O. M. Mirtazaev epidemiologiyadan amaliy mashg

Tabiiy mintaqalar va ularda uchraydigan zooantroponoz kasalliklar 

Tabiiy mintaqalar

Kasalliklar
Tundra, o’rmontundra
Toun, lentospiroz (bular boshqa mintaqalarda
ham uchraydi)
Tayga, aralash
o’rmonlar, uzoq sharq
o’rmonlari
Kana ensefaliti, buyrak gemorragik isitmasi
O’rmon dasht
Kana rikketsiozi, gemorragik isitmalarning har
xil turlari
Cho’l
O’lat, kanali rikketsioz, Ku-isitmasi
Yarimdasht, mo’tadil va
subtropik mintaqa dashti
O’lat, kana spiroxetozi, teri leyshmaniozi, Ku-
isitmasi
O’rta er dengizi
mintaqasi
Kalamush-burga rikketsiozi,
Marsel isitmasi, Qrim gemorragik isitmasi

Kemiruvchilar misolida insonga bog’liq bo’lmagan kasallik qo’zg’atuvchilari

rezervuarlaridan birini ko’rib chiqamiz.
Kemiruvchilar - sut emizuvchilar sinfiga mansub turkumdir. Er yuzida 800
ga yaqin turi uchraydi. Tabiatda o’lchami 5 sm gacha bo’lgan sichqonlardan to
bo’yi 1 m keladigan ulkan kemiruvchilar mavjud.
Kemiruvchilar bosh suyagining tuzilishiga va tishining tuzilishiga qarab
farqlanadilar (oziq tish bo’lmasligi, kuraktishlar yoysimon iskanaga o’xshash
bo’lib, ikki juftdan bo’lishi mumkin). Bu tishlarning birlashgan ildizi bo’lmaydi,
ammo kemiruvchining butun umri davomida o’sish qobiliyatiga ega bo’lganligi
tufayli dag’al ovqatlar iste’mol qilinganda yoki erni kavlaganda emiriladigan
tishlar o’rni to’ldirilib boradi. Kurak va ildiz tishlari o’rtasida tishsiz oraliq
(diastema) mavjud. Ildiz tishlar uqalanib, o’simlik oziqlarni parchalashni
osonlashtirishga moslashgan.
Sobiq ittifoq hududida 140 tur, ya’ni barcha mavjud sut emizuvchilarning
yarmini kemiruvchilar tashkil etadi. Har bir tabiiy mintaqada shu yerning o’ziga
xos kemiruvchilar vakili bor: dashtlarda -qumsichqon, qo’shoyoq, o’rmonlik
mintaqada - olmaxon, o’rmon sichqoni va dalasichqoni, cho’llarda - dalasichqoni
va yumronqoziq, daryolar atrofidagi vodiylarda - ondatra, suv kalamushi,
qunduzlar ko’proq uchraydi.
Kemiruvchilarda sharoitga moslashuv xususiyati yaqqol ko’zga tashlanadi.
Olmaxon, o’rmon sichqoni, dalasichqonlar daraxtlarga tirmashib chiqish
qobiliyatiga ega. Cho’llardagi kemiruvchilarning vakillari bo’lmish dalasichqon,
sug’ur, yumronqoziqlar yer osti inlarda yashab, yer yuzida oziqlanishga
moslashgandirlar.
Osiyo dashtlarining vakili bo’lgan yirik qumsichqonlar ko’p sonli yer osti
yo’llaridan va o’nlab, ba’zan yuzlab yer yuziga chiqadigan teshiklari bo’lgan yer
osti inlar (boshpanalar) da yashashadi. Odatda shunga o’xshagan murakkab

