Nisa Surəsi 77-80

həqiqətən ayrılıb onların keflərinə uyğun gəlmə." Demək istənir ki:

Sənə endirilən kitabın ehtiva etdiyi şəriət haqq olduğuna görə -ki o, özündən

əvvəlki kitabların məzmunuyla üst-üstə düşən qisimiylə haqq olduğu

kimi, onlara suveren olma xüsusiyyətinə sahib olduğu üçün onların məzmunuyla

ziddiyyət təşkil edən qisimiylə də haqqdır- sən -əvvəlki ayələrdən

aydın olduğu kimi- Ehlikitap arasında hökm edərkən və ya -sonrakı ayələrdən

aydın olduğu kimi- insanlar arasında hökm edərkən, ancaq

Allahın sənə endirdikləriylə hökm edə bilərsən, onların keflərinə

uyğun gəlib sana gələn haqqdan yüz/üz çevirə bilməzsən.

Bu səbəblə, "Bu halda aralarında... hökm et." ifadəsiylə,

Ehlikitap arasında hökm etməsi qədər, insanlar arasında hökm etməsi

də nəzərdə tutulmuş ola bilər. Nə var ki, ilk məna, bir az uzaq

bir ehtimal kimi görünməkdədir. Çünki bu məna, belə bir təqdiri

bucaqlımı tələb edir: "Əgər hökm etsən, aralarında hökm et." Çünki

uca Allah, onu (s. a. a) Əhli-kitab arasında hökm verməklə yü-

588 .................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

kümlü tutmamışdır. Tərsinə, hökm etməklə hökm etməkdən qaçınmaq

arasında sərbəst buraxmışdır: "Sənə gəlirlərsə, istər aralarında

hökm ver, istər onlardan üz çevir."

Qaldı ki, uca Allah, ayələrin giriş qisimində Yəhudilərlə birlikdə

münafiqlərdən də danışmışdır. Bu səbəbdən daha əvvəl

Yəhudilərdən danışıldı deyə, əvəzliyi xüsusilə onlara çevirməyi

tələb edəcək bir nədən yoxdur. Çünki daha əvvəl, onlarla birlikdə

başqalarından da danışılmışdır. Bu baxımdan, ayələrin axışının ol/tapıldığı

nöqtəni də göz qarşısında saxlayaraq, əvəzliyin "insanlar"a

çevirilməsinin daha uyğun olacağını düşünürük.

Bu da aydın olur ki, "sənə gələn həqiqətən" ifadəsi, sapma və

üz çevirmə mənalarını da içkin "uyğun gəlmə" ifadəsiylə elin idilidir.

"Sizdən hər biriniz üçün bir şəriət və bir yol təyin etdik." Ragıp əl-Isfahani

"əl-Tədris planı" adlı əsərində bu şərhdə ol/tapılar: "şŞeri,

açıq və seçik olan yolda getmək deməkdir. 'Şərə idi lehi

tariykən' deyildiyi zaman, 'Onun üçün getməyə əlverişli açıq bir yol

açdım.' mənasını ifadə edər. 'eş-Şeri' məsdərdir. Daha sonra

'izlənilən yol' mənasında istifadə edilmişdir. Bunun 'şirin', 'şərin' və

'şəriətin' şəklində törəmələri vardır. Daha sonra 'ilahi yol' mənasında

istifadə edilər olmuşdur. Necə ki uca Allah buyurmuşdur: ...bir şəriət

və bir yol..."

Ragıp, bəzi şərhlərdən sonra buna da yer vermişdir:

"Bəzilərinə görə, ilahi yola 'şəriət' deyilməsinin səbəbi, 'şəriət-ul

ma=suya gedən yola bənzədilmiş olmasıdır." (el-Mufredatdan alınan

götürmə sona çatdı.)

Böyük bir ehtimalla, şəriətin ikinci mənas(n)ı, ilk mənasından alınmış-

dır. Yəni, gedib gələnin çoxluğu səbəbiylə açıq və diqqətə çarpan

hala gəldiyi üçün suya gedən yola da 'şəriət' deyilmişdir. Ragıp davamla

deyər ki: "ən/en-Nehc də açıq yol mənasını verər. 'Nehece'l-emru'

və 'enhece' 'açıq oldu' deməkdir. 'Menhec' və 'minhac' da eyni mənas(n)ı

ifadə edər."

