları həllə qovuşdurasın.

"Xainlərin müdafiəçisi olma." Bu ifadə, bundan əvvəlki xəbər

cümləsinə ("hökm edəsin") ətf edilmişdir. Çünki bu cümlə də gər-

Nisa Surəsi 105-126 ................................................. 125

çekdə inşa (əmr) mənasını ehtiva edər. Yəni, sanki belə deyilmişdir: "Insanlar

arasında hökm et və xainlərin müdafiəçisi olma." Ayədə

keçən "hasim" sözü, bir iddianı və onunla əlaqədar hökmü müdafiə edən

kimsə deməkdir. Burada Peyğəmbərimizin (s. a. a), özündən

haqqlarını istəyənlərin əleyhinə olmaq üzrə xainləri müdafiə etməsi və

iddiaya tərəf olanlardan haqlı olanların haqqlarını etibarsız etməsi

qadağan edilir.

"Xainlərin müdafiəçisi olma." ifadəsinin, Peyğəmbərimizə

(s. a. a) istiqamətli olaraq hökm etməyə bağlı ümumi bir əmr xüsusiyyətində

olan əvvəlki ifadəyə ətf edilməsiylə belə bir nəticə də əldə etmək

mümkündür: Ayədə keçən xainlikdən məqsəd, başqalarının

haqqına təcavüz etməməsi lazım olan bir kimsənin başqalarının

haqqlarına istiqamətli hər cür hücumda ol/tapılmasıdır; tam əmanət edilən

bir şeyə xəyanət etmək deyil. Hərçənd, bir xüsusun güdülməsindən

ötəri, xüsusi xüsusiyyətli bir ifadə daha ümumi bir ifadəyə ətf edilə bilər,

ancaq üzərində dayandığımız mövzu belə bir xüsusdan uzaq kimidir.

Bu mövzuya irəlidə toxunacağıq.

"Və Allahdan bağışlama istə. Şübhəsiz Allah çox bağışlayıcı və əsirgəyicidir."

Ayələrin axışından diqqətə çarpanlaşdığı qədəriylə, bu ayədə

keçən "bağışlama"dan məqsəd, uca Allahdan insanın təbiətində

mövcud olan başqasının haqqlarını dişləyə, nəfsin ehtiraslı arzularına

meyl göstərmə imkanını örtməsini və bundan ötəri bağışlamasını

istəməkdir. Daha əvvəl dəfələrlə vurğuladığımız kimi "əfv"

və "bağışlama" sözləri Qurani Kərimdə fərqli faktlarla əlaqədar olaraq

istifadə edilər və bu fərqli faktların ortaq nöqtəsi isə "günah" xüsusiyyətli

oluşlarıdır. Bir şəkildə haqqdan sapmaq yəni.

Bu halda ayəs(n)i -hərçənd Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər-

bu şəkildə mənalandıra bilərik: Əsla/çəkin xainləri müdafiə etmə, onlara meyl

gös-terme. Bu dayanıqlılığında müvəffəqiyyətli olmağı Allahdan dilə. Nəfsini

onların xəyanətlərini müdafiə etməkdən saxlamasını və nəfsinin ehtiraslı

arzularının təsiri altına girməsini önləməsini istə.

Bunun nəzərdə tutulduğunun dəlili, ayələrin axışı içində iştirak edən bu

ifadədir: "Allahın sənə lütf və rəhməti olmasaydı, onlardan bir

126 ....... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

qrup səni çaşdırıb sapdırmağa cürət etmişdi. Lakin onlar yalnız

özlərini çaşdırıb sapdırarlar; sənə heç bir zərər verə bilməzlər."

Çünki ayə qəti bir dillə, onların Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) duyğularını

qərbli seçmə, onu haqqın üzərinə keçirmə istiqamətinə doğru

hərəkətə keçirmək məqsədiylə var güclərini xərcləmələrinə qarşı

ona heç bir zərər verə bilməyəcəklərini ifadə etməkdədir.

