Nisa Surəsi 77-80
Yüklə 12,12 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 52- Ürəklərində xəstəlik ol/tap ılanların, "Biz ə bir fəlakətin gəlməsindən
| "İki hökm vardır: Allahın hökmü,
cahiliyyə hökmü. Allahın hökmündə yanılan kimsə, cahiliyyə hökmüylə hökm etmiş olar." [c. 1, s. 478, h: 1] Mən deyərəm ki: Hər iki mənas(n)ı da dəstəkləyən bir çox rəvayət gərək Şiə, gərəksə Sünni kanallarla köçürülmüşdür. Bunlar mühakimə və şahidliklə əlaqədar kitablarda iştirak etməkdədirlər. Ayə hər iki anlama da işarə edir. Daha doğrusu hər iki mənas(n)ı da ifadə edir. Ilk anlama gəlincə; zülm əsaslı bir hökm istər bilərək verilsin, istər bilməyərək verilsin, zülmdür. Eyni şəkildə bilməyərək haqqa görə hökm etmək də elədir. Çünki bütün bunlarda, heva və həvəsə uyğun gəlilməkdədir. Uca Allah da, "Bu halda aralarında Allahın indirdigiyle hökm et və sənə gələn həqiqətən ayrılıb onların keflərinə uyğun gəlmə." ayəsiylə hökm etmə məzmununda heva və həvəsə uyğun gəlməyi qadağan etmişdir. Bunun qarşılığı olaraq da haqqa görə hökm etməyi zikr etmişdir. Bundan da aydın olur ki, bir hükümün caiz olmasının şərti, onun haqq olduğunun bilinməsidir. Əks halda belə bir hökm caiz olmaz; çünki heva və həvəsə təbii/tabe olma vəziyyəti söz mövzusu olar. Heva və həvəs mənşəli bir hökm də, Allahın hökmünün əleyhdarı olan cahiliyyə hökmü xüsusiyyətini haqq edər. İkinci anlama, yəni hökmün, Allahın hökmü və cahiliyyə hökmü olmaq üzrə ikiyə ayrılması məsələsinə gəlincə; bu ayrımı bu ayədən qəbul edirik: "Yoxsa cahiliyyə hökmünümü axtarırlar? Qəti məlumatı olan bir cəmiyyət üçün Allahdan daha gözəl hökm verən kim Maidə Surəsi 41-50 ......................................................... 617 ola bilər?" Çünki bu ayədə, iki hökm şəkli arasında bir müqayisə etmə edilmişdir. Bununla birlikdə, Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər. Taberi Təfsirində Katadedən, "Həqiqətən Tövratı biz endirdik, onda yol göstərmə və nur vardır. (Allaha) təslim olmuş peyğəmbərlər, onunla Yəhudilərə hökm verərdilər, özlərini Allaha vermiş rəbbanilər və alimlər də." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edilər; dedi ki: "Ayədə keçən rəbbanilərdən məqsəd, Yəhudilərin fakihleridir. Ahbar isə, onların alimləridir." Yenə Katade dedi ki: "Bizə izah edildi ki, bu ayə endiyində Peyğəmbərimiz belə buyurdu: "Biz Yəhudilər və onların xaricindəki başqa dinlərə mənsub insanlara hökm edərik." Mən deyərəm ki: Eyni hədisi Sunu idi də, "Həqiqətən Tövratı biz endirdik..." ayəsiylə əlaqədar olaraq ABŞ b. Hamiddən, İbni Cərirdən və Katadedən rəvayət etmişdir. Rəvayətdən qəbul etdiyimiz qədəriylə, Peyğəmbərimizdən (s. a. a) köçürülən ifadə, ayələ elin idilidir. Yəni bu barədə dəlil olan ayədir. Bu vəziyyətdə də ortaya bir problem çıxır. Çünki ayə, yalnız Tövrata görə Yəhudilər haqqında hökm edilməsinə dəlalət edir.
