O bobojonov k. Jumaniyozov

Dastur ta’minotiga ketgan kapitalga aylangan sarflarning 
amortizasiyasi. Standart tegishli BXMS kompyuter dasturlari bilan 
ta’minlashga sarflangan va kapitalga aylantirilgan xarajatlarning 
amortizasiya hisobini to’liq tasvirlab beradi.
Amortizasiyaning yillik summasi chiqarilgan dastur ta’minoti asosida 
hisoblanadi va quyidagilardan tashkil topadi:
dasturning foydalanish davri ichida kutilgan va olingan yalpi 
daromadning, uni sotishdan olingan yangi daromadiga nisbatan 
koeffisientidan;
dasturdan foydali foydalanish davriga amortizasiyani bir tekisda 
taqsimlash usulini qo’llash natijasida ushbu summa aniqlanadi.
5.14. Nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarish tartibi.
Tabiiy resurslar xam tugatilayotgan aktiv qatoriga kiradi, chunki ushbu 
resurslarning qazib olinishi natijasida ular asta-sekin kamaya boshlaydi. 
Bunga yaqqol misol tariqasida o’rmon maydonlari, neft, tabiiy gaz, 
ma’dan boyliklari- oltin, kumush, toshko’mir va boshqalarni keltirish 
263

---

mumkin. Ushbu tabiiy boyliklarning hisobini yuritish juda qiyin, chunki 
quyidagi muammolar mavjud:
ushbu tabiiy resurslardan foydalanishni amalga oshirish jarayonida 
ularning qiymatini aniqlash tartibini belgilash;
ushbu aniqlangan qiymatni amortizasiya ko’rinishida moliyaviy 
natija to’g’risida hisobotga qayd qilish.
Tabiiy resurslarning qiymatini aniqlash jarayoni eng avvalo uning 
qiymatini aks ettirish uchun qaysi sarflarni va qancha miqdorda nomoddiy 
aktivlarga kapitallashtirish lozimligini aniq belgilashni taqozo qiladi. 
Кeyingi muammo esa ushbu qiymatning hisobdan chiqarilish tartibidir, 
ya’ni amortizasiya darajasini belgilashdir. Hisobot davrida sarflangan 
tabiiy resurslarning qiymati ularning kamayishini bildiradi.
Кamayish uchun asos bu ushbu resurslarni qazib olish jarayonida 
amortizasiya ko’rinishida qiymatiga qo’shish uchun oldindan nomoddiy 
aktiv sifatida ushbu summani kapitallashtirishdir. Ushbu summa, ya’ni 
kapitallashtirilgan qiymat ushbu boylikdan foydalanish jarayoni 
tugamaguncha qoplanmaydi. qoldiq qiymat esa aktivning kamayish asosini 
aniqlashga ta’sir qiladi. Qiymatning ijobiy qoldig’i (chunki u ijobiy eki 
salbiy qoldiq bo’lishi mumkin) aktivning kamayish asosini 
hisoblayotganda kapitallashtirilgan qiymatdan chegiriladi.
Tugatilayotgan ob’ektni tayyorlash bilan bog’liq har qanday xarajat 
ushbu kamayishning asosiga qo’shiladi.
Ushbu er usti va er ostidagi tabiiy boyliklarni tekshirish jarayonidagi 
sarflangan xarajatlar – qidiruv va parmalash ishlari, agarda ular aktiv 
ko’rinishiga ega deb hisoblansa, nomoddiy aktivlar qiymatiga qo’shiladi. 
Shuning uchun ham sub’ektlar ushbu qidiruv va parmalash ishlari bo’yicha 
sarflarni hisobga olishning maxsus usulini qo’llaydilarki, ushbu sarflar 
tegishli tabiiy resurslarning turlariga taalluqligining mutanosibligini 
ta’minlashi lozim.