---

62
inshootlarda qishga oziq g’amlab qo’yish uchun bir nechta inxujra va

omborxonalar bo’ladi. Yirik qumsichqonlarning yer osti inlarining chuqurligi 2 -
2,5 metrgacha bo’lib, unda 2 dan 6 gacha yoki undan ham ko’proq qumsichqon
yashaydi.
Suv havzalarida yashovchi kemiruvchilar organizmi suzishga moslashgandir.
Barmoqlar orasidagi pardalar, qunduzda esa bulardan tashqari eshkaksimon dum
bo’lishi shu fikrning dalili bo’la oladi.
Kemiruvchilarning inshootlarda (yerosti inlari va uyalari) yuqumli
kasalliklarni tarqatuvchi ektoparazitlarning yashashi, ko’payishi hamda hayvonlar
o’rtasida tarqalishi imkoniyati yaxshi bo’lganligi tufayli ham kemiruvchilar katta
epidemiologik ahamiyatga egadirlar. Iqsod, gamaz va qiziltanachali kanalar,
burgalar inson va hayvonlar kasalliklarini qo’zg’atuvchilarini tarqatuvchi hamda
o’zida saqlovchi boshqa bo’g’imoyoqlilar kemiruvchilarga boqimanda
hisoblanadilar.
Ko’pgina kemiruvchilar o’simlik mahsulotlari bilan oziqlanadilar. Ularning
katta guruhi (sug’ur, yumronqoziq, qo’shoyoq) noqulay iqlim sharoit tug’ilganda
(yozgi qurg’oqchilik, qish) uyquga (karaxtlik) ketadilar. Sariq yumronqoziq kabilar
esa yil davomida 9 oy uxlashlari mumkin.
Kasallik qo’zg’atuvchilarini yuqtirib olgan yumronqoziq va sug’urlar
organizmida uyqu davomida kasallik yaqqol namoyon bo’lmay, latent (yashirin
holda) kechadi, ammo bedorlik boshlanishi bilan yaqqolmas infeksiya (misol
uchun o’lat) yaqqol ko’rinishiga o’tib kemiruvchini halok etishi mumkin. Ushbu
holat kasallik qo’zg’atuvchilarini tashuvchi kemiruvchilar hisobiga epizootiyalar
davrida qo’zg’atuvchilarning tabiatda uzluksiz saqlanishiga imkon yaratadi.
Yirik qumsichqonlar karaxtlikka o’tmay, yil davomida faol bo’lishadi. Ular
kunduz faol hayvonlar. Ko’payishi erta bahor (mart)da boshlanib butun yoz davom
etadi. Urg’ochi qumsichqon bir yilda 3 marta bolalashi va har safar 5-6 tagacha
bola tug’ishi mumkin.
Kemiruvchilarning ko’payishi va ularning soni tashqi muhit sharoitlariga
bog’liqdir. Masalan, o’nlab, ba’zan yuzlab kilometr keladigan masofaga ko’chib
yuruvchi (olmaxon) kemiruvchilar sustroq ko’payadilar. Kemiruvchilar inson va
uy hayvonlari hayoti uchun katta xavf soluvchi yuqumli kasalliklarning
qo’zg’atuvchilarini o’z organizmida saqlaydilar va tarqatadilar. Ular tasmasimon
va chuvalchangsimon parazitlarning ayrim turlari uchun oraliq xo’jayin vazifasini
o’tashi mumkin.
Yirik qumsichqon o’tkir nekroz bilan kechadigan teri leyshmaniozi kasalligi
qo’zg’atuvchisining manbai hisoblanadi. Leyshmanioz qo’zgatuvchisining asosiy
tarqatuvchisi mayda iskabtopar chivindir (Rh. papparatasi), Surxondaryo,
Qashqadaryo, Buxoro viloyatlari aholisi o’rtasida o’tkir nekrozli teri leyshmaniozi
kasalligi uchrab turadi. Shuningdek, bu kasallik 1960 yildan boshlab Sirdaryo
viloyatida, 1967 yildan esa Qoraqalpog’istonda ham qayd etilmoqda.
Surxondaryo va Qorasuv daryolari oralig’ida uchraydigan uysichqon,
Mirzacho’l o’chog’idagi choshgoh qumsichqon va ingichkaoyoq yumronqozig’i,
juftoyoq va shalpangquloq tipratikon leyshmaniozda qo’shimcha manba bo’lib

---

63
xizmat qiladilar. Kemiruvchilar tabiiy o’choqlarda katta rol o’ynaydi.

Kemiruvchilar orasida topilgan infeksiyalar haqidagi ma’lumot 16-jadvalda
berilgan.


16-jadval