olmayanlara da bu hökmün etibarlı olacağına bağlı bir ifadəyə rast gələ bilmirik. Eyni şəkildə ayədə Tövratın xaricində bir şeylə
zahirindən bu aydın olmaqdadır. Bu ziddiyyət ancaq, "Biz... hökm edərik." ifadəsinin, "Peyğəmbərlər belə belə hökm edərlər." şəklində qəbul edilməsi vəziyyətində ortadan qalxar, ki o zaman da ayələ maraq/əlaqəsi ol/tapılmayan zəif bir məna ortaya çıxar. Elə aydın olur ki, bəzi raviler əlaqədar ayəs(n)i nəql edərkən yanılmışlar və Peyğəmbərimiz bu sözü, "Sənə də... bu kitabı gerçək
hökm et." ayəsinin enməsi üzərinə söyləmişdir. Buna görə bu rəvayət də bizim, "axtarsında" ifadəsindəki əvəzliyin xüsusilə Yəhudilərə deyil də insanlara dön-düğü istiqamətindəki təsbitimizi 618 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5 dəstəkləməkdədir. Bu da göstərir ki, ravi, o ayəs(n)i səhvən bu ayənin yerinə köçürmüşdür. Maidə Surəsi 51-54 ..................................................619....c:5 51- Ey inananlar! Yəhudiləri və Xristianları vəli əldə etməyin. Onlar bir-birlərinin vəliləridir. Sizdən kim onları özünə vəli etsə, o, onlardandır. Allah, zalım cəmiyyəti doğru yola çatdırmaz. 52- Ürəklərində xəstəlik ol/tapılanların, "Bizə bir fəlakətin gəlməsindən qorxuruq!" deyərək onların arasına koşuştuklarını görərsən. Ümid edilər ki Allah, fəth ya da öz qatından bir iş gətirər də onlar, içlərində gizlədiklərinə peşman olarlar. 53- Inananlar, "Bunlarmı o bütün gücləriylə sizinlə birlikdə olduqlarına and içənlər?" deyərlər. Bütün səyləri boşa çıxmış, itirənlərdən olmuşlar. 54- Ey inananlar! Sizdən kim dinindən dönsə (Yəhudi və Xristianları dost əldə etsə, bilsin ki) Allah, yaxında elə bir cəmiyyət 620 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5 gətirəcək ki O onları sevər, onlar da ONU sevərlər. Möminlərə qarşı təvazökar, kafirlərə qarşı şərəfli və şiddətlidirlər. Allah yolunda cihad edərlər və heç bir qınayıcının qınamasından qorxmazlar. Bu, Allahın lütfü və lütfkarlığıdır, onu dilədiyinə verər. Allah, (lütfü və lütfkarlığıyla) genişdir, biləndir. AYƏLƏRİN ŞƏRHİ Bu ayələr üzərində ediləcək ümumi bir qiymətləndirmə, bunların, əvvəlki ayələr qrupuyla əlaqəli olduqları şəklindəki bir qiymətləndirməyi ehtiyatla qarşılamamızı tələb etməkdədir. Eyni şəkildə, "Sizin vəliniz, ancaq Allah, ONun elçisidir..." ifadəsiylə başlayan sonrakı iki ayələ və ondan sonrakı, "Ey inananlar, ...kafirlərdən dininizi eglence və oyun yerinə qoyanları dost əldə etməyin." ayəsiylə başlayan bir neçə ayələ əlaqəli olduqlarını söyləmək olduqca çətindir. "Ey Elçi! ...eşitdir." ayəs(n)i haqqında da eyni şeyi söyləyə bilərik. Təfsirini təqdim etdiyimiz bu dörd ayə isə, Yəhudilər və Xristianlardan danışır. Quran, Məkkə enişli ayələrdə onlardan danışmazdı. Çünki o gün üçün buna ehtiyac yox idi. Buna görə sonraları