Nisa Surəsi 77-80

"Onda onlara: Cana can... yaralara qarşı kİsas yazdıq." Ayənin axışı,

xüsusilə "yaralara qarşı kİsas" ifadəsi perspektivindən baxıldığında,

göstərir ki, məqsəd, adam öldürmə, bir orqanı kəsmə və yaralama

kimi cinayət/günah növlərinə bağlı kİsas (ödeşme) hökmünü açıqlamaqdır.

"Cana can..." ifadəsindəki və digər xüsuslarla əlaqəli ifadələrdəki

qarşılıqlılıq vəziyyəti, kİsas edilənlə özü üçün kİsas edilən

arasında etibarlıdır. Demək istənir ki, kİsas əsasında canın tayı

yenə bir candır, göz gözə qarşılıqdır, burun buruna vs. Ifadenin orijinalındakı

"ba" hərfi, qarşılıq mənasını ehtiva edər. "Biti həzzə bi-haza=

Bu malı bu qiymət qarşılığında satdım." nümunəsində olduğu kimi.

580 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

Bu səbəbdən bir ahəng içində axıb gedən cümlələrin mənas(n)ı bu

nəticəyə aparır bizi: Öldürülən bir cana qarşılıq bir can öldürülər,

oyulan bir gözə qarşılıq bir göz oyular, kəsilən bir buruna qarşılıq

bir burun kəsilər, qoparılan bir qulağa qarşılıq bir qulaq qoparılar,

sökülən bir dişə qarşılıq bir diş sökülər. Və yaralamaların qarşılığı

də yaralamadıyar. Kİsacası insanın canı və bədəninin bütün orqanları

əsasında kİsas, onların qarşılıqlarına tətbiq olunar.

"Cana can..." ifadəsi üçün -ayrıca digər cümlələr üçün də- 'Cana

qarşılıq bir can kİsas edilər və ya öldürülər' şəklində bir təqdiri açılam

nəzərdə tutanların məqsədi də bu olsa lazımdır. Yoxsa beləsi bir

təqdiri bucaqlıma heç ehtiyac yoxdur. Cümlələr dil baxımından tamdır və

cümlə içindəki zərf, təqdiri bucaqlıma ehtiyac duymayan zərfi lağv

növündəndir.

Təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayə, belə bir eyhamda da ol/tapılmır

deyil: Burada zikr edilən hökm, onların başlarına gələn hadisə üçün

Peyğəmbərdən (s. a. a) gözlədikləri və əvvəlki ayələrdə də işarə

edilən hökm deyildi. Çünki ayələrin axışı, "Həqiqətən Tövrat-

'ı biz endirdik, onda yol göstərmə və nur vardır." ifadəsiylə yenilənir.

Bundan sonrakı rəvayətlər hissəsində toxunacağımız kimi, bu

hökm bu gün Israiloğullarının əlində olan Tövratda da mövcuddur.

"Kim bunu bağışlasa, o özü üçün kəffarə olar." Öldürülənin qanuni

vəlisi olub kİsas haqqına sahib adam və ya hücuma uğrayıb yaralanan

kimsə günahkarı bağışlayar/hədiyyələr, kİsas tətbiqindən imtina etsə,

yəni bağışlasa bu, bağışlayan adamın günahlarının kəffarəs(n)i və ya

günahkarın işlədiyi cinayət/günahın kəffarəs(n)i olar. Mövzunun axışından

anlayırıq ki, ayədə nəzərdə tutulan məna budur: Əgər kİsas haqqına

sahib olan adam bağışlasa, bu onun üçün kəffarə olar. Əgər

bağışlamazsa, hökm etmə səlahiyyətinə sahib olan adam, Allahın endirdiyi

kİsas hökmünü tətbiqlidir. Buna baxmayaraq kim Allahın

endirdiyiylə hökm etməzsə, zalımlardan olar.

