Nitq mədəniyyətinin əsasları
Yüklə 2,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
246 VII F Ə S Ġ L NATĠQĠN NĠTQ MƏDƏNĠYYƏTĠ BARƏDƏ BƏZĠ TÖVSĠYƏLƏR Nitq mədəniyyəti dilin qrammatik qaydaları əsasında danışmaq, fikri məntiqi, aydın, yığcam, parlaq, təsirli ifadə edə bilmək üçün münasib sözlər seçmək və onlardan cümlələr qurmaq, sözlərin tələffüzündə orfoepik normaları gözləmək, dilin üslubi imkanlarından, rəngarəng ifadəlilik vasitələrindən bacarıqla istifadə edə bilməkdir. Natiqin bu keyfiyyətə - yüksək nitq mədəniyyətinə yiyələnməsi vacibdir, zəruridir. Nitq natiqin ümumi mədəni səviyyəsinin başlıca göstəricilərindəndir. Auditoriya qarşısında çıxış edənin dərin biliyə, geniş məlumata sahib olması heç də kifayət deyil, həmin bilik və məlumatı dinləyiciyə çatdırmaq da lazımdır. Bunun üçün başlıca vasitə sadə, aydın, zəngin, orijinal, təsirli nitqdir. Natiqin məruzəsi, mühazirəsi, çıxışı, nitqi, şərhi, izahı, suallara verdiyi cavablar və hətta adi danışığı öz kamilliyi, düzgünlüyü, emosionallığı, estetik gözəlliyi və s. baxımından başqalarından seçilməlidir. Eşidənlər onun danışığına maraq göstərməli, ondan xüsusi zövq almalıdırlar. Maarifimizin, məktəbimizin tarixində dərin məzmunlu, təsirli çıxışları ilə dinləyicilərin rəğbətini qazanmış natiqlər (müəllimlər) çox olmuşdur. Natiqlik sənətinin tarixindən danışılarkən vaxtilə ali məktəblərimizdə fəaliyyət göstərən B.Çobanzadə, Əli Sultanlı, M.Rəfili, Ə.Dəmirçizadə, Ş.Qurbanov, İ.Şıxlı, Xəlil Rza Ulutürk, B.Nəbiyev, X.Məmmə- dov, Əhəd Əhmədov və başqalarının adı çəkilir, hörmətlə yad edilirlər. Onlar həqiqətən, gözəl müəllim, məharətli natiq idilər. M.Rəfilinin mühazirə oxuduğu auditoriyanın qapıları taybatay açıq olardı. Adamlar dəhlizə toplaşıb, onun aydın, qəti və inamlı nitqini dinləyər, faydalanardılar. M.Rəfilini bircə kərə dinləyənlər onun mühazirəsini uzun müddət unuda bilmirdilər. Azərbaycan natiqlik məktəbinin görkəmli nümayəndələrindən biri də Xəlil Rza Ulutürk olmuşdur. O, istedadlı alim, gözəl şair olmaqla yanaşı, həm də məşhur söz ustası idi. Xəlil Rza Ulutürk bir müddət ali məktəbdə Azərbaycan 247 ədəbiyyatından mühazirələr oxumuşdu. Tələbələr bu mühazirələri xüsusi maraqla dinləyirdilər. Sonrakı illərdə Xəlil Rza Ulutürk özünün daha geniş audito- riyalarda, meydanlardakı odlu çıxışları, yüksək temperamentli zəngin və parlaq nitqləri ilə xalqın azadlıq və müstəqillik uğrundakı mübarizəsinə güclü təkan vermişdir. Çox təəssüf olsun ki, belə adamların danışıq tərzi, natiqlik məharəti barədə hələ indiyə kimi müəyyən bir vəsait hazırlanıb nəşr olunmamışdır. Bu vəsait yenicə fəaliyyətə başlayan cavan natiqlərə və bu sənətə yiyələnmək arzusunda olan digərlərinə böyük fayda verə bilər. Yaxşı nitqin məziyyətlərindən biri onun rabitəli olmasıdır. Bu o deməkdir ki, mövzudakı fikirlər müəyyən ardıcıllıqla şərh olunmalı, onların arasında məntiqi bağlılıq gözlənilməlidir. İkinci fikir birinci, üçüncü ikinci, dördüncü üçüncüdən doğmalı, onu davam etdirməli, tamamlamalı, genişləndirməli və dəqiqləşdirməlidir. Hər bir mövzuda dinləyiciyə çatdırılmalı bir əsas fikir, ideya olur. Digər fikirlər həmin fikrin, ideyanın bitkin bir şəkildə ifadə olunmasına xidmət edir. Bu cəhəti nəzərə almayan mühazirəçi daha çox ikinci dərəcəli məsələni şərh edir, lazım olmayan təfərrüata yol verir ki, bunun nəticəsində də fikir istənilən səviyyədə dinləyiciyə çata bilmir. Bəzən danışan bir fikri tamamlamadan başqa bir məsələnin şərhinə keçir. Fikir qırılır, deyilənlər tam şəkildə qavranılmır, diqqət zəifləyir, maraq azalır, ünsiyyət pozulur. Belə bir hala yol verməmək üçün natiq nitqin elementlərini yaxşı bilməli, onlara riayət etməyi bacarmalıdır. Bunlar aşağıdakılardır: 1. Məzmun. Bu əsas element sayılır. Natiqin biliyi və söz ehtiyatı nitqin bu elementi ilə müəyyənləşir. 2. Təbiilik. Özünə inam dinləyicilərin nitq təcrübəsinə uyğun danışmaq, sərbəst hərəkət (əl, qol, baş hərəkəti). 3. Aydınlıq. Prioritet element fikrin dəqiq verilməsi, bir qədər ucadan danışmaq, aydın diksiya. Normal temp. Bir dəqiqədə 100-150, orta hesabla 125 söz işlətmək. Xüsusi termin, abreviaturların, xarici sözlərin izahı, dinləyicilərin diqqətini səfərbər etmək, nitqi anlamağı asanlaşdırmaq məqsədilə müvafiq intonasiya çalarlarından istifadə. |