O liy o'q u V yurtlarining arxitektura V a qurilish ta ’lim y o ‘n alish I talabalari uchun darslik
Yüklə 37,71 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 13.1 Asosiy tushunchalar
Ustuvorlik deganda, inshootning tashqi kuchlar ta ’sirida o ‘zining dast labki holatini yoki deformatsiyasining dastlabki shaklini saqlab turish xos- sasi tushuniladi. Inshootlaming ustuvorligi ham mustahkamligi singari tashqi kuchlarning miqdoriga bogMiq. Kuch m a’lum miqdorga yetguncha inshoot o ‘zining ustuvor holatini yoki deformatsiyasining dastlabki shaklini saqlab turadi. Kuch m a’lum miqdordan oshganida, inshootning ustuvorligi buzila- di, y a’ni dastlabki holati yoki deformatsiya shakli o ‘zgaradi. Fikrimizni misollar yordamida ravshanlashtiramiz. 13.1-rasmda botiq, qavariq va tekis sirtga o‘matilgan og‘ir sharcha tasvirlangan. Agar sharchani biroz og‘dirib, so‘ng o ‘z holiga qo‘ysak, quyidagi vaziyat yuzaga keladi: bi rinchi holda sharcha o ‘zining dastlabki holatiga qaytib keladi. Uning bu ho lati ustuvor m uvozanat holati deb ataladi. Bu holda sharcha eng kichik po tensial energiyaga ega boMadi. Ikkinchi holda sharcha dastlabki holatiga qayt- maydi. Bu hoi noustuvor muvozanat holatiga kiradi. Bunda sharchaning po tensial energiyasi eng katta qiymatga ega boMadi. Uchinchi holda sharcha ozgina yurib to ‘xtaydi, dastlabki holatiga qaytmaydi. Bunday holat befarq m uvozanat deb yuritiladi. Bunda potensial energiya o ‘zgarmas boMadi. Keltirilgan misol qattik jism holatining ustuvorligiga doir. Biz bu misol yordamida ustuvor, noustuvor va befarq muvozanatlar qanday boMishini bilib oldik. Endi m ana shu vaziyatlar elastik sistem alard a qay tariq a sodir boMishini ko‘rib oMaylik. M a’lumki, tashqi kuchlar ta’sirida elastik sistemalarda elastik deformatsi yalar hosil boMadi. Tashqi kuchlaming miqdori orta borib, ma’lum qiymatga yetganda, deformatsiya shakli noustuvor bo‘lib qoladi; boshqacha qilib ayt- ganda, tashqi kuchlaming ma’lum qiymatida elastik sistemaning dastlabki deform atsiya shakli o ‘z ustuvorligini y o ‘qotadi. Sistema ustuvorligi y o ‘qolganda, tashqi va ichki kuchlar orasidagi muvozanat ham buziladi. Ustuvor va noustuvor holat orasidagi chegara sistemaning be/arij holati deb ataladi. Ustuvor muvozanat holatidagi sistemani kichik masofaga og'dirilsa, og'diruvchi sabab y o ‘qolgach, sistema dastlabki holatiga qaytadi. 'Noustu vor muvozanatda qo‘shimcha yuk qo ‘yilmasa ham deformatsiya davom etadi. Befarq muvozanatda esa sistema og‘ganicha qolaveradi. Amalda ustuvorlik buzilishi (yo‘qolishi)ning ikki turi mavjud. Ustuvor lik buzilishining birinchi turida, ya’ni kuch asta ortib borganda, deformatsi- yaning dastlabki shakli yo ‘qolib, uning o'rniga yangi shakli hosil boMadi va rivojlanib boradi. Deformatsiyani bir shakldan ik kinchi shaklga o ‘tkazuvchi kuch kritik kuch deb ataladi. Ustuvorlik buzilishining birinchi tu- riga misol keltiramiz (13.2-rasm). Agar P latini saqlaydi. M uvozanatning bu ko'rinishi ustuvor muvozanat sanaladi. Agar ustunni to‘g ‘ri chiziqli holatidan chiqariisa (masalan, ozgina turtki beril- sa), sterjen tebrana boshlaydi va ichki kuchlaming qarshiligi tufayli yana dast labki to‘g'ri chiziqli holatiga qaytadi. Siquvchi kuch P ning qiymati orta 13.2-rasm. borib, kritik qiymatga yetganda muvo zanatning to ‘gMi chiziqli shakli noustuvor boMib qoladi. Kuchning bu qiy matida berilgan ozgina turtki ustunda deformatsiyaning yangi shaklini - egilish deformatsiyasini hosil qiladi. P=Pkl boMganda, ustunning to‘g‘ri chiziqli deformatsiyasi noustuvor, egri chiziqli deformatsiyasi esa ustuvor boMadi. Kuchning qiymati kritik qiy- matdan oshsa, egilish deformatsiyasi tez o ‘sib borib, ustun butunlay ishdan chiqadi. H t A Ustuvorlikning buzilishi (yo‘qolishi)ning ikkinchi turini ko‘rib o ‘tamiz. Ustuvorlik buzilishining ikkinchi turida deformatsiyaning yangi shakli paydo boMmay, dastlabki deformatsiya keskin ravishda o ‘sib boradi (13.3-rasm, a). M a’lum chegarada С shamirga ko‘yilgan P kuchining ortishi bilan sol qilik yc ham mos ravishda ortib boradi. Bunda tashqi va ichki kuchlar orasi dagi muvozanat saqlanadi. Biroq bu jarayon davomida shunday holat vu judga keladiki, bunda tashki kuch P ning qiymati ortmasa ham solqilik yc ortib boraveradi (13.3-rasm, b). Deformatsiyaning uzluksiz ravishda o‘sib borishiga olib keluvchi o ‘zgarmas kuch Yüklə 37,71 Kb. Dostları ilə paylaş:
|