Maidə Surəsi 41-50 ..................................................... 589

QURAN ƏDƏBİYYATINDA ŞƏRİƏTİN MƏNAS(N)I VƏ ŞƏRİƏT

İLƏ DİN VƏ MİLLƏT ARASINDAKI FƏRQ

Bilindiyi kimi, şəriət, yol mənasını verər. Din və millət də, tutulan

yol mənasını ifadə edən anlayışlardır. Ancaq Qurandan

qəbul etdiyimiz qədəriylə şəriət termini, dindən daha xüsusi bir mənada

istifadə edilməkdədir. Buna bu ayələri nümunə göstərə bilərik: "Heç şübhəsiz

din, Allah qatında Islamdır." (Al/götürü Imran, 19), "Kim Islamdan

başqa bir din axtarsa, əsla ondan qəbul edilməz. O, axirətdə itkiyə

ugrayanlardandır." (Al/götürü Im-ran, 85) Bunlara bir də bu ayələri əlavə edərək

semantik fərqliliklərini düşünək: "Sizdən hər biriniz üçün bir

şəriət və bir yol təyin etdik." (Maidə, 48), "Sonra səni də əmrimizdən

bir şəriət üzərinə qoyduq. Sən ona uyğun gəl." (Casiyə, 18)

Buna görə şəriət, hər hansı bir ümmət üçün və ya bu ümmətə

göndərilən peyğəmbər üçün hazırlanan, izləməyə əlverişli hala gətirilən

yol deməkdir. Ibrahim şəriəti, Musa şəriəti, İsa şəriəti və Hz.

Məhəmməd (s. a. a) şəriəti kimi. Din isə, bütün ümmətlər üçün nəzərdə tutulan

ümumi və universal ilahi yol deməkdir. Bu baxımdan şəriət

neshedilebilir; amma geniş mənasıyla din deyil.

Bu iki termin arasındakı bir başqa fərq də, dinin həm fərdə həm

də birliyə isnad edilə bilir olmasına baxmayaraq şəriətin qurucusu

və tətbiq edicisi xaricindəki hər hansı bir fərdə isnad edilə bilməz olmasıdır.

Söz gelimi; Müsəlmanların dini, Yəhudilərin dini, Müsəlmanların

şəriəti, Yəhudilərin şəriəti, deyilə bilər. Allahın dini və şəriəti,

Hz. Məhəmmədin (s. a. a) dini və şəriəti də deyilə bilər. Yenə Zeydin dini,

Əmrin dini deyilə bilər; amma Zeydin şəriəti və Əmrin şəriəti

sınamaz. Bunun belə olmasının səbəbi, şəriət termininin məsdər

mənasını, yəni yolu hazırlanma və təşkil edib diqqətə çarpanlaşdırma mənasını

xatırladır olması ola bilər. Bu səbəbdən, Allahın hazırladığı

yol və ya filan peyğəmbər ya da ümmət üçün hazırlanan yol deyilə bilər;

amma Zeyd üçün hazırlanan yol sınamaz. Çünki bu barədə Zeydi imtiyazlı

edəcək bir vəziyyət söz mövzusu deyil.

Hər vəziyyətdə bunu anlayırıq ki: Şəriət termini, din terminindən

590 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

daha xüsusi bir mənas(n)ı ifadə etməkdədir. "O sizə, dindən Nuha tövsiyə

ettigini, sənə vahyettigimizi, Ibrahimə, Musaya və İsaya

tövsiyə ettigimizi şəriət etdi." (Şura, 13) ayəsiylə də bu qiymətləndirməmiz

arasında bir ziddiyyət yoxdur. Çünki ayənin ortaya qoyduğu

və vurğuladığı xüsus budur: Islam ümməti üçün qanuniləşdirilən Hz.

Məhəmmədin (s. a. a) şəriəti, Allahın Hz. Məhəmmədə vəhy etdiyi

hökmlərin yanında Hz. Nuha, Hz. İbrahimə, Hz. Musaya və Hz.