Buradan hərəkətlə əvvəlcə bunu anlayırıq: "və məhrum lem

Maidə Surəsi 41-50 ........................................................ 581

yahkum =kim hökm etməzsə" ifadəsinin başındakı "vav" hərfi,

"məhrum tesaddaka =kim bağışlasa" ifadəsinə istiqamətli bir atif funksiyasını

görür. Yeni bir cümləyə başlanıldığını bildirmir. Necə ki

"məhrum tesaddaka=kim bağışlasa" ifadəsinin başındakı "fa" hərfi

də detallandırma məqsədinə yö-neliktir. Mücməl izahatdan sonra,

detallı şərhə keçiş yəni. Kİsas ayəsini də buna nümunə göstərə bilərik:

"Amma öldürən kimsə, qardaşı tərəfindən bağışlanılsa, o

zaman ənənəyə görə uyğun olanı etməsi və gözəlcə (diyeti) ödəməsi

lazımdır." (Bəqərə, 178)

İkincisi: "Kim... hökm etməzsə" ifadəsi, səbəbin nəticənin yerinə

qoyulmasının tipik bir nümunəsidir. Bu vəziyyətdə təqdiri bucaqlımı

belə olar: Əgər bağışlamazsa, o zaman Allahın endirdiyinə görə

hökm etsin. Çünki Allahın endirdiyinə görə hökm etməyənlər zalımlardır.

"Onların izləri üzərinə arxalarından, önündəki Tövratı təsdiqləyici

olaraq Məryəm oğulu İsanı göndərdik." Ayənin orijinalında keçən

"kaffeyna" hərəkətinin məsdəri olan "et/ət-takfiye" sözü, bir şeyi başqa

bir şeyin ardına qoymaq mənasını verər və "kafa=başın peysər qisimi

sözündən törəmişdir. "əl-Asar" isə "əsər"in çoxluğudur. Bu da bir

şeyin varlığına dəlalət etmə xüsusiyyətinə sahib və ondan qaynaqlanan

fəaliyyətlər mənasını verər. Daha çox gedən kimsənin geridə

buraxdığı ayaq izi mənasında istifadə edilər. "Onların izləri üzerines" ifadəsindəki

əvəzlik, peyğəmbərlərə dönükdür.

"Onların izləri üzərinə arxalarından... Məryəm oglu İsanı göndərdik."

ifadəsi kinayəli istiare sənətinə bir nümunədir. Bununla demək

istənir ki: Hz. İsa (ə.s) özündən əvvəlki peyğəmbərlərin

izlədiyi yolu izləmişdir. Bu, insanları tövhidə və Allaha təslim olmağa

dəvət etmə yoludur.

"Önündəki Tövratı dogrulayıcı" ifadəsi, "Onların izləri üzərinə

arxalarından..." ifadəsini açıqlamaqda və İsanın dəvətinin Musa'-

nın dəvətinin eynisi olduğunu, təməldə aralarında hər hansı bir

fərq ol/tapılmadığını göstərməkdədir.

"...Ona, içində yol göstərmə və nur olan, önündəki Tövratı doğul-

582 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

rulayıcı... olaraq Incili verdik." Ayələrin axışı, Hz. Musanın, Hz. İsa'-

nın və Hz. Məhəmmədin (s. a. a) şəriətlərinin vəziyyətlərini şərhi

və onların kitabları haqqında enmiş olması baxımından, bunların

bir-birləriylə uyğun olduqlarını göstərməkdədir.

Bundan sırasıyla bu nəticələndirər çıxar:

Birincisi: Ayədə haqqında danışılan və müjdə mənasını verən- Incil,

Hz. İsaya (ə.s) enən bir kitab idi, kitab xaricində sırf bir müjdə deyildi.

