«O‘TY» aj moliyasini tashkil etish asoslari reja

«O‘TY» AJ moliyasini tashkil etish asoslari
reja
1.“O‘TY”AJ moliyasini tashkil etish tamoyillari.
2.Transport ishlab chiqarishining o‘ziga xos hususiyatlari.
3.Temir yo‘l kompaniyasi va moliyasini tashkil etishning huquqiy asoslari

O’zbekiston temir yo’llari» akniyadorlik jamiyatining moliyaviy tizimi uning korxonalari, tashkilotlari, muassasalari, tuzilmaviy bo’linmalarining xo’jalik faoliyatini boshqarishning mukim vositasini ifodalaydi.

Korxonaning xo’jalik faoliyatini tashkil etishni tubdan o’zgartirishni xarakterlaydigan tarmoqii bozor munosabatlariga utish- ning zamonaviy bosqichida va ularni shakllantirishning ob’ektiv sharoitlarida temir yo’l kompaniyasining moliyasini tashkil etish­ning yangi tizimi namoyon bulmoqda. Uning asosida - «O’zbekiston temir yo’llari» aksiyadorlik jamiyatining bokaruv ti­zimini takomillashtirish, temir yo’l transportining korxonalari va tashkilotlarini xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish. tarmoq korxonalarini rivojlantirish, texnika bilan qayta jixozlash va zamonaviylashtirish uchun investitsiyalarni, shu jumla­dan xorijiy investitsiyalarni, jalb etishni ko’zda tutuvchi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 2 martdagi «Temir yo’l transportini monopoliyadan chiqarish va aksiyalashtirish chora-gad- birlari to’g’risida»gi Farmonini bajarish yuzasidan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Makkamasiiing 2001 yil 3 martdagi «O’zbekiston temir yo’llari» AJni boshqarishni tashkil etishni takomillashtirish to’g’risida»gi 108-son. 2015 yil 5 noyabrdagi 378-son, 2017 yil 3 avgustdagi 366-son karorlari yotadi.

Davlat iqtisodiyotini isloxot qilish jarayonida temir yo’l kompaniyasining moliyasini tashkil etishga ta’sir ko’rsatuvchi quyidagi yangi omillar paydo bo’ldi:

• tarmoqii rivojlantirish ni moliyalashtirish uchun kerakli moliyaviy resurslarning difitsiti;

  
  

• yuklarni tashish uchun hisob-kitoblarni yomonlashuvi okibatida pul mablag’larining jiddiy etishmovchiligi;

  
  

• yangi soliq tizimini shakllanishi;

  
  

• yangi huquqiy asoslarni va boshqalarni tashkil topishi.

  
  

Tarmoq moliyasini tashkil etishning yangi tizimini shakllanishi

avvalgisidan moliyaviy resurslarni temir yo’l kompaniyasining boshqaruvi darajasida to’planishi bilan farqlanadi. Tarmoqiing ichki o’zaro moliyaviy munosabatlari soddalashmoqda, ikki marotaba soliqka tortish ogoxlantirilmoqda. Tashkil topgan funksional boshqarmalar va ularning tarkibiga kiruvchi tuzilma bo’linmalarining markazlari, avvalgi liniya korxonalari, xozirgi sharoitlarda - yuridik shaxs makomiga ega bulmagan tuzilma bo’linmalar. Temir yo’l kom­paniyasi moliyasini tashkil etish xo’jalik mustakdyaligi, o’zini o’zi qoplash, o’zini o’zi moliyalashtirish, moddiy manfaagdorlik, moddiy javobgarlik, moliyaviy rezervlarni borligi, prognozlash tamoyillariga asoslangan.

Xo’jalik mustaqilligi o’zining iqtisodiy faoliyatini samaradorligini oshirish yo’llarini mustaqil aniqlashda, ishlab chiqa­rish kuchini oshirish rezervlarini aniqdashda tashabbus ko’rsatishda, maxsulot tannarxini pasaytirishda, sotishdan olingan daromadlarni ko’paytirishda, taklif etilayotgan va bajarilayotgan ishlarni, xizmatlarni yuqori sifatli bajarish da namoyon bo’ladi. “O’TY” AJ korxonalariga, uning funksional tuzilma bo’linmalar iga talab bozorini o’rganish asosida madsulot (ish, xizmat)larni sotish xdjmlarini oitirishda keng imkoniyatlar berilmoqda.

Transport xizmati bozori faqatgina butun temir yo’l kompaniyasini emas, balki uning funksional tuzilma bo’linmalari va korxonalarini temir yo’l kompaniyasi doirasida uz salodiyatini to’laroq ishlatishni kondirishga chorlaydi va uning faoliyati asosida poezdlar xarakatining yagona grafigi, darakat xavfsizligini, yuklarni sakdashni ta’minlashning yagona talablari, transport xizma­ti foydalanuvchilariga kerakli darajada xizmat ko’rsatishni tashkil etish yotadi.

«O’TY» AJda moliyaviy masalalarni xal etishda kompaniya boshqaruvi to’liq mustaqillikka ega.