İsaya yönəltdiyi tövsiyələrin bütünündən meydana gəlmişdir. Bu, ya

Islamın əvvəlki bütün şəriətlərin üstünlüklərini bünyəsində saxlamasının

yanında çoxuna da sahib olduğunu ya da bütün şəriətlərin,

xitab etdikləri ümmətlərin tutumları baxımından fərqlilik ərz

etsələr də özləri etibarilə tək həqiqətə sahib olduqlarını vurğulamağa

istiqamətli bir kinayədir. Necə ki dərhal davamındakı bu ifadə

bu mənas(n)ı xatırlatmaqda ya da doğrudan vurğulamaqdadır:

"Dini dogru yapış və onda ayrılıga düşməyin." (Şura, 13)

Bu səbəbdən -din tək və dəyişməz olduğu və şəriətlər də

bir-birlərinin hökmünü qüvvədən qaldırdıqları halda- xüsusi

şəriətlərin dinə olan nisbətləri, Islamda aralarında nasıh və

mensuhlar da olmaq üzrə cüzi hökmlərin dinin əslinə olan

nisbətlərinə bənzər. Bu halda, insanların uca Allaha qulluq

təqdim edərlərkən əsas al/götürəcəkləri tək din vardır, o da Allaha təslim

olmanın adı olan Islamdır. Bu qədəri var ki, uca Allah, insanların

bu məqsədi reallaşdırmaları üçün onları fərqli üsullara yönəltmiş,

onlar üçün dəyişik ənənələr və əlaqə tərzləri inkişaf etdirmişdir.

Bütün bunlarda, onların tutumlarını və müxtəlifliklərini göz qarşısında

saxlamışdır. Nuhun, İbrahimin, Musanın, İsanın və

Məhəmmədin (s. a. a) şəriətlərinin funksiyas(n)ı budur.

Eyni şəkildə uca Allah, bir şəriətin əhatəs(n)i içindəki bir hökmü,

başqa bir hökm qoymaq surətiylə qüvvədən qaldırmışdır,

neshetmişdir. Bunda da təyin edici olan, neshedilen hökmün

əlverişli olma zamanının tükənməsi və nesheden hökmün

əlverişliliyinin diqqətə çarpanlıq qazanmasıdır. Zina edən qadınlar üçün

nəzərdə tutulan ömürlük həbs cəzasının, qırmanc cəzası və ya recm vs.

Maidə Surəsi 41-50 ........................................................... 591

ilə neshedilmesi kimi. Bunu bu ayədən də qəbul etmək mümkündür:

"Allah istəsəydi, hamınızı bir tək ümmət edərdi; lakin sizə

verdigi nemətlər içində sizi sınamaq istədi..."

"Millət" termininə gəlincə; bununla insanlar arasında təsirli olan

həyat tərzi nəzərdə tutular. Bu terminin kökündə möhlət vermə, müddət tanıma

mənas(n)ı yatar. Bu baxımdan "millət", başqasından əldə edilən yol

mənasını ifadə edər. Nə var ki terminin etimoloji kökünün bu mənas(n)ı,

indiki istifadədə o qədər diqqətə çarpan deyil. İndiki istifadəsiylə

"şəriət" termininin sinonimi kimi bir məna xatırlatmaqdadır.

Yəni, millət də eynilə şəriət kimi, dindən fərqli olaraq xüsusi yol

mənasını ifadə edər, demək istəyirik. Lakin eyni mənada istifadə edilir

olmalarına baxmayaraq millət və şəriət terminləri arasında bir fərqlilik

söz mövzusudur. Belə ki: Şəriət termini bu mənada istifadə edilərkən,

zehində Allahın insanlar izləsinlər deyə hazırladığı yol mənas(n)ı

canlanar. Buna qarşı, millət termini eyni mənada istifadə edilərkən, insanların

praktik olaraq izləmək üzrə başqalarından əldə etdikləri yol

şəklindəki bir məna zehində diqqətə çarpanlıq qazanar. Bəlkə də buna görə

"din" və "şəriət" terminləri Allaha isnad edildiyi halda, "millət" termini

Allaha isnad edilmir. "Allahın dini", "Allahın şəriəti" deyildiyi

halda, "Allahın milləti" deyilmir.

Buna qarşı Peyğəmbərin həyat tərzi və sünnəs(n)i mənasında

"millət" termini peyğəmbərə, bu həyat tərzinə uyğun gəlmələri və bu sünnə

izləmələri baxımından da ümmətə nisbət edilə bilir. Məsələn

uca Allah belə buyurmuşdur: "Ibrahimin dosdogru millətinə (yatıl);

o, Allaha ortaq qaçanlardan da degildi." (Bəqərə, 135) Bir ayədə

də Hz. Yusufun belə dediyini izah edir: "Mən Allaha inanmayan,

axirəti də inkar edən bir qövmün millətini tərk etdim. Atalarım

Ibrahim, Ishak və Yaqubun millətinə peykim" (Yusuf, 38) Bir

digər ayədə də uca Allah, kafirlərin özlərinə göndərilən peyğəmbərlərinə

belə dediklərini izah etməkdədir: "Ya sizi mütləq

yurdumuzdan çıxararıq ya da bizim millətimizə dönərsiniz." (Ibrahim,

13)

Xülasəylə, Quran terminologiyasında din, şəriət və millətdən daha ge-

592 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

nel bir məna ifadə etməkdədir. Buna qarşı, şəriət və millət terminləri,

bəzi ləfzi ayırtıları bir tərəfə buraxsaq, az qala sinonim

sözlərdir.