Mədinə enişli ayələrdə onların vəziyyətlərinə bağlı şərhlərə yer verildiyini görürük. Hətta hicrətin ilk dövrlərində də onlardan danışan ayə dərhal heç yox kimidir. Çünki Müsəlmanlar, o gün üçün yalnız Yəhudilərlə bir yerdə, onlarla iç içə yaşamaq vəziyyətində idilər. Bu müddət içində ya onlarla qarşılıqlı hücum etməzlik andlaşması çərçivəsində yaşamış və ya onların hiylə və sui-qəsdlərini sovmaqla məşğul olmuşlar. Xristianlarla isə bu müddət içində heç bir problem olmamış; yalnız Peyğəmbərimizin (s. a. a) Mədinədə iqamət etdiyi dövrün ikinci yarısında Xristianlarla Müsəlmanlar arasında bəzi problemlər olmuş. Bu səbəbdən buna görə, bu dörd ayənin bu dövrdə enmiş olduğu və bu ayələrdə haqqında danışılan fəthin, Məkkə fəthi olduğu ehtimalı söz mövzusu olur. Maidə Surəsi 51-54 ........................................................... 621 Nə var ki, daha əvvəl seçilən görüşə görə, Maidə surəsi Depozit-gamberimizin Vida Həccini etdiyi il nazil olmuşdur, demişdik. O sırada isə, Məkkə çoxdan fəth edilmişdi. Bu vəziyyətdə, görəsən burada, Mek-ke fəthindən başqa bir fəthmi nəzərdə tutulur? Yoxsa bu dörd ayə Məkkə fəthindən əvvəl, bu səbəbdən surənin bütünün enişindən əvvəlmi nazil olmuşdur? Kənar yandan, "Ey İnananlar! Sizdən kim dinindən dönsə..." ayəs(n)i, görəsən özündən əvvəlki üç ayələ əlaqəlidirmi? Burada dindən dönmələri gözlənilən kəslər kimlərdir? Uca Allahın irəlidə ortaya çıxaracağını vəd etdiyi birlik kimlərdən meydana gəlməkdədir? Bu sualların hər biri, naməlumluğu bir qat daha artırmaqdadır. Bu mövzuda bir-birini tut-mayan bir çox eniş səbəbi rəvayəti köçürülmüşdür. Bunlar da, eniş səbəblərinə bağlı rəvayətlərin çoxunda olduğu kimi, ayələrin eniş səbəbi olaraq rəvayət edilən ilk qurşaq (sələf) təfsirçilərin fərdi fikirlərindən başqa bir şey deyildirlər. Rəvayətlər arasındakı bu qorxunc fərqliliklər, zehini bulandırmaqda və mənanın qavranmasını çətinləşdirib içindən çıxılmaz hala gətirməkdədir. Bütün bunlara, bir də məzhəbi fanatizmin məhsulu görüşlərin qarışıqlığı əlavə olununca yaxşıca sıxlaşmışdır. Ileride buna bağlı ilk qurşaq və son qurşaq təfsirçilərin fikirlərindən və rəvayətlərindən ibarət olan/yaranan konkret nümunələri gözlər önünə sərəcəyik. Ayələr üzərində düşündüyümüz zaman, bu dörd ayənin aralarında bir bütünlük meydana gətirdikləri, buna qarşı, əvvəlindəki və sonrasındakı ayələr qrupuyla hər hansı bir əlaqələrinin ol/tapılmadığı nəticəsinə va-rıyoruz. Bu baxımdan dördüncü ayə, dörd ayələ güdülən məqsədin bütünləyici ünsürü kimi meydana çıxmaqdadır. Bu səbəbdən irəlidə toxunacağımız kimi kimi araşdırmaçı təfsirçilərin bu ayələrlə, xüsusilə bu ayələrdə zikr edilən xüsusiyyətlərlə əlaqədar olaraq irəli sürdükləri fikirlərdə görüldüyü kimi ayənin mənasını bu və ya bu tərəfə çəkməyə dönük geniş yelpikli şərhlərdən uzaq dayanmaq lazımdır. Ayələrdən ümumiyyətlə bunları qəbul edirik: Uca Allah möminləri, Yəhudi və Xristianları dost əldə etmək barəsində xəbərdar edir, bu 622 ................................................əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5 mövzuda onları sərt bir dillə təhdid edir və Quranın o özünə xas ifadə tərzinin çərçivəsi içində onları dost əldə etmənin dini quruluşun yıxılmasına səbəb olacağını, buna qarşı Allahın irəlidə bir cəmiyyəti ortaya çıxaracağını, onların dini mübarizəni icra etmə missiyasını boynuna götürəcəklərini və dini quruluşu yenidən orijinal xüsusiyyətlərinə qovuşduracaqlarını dilə gətirir. "Ey İnananlar! Yəhudiləri və Xristianları vəli əldə etməyin. Onlar, bir-birlərinin vəliləridir." Ayədə keçən "tettehizu" sözünün məsdəri olan "ittihaz=edinme" ifadəsiylə əlaqədar olaraq Mec-ma-ul Bəyan təfsirində belə deyilir: "Ittihaz; bir şeyi bir iş üçün hazırlamaq məqsədiylə ona güvənib söykən/dözmək deməkdir. Bu söz, 'ahaze' hərəkətinin 'iftial' qəlibinə uyğunlaşdırılmış törəməsidir. Əsli 'i'tihaz'dır. Sonra hemzenin biri 'dəyə çevrilmiş və bu 'da' da o biri 'dada idgam edilmişdir. Eynilə 'va'd' kökündən törəyən 'ittiad' kimi. 'Ahzin bir neçə mənas(n)ı vardır. 'Ahaz-el kitabə' dediyin zaman, kitabı əlinə almasını nəzərdə tutmuş olarsan. 'Ahaz-el qurbana' dediyin zaman, qurbanı qəbul etməsini qəsd-edirsən. 'Ahazehu'llahu min me'menihi' dediyində isə öldüyünü qəsd-edirsən. Bu sözün əsl mənas(n)ı isə, bir şeyin bir istiqamətdən başqa bir istiqamətə keçməsidir." Mecma-ul Bəyandan alınan götürmə burada sona çatdı. Ragıp əl-İsfahani "əl-Tədris planı" adlı əsərində deyər ki: "əl-Vela və et/ət-tevali, iki və ya daha çox şey arasında, ikisinin xaricində xarici bir şey olmayacaq şəkildə yaxınlıq meydana gəlməsi mənasını verər. Bu söz, yer/yeyər, nisbət, din, yoldaşlıq, kömək və inanc baxımından yaxınlıq mənasında istifadə edilər." (Tədris planıdan etdiyimiz lazımlı götürmə burada sona çatdı.) Vəlayət anlayışının mənasını araşdırarkən daha geniş məlumatlar təqdim edəcəyik. Yığışdıracaq olsaq; "vəlayət" iki şey arasında, yaxınlaşdıqları xüsus məzmununda maneələri və pərdəni qaldıracaq şəkildə bir yaxınlığın meydana gəlməsi mənasını verər. Əgər bu yaxınlaşma təqva və inanc əsasında meydana gəlirsə, "vəli" köməkçi deməkdir və yaxınlaşdığı kimsəyə kömək etməsini heç bir şey maneə törədə bilməz. Əgər ruhi çəkiliş növündən bir sevgi və birlikdəlik Maidə Surəsi 51-54 ............................................................ 