Ortiqov chaqiruvga qadar boshlang‘ich tayyorgarlik

Qurolning ortga silkinishi

Stvol kanalidagi gaz bosimi kuchayib, har tomonlama harakatlangan holda kuch bilan o‘qni oldinga yo‘naltirish holati qurolni ortga qaytaradi. Qurol (stvol)ning otish davrida ro‘y beradigan ortga harakatlanish holatini, qurolning ortga qaytarilishi (silkinishi) deyiladi.

Qurol tezligi va energiyasi kuchayish harakati davomida ortga qaytish bilan tavsiflanadi. Qurolning ortga qaytishi o‘qning boshlang‘ich tezligidan bir necha barobar kam bo‘lib, quroldan o‘q bir necha marta yengilroq bo‘ladi. Avtomatning ortga qaytish quvvati 2 kgs/sm² (19,6 j) dan ortmaydi va otuvchiga og‘riq bermaydi. Poroxli gazlarning bosim kuchi (qaytish kuchi) ortga qaytishga qarshi harakat faqat to‘g‘ri yo‘l emas, balki to‘g‘ri kelmagan tomonga (qo‘ndoqning tayanchiga, qurolning kuchlanish markazi va boshqalarga) ham yo‘naltiriladi. Vaziyatdan kelib chiqqan juftlangan kuchning harakatlanishi natijasida, qurolning do‘lboshi (og‘zi) qismini tepaga ko‘tarib turadi (123-rasm). Yelkaga qancha ko‘p kuch jamlangan bo‘lsa, juftlangan kuch shuncha ko‘p qaytariladi. Otish mobaynida qurol stvol tebrantirish va titratish holatlarini ham yuzaga keltiradi.

Qurol stvolning do‘lboshi (og‘zi) qismidan o‘qning uchib chiqishi natijasida tebranish (yuqoriga, o‘ngga, chapga), boshqa tomonlarga og‘ib ketish holatlari ro‘y berishi mumkin. Bunday holatlar esa, otish davrida quroldan to‘g‘ri foydalanmaslik oqibatiga, qurolning ifloslanishiga olib keladi. Qurolning ortga qaytarilishida o‘qning chiqishi, stvolga ta’sir etish va yana boshqa sabablar, otishgacha bo‘lgan stvol kanalini do‘lboshi (og‘zi) qismi yo‘nalishida burchakni yuzaga keltiradi. Bu stvol kanalidan chiqqan o‘qni havoda uchish davrigacha burchakni tashkil etadi. Bunday burchak uchish burchagi deyiladi.

Stvol kanalining do‘lboshi (og‘zi) qismi otishgacha yuqori qo‘yilgan bo‘lsa, o‘qning havodagi uchish holati qoniqarli, past qo‘yilgan bo‘lsa, qoniqarsiz uchish burchagi deyiladi. Uchish burchagini bir holatda ta’minlash va qurolning ortga qaytarilish holatlarini kamaytirish otish va quroldan to‘g‘ri foydalanish qoidalariga to‘la va aniq rioya qilinishiga hamda otish usullari natijalariga bog‘liqdir.

2. 
   O‘q trayektoriyasi (harakatlanish yo‘li)ning hosil bo‘lishi. O‘qning teshib o‘tish va shikastlash ta’siri. To‘g‘ri o‘q otish va uning ahamiyati. Yashirin joy, o‘q tegadigan (shikastlantiradigan) maydon va o‘q tegmaydigan maydon
   

Avtomat stvolidan otilgan o‘qlarning burchak balandligi aniq belgilangan holatda bo‘lishi lozim. O‘qning havodagi uchish davri bir yo‘nalishda bo‘ladi. Bu yo‘nalishni esa o ‘qning uloqtirish yo ‘nalishi deyiladi.

O‘q havoda uchish davri mobaynida og‘irlik kuchiga, havoning qarshiligiga duch keladi. Og‘irlik kuchi eng kuchlisi hisoblanib, uloqtirish yo‘nalishidagi o‘qni katta kuch bilan pastga tortadi, havoning qarshiligi esa uchish tezligini pasaytirib, o‘qning bosh qismini orqaga qaytarishga harakat qiladi. Shu ikki qarama-qarshi kuchlar ta’sirida uloqtirish yo‘nalishidagi o‘q egri shaklda harakatlanadi. O‘q havodagi uchishi davrida,

og‘irlik markazidan egri yo‘nalishga yozilib harakat qilish yo‘lini trayektoriya (harakatlanish yo‘li) deyiladi (124-rasm).

O‘q trayektoriyasi (harakatlanish yo‘li)ning hosil bo‘lishi burchak o‘lchami balandligiga bog‘liq bo‘lish bilan birga, berkitilgan shikastlanuvchi va o‘lik maydonlarigacha hamda to‘g‘ri otish masofalarigacha bo‘lgan o‘lchamni tasvirlaydi. O‘q trayektoriyasining burchak balandligi kengayadi, o‘qning ufqqa to‘g‘ri uchish holati kuchayishi ma’lum bo‘lmagan tarzda ro‘y beradi. Buning oqibatida harakatlanish yo‘li (trayektoriya) balandligi kattalashadi, ufqqa qarab harakatlanish esa biroz pasayadi.

Ufqqa yo‘nalgan o‘qning uchish masofasidagi balandlik burchagi yanada yiriklashishini katta burchak masofasi deyiladi. Boshqa turdagi qurollarning o‘qi uchun burchak kattalik o‘lchami 35° gacha bo‘ladi. Yuqori burchak balandligidan kichik burchak balandligigacha bo‘lgan masofada o‘qning yer bag‘irlab harakatlanishini yer bag‘irlab ketgan trayektoriyasi (harakatlanish yo‘li) deyiladi.

O‘qning teshib o tish va shikastlash ta’siri

O‘qning teshib o‘tishi, to‘siq va yashirin joylarning yo‘g‘onligi, qalin- ligi bilan mustahkamligiga bog‘liqdir.

O‘qning o‘ldirish holati — tirik organizmda o‘q harakatlanib, safdan chiqarishga olib kelishi bilan birga tirik organizmda kinetik quvvatning singishi oqibatida uning kiyimlari hamda hayotiy organlarining shikastlanishiga olib keladi. Kinetik quvvat insonning hech qanday maxsus kiyimi bo‘lmagan taqdirda ham uning asosiy hayotiy organlarini hech bo‘lmaganda 8 kgs/sm² (78,5 j) miqdorda shikastlaydi.

1943-yilda ishlab chiqarilgan o‘qlar namunasi quyidagi jadvalda ko‘rsatilgan:

To'siqlar	O'qning turi	Otish masofasi (metr hisobida)	O'qning teshib o'tish holati
7 mm zirh yo'g'onligi 90° burchak kuzatuvida kaska (po'lat shlem)	Zirhyorar yondiruvchi Po'lat o'zakli zirh- yorar yondiruvchi	200—300 900—1100 m.dan yuqori	50—90 % 80—90 %
Okop tepasiga uyulib ishlangan qor	Hamma o'q turi	500	70—80 sm
Yog'och to'siqlardan qurilgan doska (20x20 qalinligida)	Po'lat o'zakli zirh- yorar yondiruvchi	500	70—80 sm
Pishiq g'ishtli to'siqlar	Po'lat o'zakli zirh- yorar yondiruvchi	100	m s 5 —1 2