* * *

"Allah istəsəydi, hamınızı bir tək ümmət edərdi; lakin sizi verdiyi

nemətlər içində sizi sınamaq istədi." Bu ifadə, müxtəlif ümmətlərə göndərilən

şəriətlərin fərqliliyinin səbəbini şərh məqsədinə istiqamətlidir.

Yoxsa, insanların bir tək ümmət edilmələri, varoluşsal bir qılınma,

yəni növ olaraq eyni olma mənasında istifadə edilməmişdir. Çünki

insanlar eyni canlı növünün fərdləridir, eyni tərzdə bir həyat

davam etdirərlər. Necə ki bu ayə də buna işarə etməkdədir: "Insanlar

bir tək ümmət olacaq olmasaydı, Rəhmanı inkar edənlərin evlərinə

gümüşdən tavanlar və üzərinə minib çıxacaqları nərdivanlar

edərdik." (Zuxruf, 33)

Bu səbəbdən üzərində dayandığımız ayədə, "bir tək ümmət

olma" ilə, insanların bu istiqamətdə göz qarşısında saxlanılan dərəcələri

bir-birinə yaxın olduğu üçün, hamısına eyni şəriəti qanuniləşdirməyi tələb edəcək

şəkildə eyni tutuma və eyni hazırlığa sahib olma vəziyyəti

nəzərdə tutulmuşdur.

Bu səbəbdən, "Allah istəsəydi, hamınızı bir tək ümmət edərdi."

ifadəsi, şərtin səbəbinin şərtin yerinə qoyulmasına bir nümunə

meydana gətirməkdədir. Bununla güdülən məqsəd də, səbəbi zehinlərdə

canlandırmaq surətiylə, şərtin cəzasının (nəticənin) daha dəqiq bir

şəkildə qəbul edilməsini təmin etməkdir. Şərtin cəzası deyərkən, "lakin sizə

verdigi nemətlər içində sizi sınamaq istədi" cümləsini nəzərdə tuturam.

Yəni, Allah, sizə verdiyi və bəxş etdiyi nemətlər içində sizi bir

imtahana təbii/tabe tutmaq istəməkdədir.

Heç şübhəsiz, bu ayədə işarə edilən bağışlayar/hədiyyələr və nemətlər hər

ümmətdə fərqli olmuşdur. Nə var ki bu fərqliliklər, coğrafi məkan,

dil və rəng baxımından olmamışdır. Çünki uca Allahın eyni zaman

içində iki ayrı şəriəti qanuniləşdirdiyi görülməmişdir. Buradakı fərqliliklər,

zamanın keçməsi ilə birlikdə diqqətə çarpanlaşan fərqliliklərdir.

Çünki zaman keçdikcə buna paralel olaraq insan tutum mərdi-

Maidə Surəsi 41-50 ..................................................... 593

venlerinde yuxarıya doğrudur-manur, yeni şərtlərə bağlı yeni qabiliyyətlər

əldə edər. Bu səbəbdən insana istiqamətli ilahi öhdəçiliklər və

qanuniləşdirilən hökmlər də, dəyişik həyat şərtlərində insana istiqamətli

bir ilahi sınamadan başqa bir şey deyil.

Diləsən belə də deyə bilərsən: Bu ilahi öhdəçiliklər və hökmlər

xoşbəxtlik və bədbəxtlik məzmununda, insani qabiliyyətlərin və

tutumların, kuvveden hərəkətə çıxarılmasını məqsəd qoyan ilahi bir tədbirdən

başqa bir şey deyil. Ya da belə deyə bilərsən: Bu öhdəçiliklər

və hökmlər, ancaq Rəhmanın partiyası və qulları ilə Şeytanın

partiyasını bir-birindən ayırma vasitəsidir. Qurani Kərim bu mənas(n)ı dəyişik

şəkillərdə ifadə etmişdir; lakin, bütünü eyni qapıya çıxmaqdadır.