Nə var ki uca Allah, Tövrat və Quran haqqında detallı məlumat verdiyi

kimi onun enişi haqqında detallı məlumat verməmişdir. Ulu Allah Tövratla

əlaqədar olaraq belə buyurur: "Allah buyurdu ki: 'Ey Musa,

mən, üzərinə bıraktıgım vəzifələrlə və sözlərimlə səni insanların

başına seçdim; artıq sənə verdigimi al/götür və şükr edənlərdən ol!' Ona

lövhələrdə hər şeydən bir ögüt və hər şeyin bir şərhini

yazdıq." (Ə'RAF, 145) "...Musa lövhələri al/götürdü. Onlardakı yazıda Rəblərindən

qorxanlar üçün yol gös-terme və rəhmət vardır." (Ə'RAF, 154)

Quranla əlaqədar olaraq da belə buyurur: "Onu Ruh-ul Əmin endirdi,

sənin ürəyinə, xəbərdarlıqçılardan olmağın üçün, açıq-aşkar Ərəbcə bir

dillə." (Şuəra, 195), "O, degerli bir elçinin sözüdür. Güclüdür o elçi

ərşin sahibi Allah qatında ucadır. Orada özünə itaət edilən,

güvəniləndir." (Təkvir, 21), "...səhifələr içindədir, deger verilən, hörmət

ilə yüksəldilən, tərtəmiz səhifələr. Degerli, yaxşı yazıçıların əllərində."

(Əbəsə, 13-16)

Buna qarşı uca Allah, Incilin enişi haqqında detallı məlumat verməmiş,

detallardan danışmamışdır. Bu qədəri var ki, əvvəlki

ayədə Tövratın Hz. Musaya (ə.s) enişindən və Quranın Hz. Məhəmmədə

(s. a. a) enişindən danışıldığı bir atmosferdə, onun da

İsaya enişindən danışılması, onun da haqqında danışılan iki kitab növündən

bir kitab olduğunu göstərməkdədir.

İkincisi: Eyni şəkildə Tövratın xüsusiyyətindən danışılarkən, "Həqiqətən

Tövratı biz endirdik, onda yol göstərmə və nur vardır." şəklində

bir ifadənin istifadə edilməsinin ardından, uca Allahın Incili xarakterizə edərkən,

"içində yol göstərmə və nur olan" buyurması ilə

kitabın ehtiva etdiyi məlumat və hökmləri nəzərdə tutmuşdur. Ancaq uca Allah,

Maidə Surəsi 41-50 ....................................................... 583

eyni ayədə, ikinci dəfə "qorunanlar üçün yol göstərici və ögüt olaraq"

buyurması göstərir ki, əvvəlki yol göstərmə, öyüd ifadəsiylə

açıqlanan "yol göstərmə"dən fərqlidir. Bu səbəbdən daha əvvəl işarə

edilən "yol göstərmə", inanc əsasında doğru yola çatmağı təmin edən

məlumat növündəndir. Dində təqvalı olmağa çatdıran, günahlardan

qorunmağı təmin edən məlumatların yol göstəriciliyi isə, ikinci haqqında danışılan

'yol göstərmənin əhatəs(n)i daxilindədir.

Buna görə, "Nur" ifadəsinin konkret qarşılığı olaraq yalnız

hökmlər və şəri qanunlar qalır. Ayənin üzərində bir az düşünüldüyündə,

bunun belə olduğu görüləcək. Çünki hökmlər və şəri

qanunlar işıqlandırıcı faktlardır. Onların işığında və işıqlığında həyat

yolunda irəliləmə təmin edilər. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur:

"Ölü ikən özünü dirilttigimiz və özünə insanlar arasında

yürüyebilecegi bir işıq verdigimiz kimsə..." (Ən'am, 122)

Beləcə aydın olur ki: Tövratın xüsusiyyəti əsasında istifadə edilən "yol

göstərmə" (hidayət) ilə Incilin xüsusiyyəti əsasında istifadə edilən ilk "yol

göstərmə"dən məqsəd tövhid və axirət inancı kimi etiqadı məlumatlardır.

Yenə hər ikisi haqqında istifadə edilən "nur"dan məqsəd də, şəri qanunlar

və hökmlərdir. Ikinci dəfə, Incilin xüsusiyyəti olaraq keçən "yol göstərmə"

isə, nəsihət edər və nəsihətlər mənasında istifadə edilmişdir. Yenə də

Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər.

Bununla, "yol göstərmə" anlayışının ayədə təkrarlanmasının

səbəbi də aydın olur. Buna görə, ikinci dəfə işarə edilən "yol göstərmə",

birincisindən fərqlidir. Bu səbəbdən "öyüd" ifadəsi də, şərh

xüsusiyyətli atif mövqesindədir.