Bu səbəbdən Hz. Peyğəmbər (s. a. a) hər cür zərərə qarşı ilahi

zəmanət altındadır. Allah daim onu qorumaqdadır. O halda, Hz.

Peyğəmbər (s. a. a) hökm edərkən əsla zülm etməz, zorbalığa meyl

göstərməz, nəfsin ehtiraslı arzularına görə hərəkət etməz. Hz. Peyğəmbər

(s. a. a) insanlar arasında hökm edərkən güclü ilə zəifi,

dost ilə düşməni, mömin ilə zımmi kafiri, yaxın ilə uzağı bir-birindən

ayırt edərək hərəkət etsəydi bu, Quranın tənqid etdiyi zorbalığın,

zülmün və nəfsin hevasına meyl göstərmənin bir göstəricisi olardı.

Bu halda uca Allahın ona bağışlama diləməyi əmr etməsi, günah

və məsuliyyət səbəbi olan bir günahın ondan sadır olduğunu ya

də onun baxımından övünç vəsiləsi olmayacaq bir tutum sərgiləmək

üzrə olduğunu göstərməz. Tərsinə burada məqsəd, uca Allahdan

özünü nəfsin ehtiraslarına qarşı üstün gətirməsini istəməsidir. Bu

baxımdan onun günahsız olması, Allahın qoruması altına alınmasıyla

birlikdə Rəbbinə möhtac olduğu və Allahdan müstağni olmadığı da

şübhəsizdir. Çünki Allah nə diləsə onu edər.

Burada haqqında danışılan masumiyetin (qoruma altında olmanın) fəaliyyət

sahəs(n)i itaət və üsyan, təriflənən ya da yerilən əməllərdir, objeler

dünyasında olub bitənlər deyil. Digər bir ifadəylə, ayələrin axışı,

Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) nəfsin ehtiraslı arzularına təbii/tabe olma və batilə

meyl göstərmə barəsində zəmanət altında olduğunu göstərməkdədir.

Amma kənar yandan, Peyğəmbərimiz (s. a. a); "Şahid gətirmək

iddia sahibinə, and içmək də inkar edənə aiddir." kimi öz

qoyduğu zahiri mühakimə qayda və qanunlarını əsas al/götürərək hökm etməsinin,

daim reallıqda haqqa rast gəlməsi və davamlı olaraq haqlı

tərəfin qalib gəlməsi və haqsızınsa iddiasında məğlub olması ilə

Nisa Surəsi 105-126 ........................ 127

nəticələnməsi, bu ayələrdən çıkarılamaz. Ayələrin, bu qanunlar sayəsində

davamlı haqqın haqlıya verildiyi nəticəsiylə əlaqədar olmadığı

açıq-aşkar ortadadır.

Qaldı ki, zahiri qanunların tutumu, insanı qəti olaraq belə

bir nəticəyə çatdırmağa çatmaz. Çünki bir cür əlamət və nişanelerden

ibarət olan zahiri qanunlar, tək ümumiyyətlə haqq ilə qərbli

bir-birindən ayırar, daim deyil. Ümumiyyətlə olan bir şeyi daimi kimi qəbul etmənin

bir mənasının olmadığı isə açıqdır.

Yuxarıdakı şərhdən hərəkətlə, bəzi təfsirçilərin "Allah'-

dan magfiret istə." ifadəsiylə əlaqədar olaraq etdikləri bu qiymətləndirmənin

səhvini anlayırıq. Deyirlər ki: "Uca Allah, ona bağışlama

diləməyi əmr etdi; çünki Hz. Peyğəmbər (s. a. a) ayədə işarə edilən

xaini müdafiə etməyə və onu görməzlikdən gəlməyə meyl göstərmişdi.

Çünki söz mövzusu xainin qohumları, onu müdafiə etməsini və

Yəhudiyə qarşı ona dəstək olmasını istəmişlər idi."