623 xüsusiyyətli qaynaşma əsasında bir yaxınlaşma isə, "vəli" sevgilidir və insan belə bir vəziyyətdə nəfsinin sevgilinin iradəsindən təsirlənməsinə, sevgilinin istədiyini verməsinə maneə ola bilməz. Əgər bu yaxınlıq soy əsasında söz mövzusu isə, "vəli" bu məzmunda yaxın olduğu adamın, söz gelimi varisi olar və heç ir şey onu bundan saxlaya bilməz. Əgər itaət əsasında bir yaxınlaşma söz mövzusudursa, "vəli" bu baxımdan yaxın olduğu adam üzərində dilədiyi kimi hökm verər. Uca Allah, "Yəhudiləri və Xristianları vəli əldə etməyin." ayəsində vəliliyi, hər hansı bir xüsusilə və ya bir bağla qeydləndirməmişdir. Bu səbəbdən ifadə mütləqdir. Bu qədəri var ki, uca Allah bir sonrakı ayədə, "Ürəklərində xəstəlik ol/tapılanların, 'Bizə bir fəlakət gəlməsindən qorxuruq' deyərək onların arasında koşuştuklarını görərsən." buyurmuşdur. Bu da göstərir ki; ayədə keçən vəlilikdən məqsəd, bir növ yaxınlıq və əlaqədir ki, "Bizə bir fəlakət gəlməsindən qorxuruq" bəhanəsini irəli sürmələrini tələb etmişdir. Burada başlarına bir fela-ketin, bir dağıtmanın gəlməsini nəzərdə tuturlar. Bu fəlakətin, Yəhudilərin və Xristianların xaricində başqa bir birlikdən gəlməsi mümkün olduğu kimi, şəxsən Yəhudi və Xristianlardan gəlməsi də mümkündür. Birinçi ehtimalı göz qarşısında saxlayaraq bu iki birliyi kömək əsasında vəli əldə edərək onların köməyiylə mövqelərini gücləndirməyi, ikinci ehtimalı diqqətə al/götürərək də sevgi və iç-içə həyata əsasında onları dost əldə etmək surətiylə zərərlərindən xilas olmağı məqsəd qoymuş olarlar. Sevgi duy/eşitmə və iç-içə həyata yaxınlığı mənasında vəlayət, iki nəticəs(n)i birdən verər. Kömək etməyi və ruhi qaynaşmağı yəni. Ayədə də nəzərdə tutulan budur. "Ey inananlar! Sizdən kim dinindən dönsə..." ayəsinin ehtiva etdiyi qeydlərin və xüsusiyyətlərin, bu ayədə keçən vəlayətlə, sevgi duy/eşitmə mənasında dostluğun nəzərdə tutulduğunu, başqa bir mənanın nəzərdə tutulmadığını göstərdiyini detallı bir şəkildə ələ alacağıq. Bəzi təfsirçilər, ayədə keçən "vəlayət" anlayışıyla, köməkləşmə əsaslı dostluq nəzərdə tutulduğu barəsində israrlıdırlar. İki adam və ya iki xalq arasında ehtiyac duyulduğu sırada qarşılıqlı kömək- 624 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5 laşma əsasına söykənən ittifaq və andlaşmalar yəni. Bu təfsirçilər, buna dəlil olaraq, ayənin zahirindən də qəbul edildiyi kimi, ayələrin Vida Həccindən əvvəl, hicrətin ilk dövrlərində enmiş olmasını göstərərlər. O günlərdə Peyğəmbərimiz (s. a. a) və Müsəlmanlar hələ Mədinə və ətrafındakı Fedek və Hayber kimi yerlərdə yaşayan Yəhudilər problemini həll etməmişlər idi. Xristianlar problem/sualın da elə. Bunlarla bəzi Ərəb qəbilələri arasında köməkləşmə əsasına söykənən ittifaqlar və andlaşmalar imzalanmışdı. Ayələrin eniş səbəbiylə əlaqədar olaraq köçürülən kimi hadisələrlə bu qiymətləndirmələr arasında da bir paralellik vardır. Bu rəvayətlərin birində belə izah edilər: Hazreçdən Avfoğulları qəbiləsinə mənsub Ubade b. Samit, Rəsulullaha (s. a. a) döyüş açan Kaynukaoğulları Yəhudiləri ilə imzaladığı