Üçüncüsü: İncilin ikinci dəfə xarakterizə edilməsi əsasında

"önündəki Tövratı dogrulayıcı" deyilməsi, təkid və ya başqa bir

məqsədə istiqamətli bir təkrar hesab edilməməlidir. Əksinə, bu ifadənin

məqsədi, Incilin Tövratın ehtiva etdiyi şəriətə təbii/tabe olduğunu vurğulamaqdır.

Çünki Incildə Tövratın ehtiva etdiyi şəriəti təsdiqləyici, insanları

Tövrata uyğun gəlməyə dəvət edici ifadələrin xaricində bir məqsəd

güdülmür. Hz. İsanın istisna etdiyi bəzi xüsuslar başqa. Quranı

Kərim bunu da belə dilə gətirir: "Sizə haram qılınan bəzi şeylə-

584 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

ri də sizə halal edim deyə." (Al/götürü Imran, 50)

Bunun dəlili də, Quranı araşdırmağa dönük bir sonrakı ayənin

məzmunudur: "Sənə də özündən əvvəlki kitabları dogrulayıcı və

onlara suveren olaraq bu kitabı gerçək üzrə endirdik."

"Qorunanlar üçün yol göstərici və öyüd olaraq..." Daha əvvəl bu ifadəylə

nəyin izah edilmək istəndiyini açıqladıq. Bu ayə göstərir ki,

Hz. İsaya enən İncildə, Tövratın əhatə etdiyi inanclarla əlaqədar məlumatların

və praktik hökmlərin yanında, dini təqvaya, dinin qadağanlarından

çəkinib qorunmağa xüsusi bir etina göstərilmişdir. Hər nə qədər

bu gün Yəhudilərin əlində olan Tövratı Quran tamamilə

təsdiqləmirsə də, Matda, Markos, Luka və Yuhannaya mal edilən

dörd Incil də Quranın İsaya endiyini söylədiyi Incildən fərqli isə də,

ancaq bu hallarıyla da bu mənas(n)ı təsdiqləməkdədir. Inşallah irəlidə

bu mövzuya detallı bir şəkildə toxunacağıq.

"İncil sahibləri, Allahın onda endirdiyi ilə hökm etsinlər." Hz. İsaya

endirilən Incildə neshedildiği ifadə edilən kimi hökmlərin xaricində,

Incildə Tövratın ehtiva etdiyi şəriətin tamamilə təsdiqləndiyi bildirilmişdi.

Incil Tövratın ehtiva etdiyi şəriəti təsdiqlədiyinə və onda haram olan bəzi

şeyləri halal etdiyinə görə, Incilin halal etdiyi bəzi şeylərin xaricində,

Tövratın məzmununa görə əməl faktorun/etmənin, Allahın Incildə endirdiyi

şeylərlə əməl etmək mənasını verəcəyi açıqdır.

Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, bəzi təfsir alimlərinin, ayənin,

Incilin Tövrat kimi detallı bir şəriət ehtiva etdiyini ifadə etdiyi istiqamətindəki

çıxarsamaları zəifdir.

"Kim Allahın endirdiyiylə hökm etməzsə, işdə onlar fasiqlər (yoldan

çıxmışlar)dır." Bu ifadə, "hökm etsinlər" ifadəsinin ehtiva etdiyi əmri gücləndirməyə

istiqamətlidir. Uca Allah, bu ifadəni gücləndirmə məqsədinə

istiqamətli olaraq üç dəfə təkrarlamışdır. Iki dəfə Yəhudilərlə, bir dəfə də

Xristianlarla əlaqədar olaraq və kiçik fərqliliklərlə, "Kim Al-lahın indirdigi

ilə hökm etməzsə, işdə onlar kafirlərdir.", "...işdə onlar zalımlardır.",

"...işdə onlar fasiqlərdir." buyurmuşdur. Beləcə onların

kafirlikləri, zalımlıqları və fasiqlikləri hökmə bağlanır.