Ulu Allah sınama qiymətləndirməsi məzmununda bunları

söyləməkdədir: "Biz bu günləri insanlar arasında dolaşdırarıq. Bu

Allahın kimlə-rin mömin oldugunu təyin etməsi və aranızdan bəzi

şahidlər əldə etməsi üçündür. Allah, zalımları sevməz. Bir də (beləcə)

Allah, möminləri təmizləmək və kafirləri yox etmək istər. Yoxsa

siz, Allah içinizdəki cihad edənləri ayırt etmədən və səbirliləri

təyin etmədən cənnətə girebileceginizimi sandınız?" (Al/götürü Imran, 140-

142) Bunun kimi daha bir çox ayəs(n)i nümunə göstərmək mümkündür.

İkinci qiymətləndirməklə əlaqədar olaraq da belə buyurulduğunu

görürük: "Məndən sizə bir hidayət geldigi zaman, kim mənim hidayətimə

xəbərdar etsə, artıq o, nə sapar, nə də çətinliyə düşər. Amma

kim məni xatırlamaqdan üz çevirsə, onun üçün də dar bir dolanışıq vardır,

qiyamət günü də onu kor olaraq mahşur edərik." (Taha, 123-

124)

Üçüncü qiymətləndirməklə əlaqədar olaraq da belə

buyurulmaqdadır: "Bir zaman Rəbbin mələklərə dedi ki: 'Mən... bir

insan yaratacagım...' ...Iblis dedi ki: 'Rəbbim, məni azdırmağından

ötəri and olsun ki, mən də yer üzündə onlara günahları süsleyecegim

və onların hamısını azdıracagım. Ancaq içlərindən özlərinə

ixlas verilən qulların xaric.' Allah buyurdu ki: 'Işte mənə çatan

dogru yol budur. Mənim qullarıma qarşı sənin bir gücün yox-

594 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

dövr. Ancaq sənə uyğun gələn azğınları azdıra bilərsən. Cəhənnəm də

onların hamısının görüşmə yeridir." (Hicr, 28-43) Bunun kimi daha

bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.

Qısacası, uca Allahın insanlara istiqamətli tutum və qabiliyyətlər

kimi hədiyyələri, zamanların dəyişməsinə paralel olaraq dəyişənlik

ifadə etdiyi kimi, insanlar arasında xoşbəxt bir həyat üçün tətbiq olunması

zəruri olan şəriətlərin də bir sınama vasitəs(n)i olaraq dəyişənlik

göstərmələri bir zərurətdir. Bu səbəblədir ki, uca Allah,

şəriət və üsulların fərqliliklərinin səbəblərini bildirmə

məzmununda iradəsinin, insanların özlərinə verilən nemətlər çərçivəsində

sınanmaları və sınanılmaları istiqamətində təcəlli etdiyini

ifadə etmişdir. "Sizdən hər biriniz üçün bir şəriət və bir yol təyin etdik.

Allah istəsəydi, hamınızı bir tək ümmət edərdi; lakin sizə

verdigi nemətlər içində sizi sınamaq istədi."

Bu səbəbdən, -Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər- ayənin

mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır: "Sizdən hər bir ümmət üçün,

bir şəriət qoyduq; bir hüquq sistemi və bir həyat metodu təyin etdik.

Allah istəsəydi sizi bir tək ümmət edərdi və sizə bir tək şəriət qoyardı;

hamınızın eyni hüquq saytımına uyğun gəlmənizi təmin edərdi. Lakin birlik

olaraq hər biriniz üçün ayrı bir şəriət qoydu. Beləcə sizə

bəxş etdiyi nemətlər içində sizi sınamaq istədi. Nemətlərin fərqliliyi

təbii olaraq sınamanın fərqliliyini tələb edir. Bu səbəbdən qoyulan

hökmlərin və nəzərdə tutulan öhdəçiliklərin dayağı, bu sınama iradəsidir.

Bunun da qaçınılmaz nəticəs(n)i, şəriətlərin fərqliliklər ərz

etməsidir."

Haqqında danışılan bu fərqli ümmətlər; Nuhun, İbrahimin, Musanın,

İsanın və Məhəmmədin (Allahın salat və salamı ona, Ehlibeytinə

və onlara olsun) ümmətləridir. Uca Allahın bu ümmətə istiqamətli

nemətlə-rini vurğuladığı ayədən bunu qəbul edirik: "O sizə, dindən

Nuha tövsiyə ettigini, sənə vahyettigimizi, Ibrahimə, Musaya və

İsaya tövsiyə ettigimizi şəriət etdi." (Şura, 13)