ittifaq andlaşmasını ləğv etdi. Amma münafiqlərin kapitanı Abdullah b. Übey bu andlaşmağı ləğv etmədiyi kimi onlar üçün sağa sola koşuşturarak, "Bizə bir fəlakət gəlməsindən qorxuruq." deyirdi. Yenə bu cür rəvayətlərin birində, Əbu Lübabe hekayəsi izah edilər. Buna görə, Rəsulullah (s. a. a) onu Kurayzaoğullarını sığındıqları qalalarından çıxarmaq və onlar haqqında hökmünü tətbiq etmək üzrə vəzifələndirər. O da əliylə qırtlağını işarə edərək, hökmünün onları qılıncdan keçirmək olduğunu ifadə edər. Bir başqa rəvayətə görə, bəziləri Şam Xristianlarıyla yazışırdılar və onlara Mədinədə olub bitənləri xəbər verirdilər. Yenə bəziləri, borc pul al/götürmək kimi maddi mövzularda özlərindən faydalana bilmək üçün Mədinə Yəhudiləriylə yazışırdılar. Digər bəzi rəvayətlərdə ifadə edildiyinə görə, kimi Müsəlmanlar Uhudda qarşılaşılan məğlubiyyətdən və öldürülmələrdən sonra filan Yəhudiyə və ya filan Xristiana sığınmaq istəmişlər idi. Bu rəvayətlər, "Bizə bir fəlakət gəlməsindən qorxuruq." deyənlərin münafiqlər olduqları barəsində ittifaq etmiş kimidirlər. Qısacası, söz mövzusu təfsirçilər demək istəyirlər ki: Ayələr, Müsəlmanlarla Yəhudi və Xristianlar arasında köməkləşmə əsaslı ittifaq və dostluq andlaşmalarının imzalanmasını qadağan etməkdədir. Maidə Surəsi 51-54 .......................................................... 625 Digər bəzi təfsirçilər isə, ayənin lafızları və axışı etibarilə sevgi duy/eşitmə və güvənib söykən/dözmə mənasındakı bir vəliliyi qadağan etməkdən uzaq olduğunu iddia edəcək qədər israrla bu fikiri müdafiə etməkdədirlər. Onlara görə, ayə lafızları və axışı etibarilə bu mənadan uzaq olduğu kimi, eniş səbəbi və ayələrin endiyi sıralardakı Müsəlmanların və Ehlikitabın ümumi vəziyyəti etibarilə də bundan uzaqdır. Tərəf əhli və andlaşmalı olduqları halda, ayə onlarla iç-içə yaşamağı, onlarla qaynaşmağı necə qadağan etsin ki?! Yəhudilər Mədinədə Peyğəmbərimizlə və səhabələrlə birlikdə yaşayırdılar və onlardan tam bir bərabərliyə uyğun bir rəftar görürdülər. (Adı çəkilən təfsirçinin görüşlərini yekunlaşdıraraq təqdim etdik.) Heç şübhəsiz bu yanaşma, ayənin mənas(n)ı baxımından yersiz bir dözümlülüyün ifadəsidir. Ayənin Vida Həccindən əvvəl, yəni Maidə surəsinin endiyi ildən əvvəl endiyini ifadəyələrinin çox bir problem meydana gətirmədiyini düşünürük; ancaq bu, ayədə keçən vela-yet anlayışının kömək məqsədli ittifaq olmasını və sevgi əsaslı dostluq olmamasını tələb etməz. Dəlil olaraq təqdim etdikləri nüzul səbəbinə bağlı rəvayətlərə və bunların, ayənin bəzi Ərəb qəbilələri ilə Yəhudi və Xristian birlikləri arasında reallaşdırılan kömək əsaslı ittifaqlar haqqında endiyini göstərdiklərini irəli sürmələrinə gəlincə; bu barədə bu etirazlarımız vardır: Yüklə 12,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|