Mövzu Xristianlarla əlaqədarkən "fasiqlik, yoldan çıxmışlıq"dan,

Maidə Surəsi 41-50 ......................................................... 585

Yəhudilərlə əlaqədarkən "kafirlik"dən və "zalımlıq"dan danışılması,

bundan olsa lazımdır: Xristianlar tövhidi (Allahın birliyi qanununu)

teslis (üçlü tanrı motivi) ilə dəyişdirdilər. Tövratın hökmlərini əllərinin

tərsiylə itələyərək, Pavlosun əmrləri istiqamətində Hz. İsanın

(ə.s) dinini, Hz. Musanın (ə.s) dinindən ayrı, müstəqil bir din halına

gətirdilər. İsanın özünü fəda etməsi əfsanəsini uyduraraq dini

hökmləri ortadan qaldırdılar. Beləcə Xristianlar, şərhlərlə tövhiddən

və tövhid əsaslı şəriətdən uzaqlaşdılar. Allahın haqq dinindən

çıxışlar. Bilindiyi kimi fısk, bir şeyin məskun ol/tapıldığı yerdən çıxması

deməkdir. Xurma nüvəsinin qabığının içindən çıxması

kimi.

Yəhudilərə gəlincə, onlar sahib olduqları Hz. Musanın (ə.s) dini

barəsində bir şübhəyə, bir yanılmaya düşmədilər. Yalnız bildikləri

təlimləri və hökmləri rədd etdilər. Bu isə, Allahın ayələrini

inkar etmək, onlara haqsızlıq etmək deməkdir.

"Kim Allahın indirdigi ilə hökm etməzsə işdə onlar

kafirlərdir.", "...işdə onlar zalımlardır.", "...işdə onlar fasiqlərdir."

ayələri mütləqdir. Bu səbəbdən buradakı həmsöhbətləri Ehlikitap olmaqla

birlikdə müəyyən bir birliyə xas qılına bilməzlər.

Təfsir alimləri, Allahın endirdiyi ilə hökm etməyən kimsənin

küfrünün mənas(n)ı haqqında: Allahın endirdiyindən başqasıyla mühakimə edən

hakim, Allahın endirdiyindən başqasıyla hökm edən hakim və

sünnənin xaricində bir ənənə uyduran bidətçi kimi, dəyişik görüşlər

irəli sürmüşlər. Bu mövzu, fiqhi bir məsələdir. Bizə görə bu mövzudakı

doğru görüş də budur: Sabit olduğunu bilərək şəri bir hökmə

və ya dinin herhan-gi bir qanununa qarşı çıxıb onu rədd etmək küfrü

tələb edir. Sabit olduğunu bilib rədd etmədən qarşı çıxmaq fıskı tələb edir.

Sabit olduğunu bilmədən rədd etməksə küfrü və ya fıskı

tələb etməz. Çünki bu bir qüsurdur və belə bir kimsə üzrlü sayılar.

Ancaq bu qüsurda adamın ön laqeydliyinin olması başqa. Daha detallı

məlumat üçün fiqh kitablarına baxmaq lazımdır.

"Sənə də özündən əvvəlki kitabları təsdiqləyici və onlara suveren

olaraq bu kitabı gerçək üzrə endirdik." Ayənin orijinalında keçən

586 ...................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

"müheymin" sözünün məsdəri olan "heymene" sözü, bir şeyin

bir şeyə suveren olması deməkdir. Bu isə, -sözün məna

kökündən aydın olduğu qədəriylə- bir şeyin qoruma, nəzarət etmə və

üzərində müxtəlif qənaətlərdə ol/tapılma baxımından başqa bir şey üzərində

nüfuz sahibi olması mənasını verər. Iþte Quranın mövqes(n)i

budur. Uca Allah onu əvvəlki səmavi kitablara qarşı hər şeyin

şərhi olaraq xarakterizə edər. Quran özündən əvvəlki səmavi

kitabların ehtiva etdiyi dəyişməz prinsipləri qoruyar, qüvvədən qaldırılması

lazım olan, dəyişməyə və çevrilməyə təbii/tabe olma xüsusiyyətinə sahib

olan detal xüsusiyyətli qaydaları da nesheder. Beləcə zamanın keçməsiylə

birlikdə irəliləmə və yetkinləşmə yolunda məsafə yazan

insanın vəziyyətiylə, uyğunlaşma təmin edər.

Necə ki uca Allah belə buyurur: "Həqiqətən bu Quran ən/en

dogru yola çatdırar." (Isra, 9), "Biz bir ayəs(n)i silər və ya unutdursaq,

ondan daha yaxşısını ya da bənzərini gətirərik." (Bəqərə, 106), "Onlar

ki Tövrat və Incildə yanlarında yazılı olaraq tapdıqları, o ümmi

peyğəmbərə uyğunlaşdırar. O peyğəmbər ki, özlərinə iyiligi əmr edər,

özlərini pislikdən daşınmağa çağırar, onlara gözəl şeyləri halal, çirkin

şeyləri haram edər, üzərlərindəki agırlıkları, kürəklərindəki zəncirləri

qaldırıb təyin edər. Ona inanan, dəstəkləyərək ona hörmət göstərən,

ona kömək edən və onunla birlikdə endirilən nura uyanlar, işdə

felaha çatanlar onlardır." (Ə'RAF, 157)

Buna görə təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə keçən, "Onlara

suveren olaraq" ifadəsi, "özündən əvvəlki kitabları dogrulayıcı"

ifadəsini bü-tünlemektedir. Bu, şərh xüsusiyyətli bir bütünləmədir.

Elə olmasaydı, Quranın Tövrat və Incili təsdiqləməsindən, onun

adı çəkilən kitabların ehtiva etdiyi qanunların və hökmlərin bütününü, olduğu

kimi buraxmaq surətiylə və heç bir dəyişikliyə uğratmadan

təsdiqlədiyi şəklində bir məna çıxarıla bilərdi. Lakin Quranın

"onlara suveren olaraq" şəklində xarakterizə edilməsi, onun söz mövzusu

iki kitabı təsdiqləməsinin, onların Allah qatından gələn gerçək

məlumatlar və şəriətlər olduqlarını təsdiqlədiyi mənasında olduğunu açıqlayıcı

xüsusiyyətdədir. Bu səbəbdən Allah, onlar haqqında dilədiyi də-

Maidə Surəsi 41-50 ............................................................. 587

sarrufta ol/tapıla bilər, dilədiyini qüvvədən qaldırar dilədiyini yetkinləşdirər.

Ayənin davamındakı bu ifadə də buna istiqamətli bir işarə ehtiva etməkdədir:

"Allah istəsəydi, hamınızı bir tək ümmət edərdi, lakin

sizə ver-digi nemətlər içində sizi sınamaq istədi."

Buna görə, "özündən əvvəlki kitabları dogrulayıcı" ifadəsi,

söz mövzusu kitabların ehtiva etdiyi məlumatlar və hökmlər içində bu ümmətin

vəziyyətinə uyğun olanları təsdiqləyib qüvvədə qalmasını

təmin etmək mənasını verər. Bu səbəbdən bu vəziyyətlə, söz mövzusu kitabların

ehtiva etdiyi məlumatlar və hökmlərin bir qisimini neshetmek, bir

qisimini yetkinləşdirmək və bir qisiminə bir şeylər artırmaq arasında

bir ziddiyyət yoxdur. Necə ki Hz. İsa (ə.s) ya da ona verilən kitab

olan Incil də, Tövratın ehtiva etdiyi bəzi haramları halal etməsinə

baxmayaraq "Tövratı təsdiqləyən" xüsusiyyətinə malikdir. Necə ki uca Allah

bu barədə Hz. İsanın dilindən belə köçürmüşdür: "Mən, məndən

əvvəl gələn Tövratı dogrulayıcı olaraq və sizə haram qılınan bəzi

şeyləri sizə halal edim deyə göndərildim." (Al/götürü Imran, 50)

"Bu halda insanlar arasında Allahın endirdiyi ilə hökm et və sənə gələn