O’zini o’zi qoplash madsulot (xizmat, ish)ni sotishdan olingan tushum xisobiga korxonaning asosiy faoliyati bo’yicha xarajatlarni Qoplashni ko’zda tutadi. Xarajatlarni koplanishi sotishdan olin­gan tushum ishlab chiqarish xarajatlariga teng yoki kutt bo’lganda ta’minlanadi.

O’zini o’zi moliyalashtirish - temir yo’l kompaniyasining o’ziga tegishli manbalaridan faqatgina oddiy ishlab chiqarishning barcha xarajatlarini qoplab qolmasdan, balki kengaygan qayta tiklash uchun to’planishlar tashkil etiladigan xo’jalik tizimidir. Boshqa suzlar bilan aytganda, ishlab topilgan daromadlar xisobiga o’zini o’zi moliyalashtirishda temir yo’l kompaniyasining ekspluatatsion xarajatlarini, ishlab chiqarishni rivojlantirish xarajatlarini qoplashlari, moddiy ragbatlantirish va ijtimoiy rivojlantirish bo’yicha barcha turdagi tadbirlarni amalga oshirishlari, kapital qo’yilmalarni, jumladan texnik qayta qurollanish va rekonstruksiyani moliyalashtirishni ta’minlashlari kerak.

O’zini o’zi moliyalashtirish soliqdar va to’lovlar bo’yicha soliv; tizimi, byudjet, banklar va etkazib beruvchilar oldida temir yo’l kompaniyasi, uning korxonalari va funksional tuzilma bo’linmalarining javobgarligini ko’zda tutadi.

Kompaniya faoliyatini o’zini o’zi moliyalashtirish tamoyili asosida amalga oshiradi, ishlab chiqarish - xo’jalik va moliyaviy faoliyati bo’yicha masalalarni mustaqil xal etadi («O’TY»AJ Nizomi, 1- bulim, II-band).

Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda tuzilma bo’linmalar va korxonalar ishchilarining moddiy manfaatdorligi samarali mexnatga odamlarni, ularning mexnat faolligini va eng yaxshi natijalarga erishishda manfaatdorligini oshirishga undaydigan ikdisodiy formalar va usullar tizimi orqali amalga oshiriladi. Faoliyatning idaisodiy natijalarida mexnat jamoasining manfa­atdorligi mexnat xadapti tashkil etish va korxona ishchilarini mukofotlashga ishlatiladigan foyda (sanatoriy va dam olish uylariga yo’llanmalar daymatining bir dasmini to’lash va boshda madaadlarga) orqali oshiriladi.

Ma’lumki, ishlab chiqarish unumdorligini oshishi mexnat re­surslaridan samarali foydalanishga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdikda turadi. Zamonaviy sharoitlarda ishlab chiqarish unumdorligini oshirish maxeadida, ilgor texnologiyalarni joriy etishda ishlab chiqarish jarayonida aloxida sharoitlarni muvofidaashtirish va birlashtirish, xamda ishchilarga undovchi ragbatlarni berish aloxida kasb etadi va ular birinchidan, muvofikdashtirishni va birlashtirishni ragbatlantirishlari va ikkinchidan, xarashlarni va maxezdlarni barchasini yoki xech bulmaganda, ishlab chiqarish xatnashchilari- ning kupchiligini birlashtirishga imkoniyat yaratish lozim.

Zamonaviy texnika, ilgor texnologiyalar insonlarning qobiliyatlarini, bilimlarini, gayratini maksimal darajada ishlatishni talab etadi. Bu asosiy ishlab chiqarish kuchini unumdor bulishiga undaydigan sharoitlarni yaratishlarni majburlaydi. Aynan sharoitlar ishchilarni samarali itnlashlariga undashi lozim. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda korxona ishchilarining moddiy manfaatdorligini shakllantirish ishchilarni samarali ishlashga undovchi asosiy sharoitlardan biri xisoblanadi.

Moddiy javobgarlik - to’zilgan shartnoma va «O’TY» AJ kompaniyasi ustaviga asosan aybdor tomoni­dan keltirgan zararni xogotash bo’yicha majburiyatdir.

Kompaniya amaldagi xonun xujjatlariga asosan undirish mumkin bo’lgan o’ziga tegishli mulk bo’yicha javobgar xisoblanadi va davlat, uning organlari, xdmda kompaniya organi aybi bilan majburiyatlar bajarilmagan xollardan tashqari uning tarkibiga kira­di ga n korxonalar, shu’ba korxonalar majburiyati bo’yicha javobgar xisoblanmaydi.

Moliyaviy munosabatlar sub’ektlari iisharining xatsikdtdagi natijalari uchun, uzlarining majburiyatlarini uz vaqtida bajarish uchun moddiy javobgarlikka ega. Temir yo’l kompaniyasi, uning korxonalari yuklarni vaqtida etkazib bermaganliklari uchun, yuklash uchun vagonlarni bermaslik uchun, yuk egasiga moddiy manfaatlariga zarar etkazadigan boshka tashish shartlarini bo’zili shl ar i uchun jarima bilan jazolanadilar. Uz navbatida, yuk egalari tegishli me’yoriy xujjatlarda belgilangan miqdorlarda shartnoma shartlarini bo’zilishiga yo’l kuiganliklari uchun jarima to’laydilar.

Korxonalar moliyasini tashkil etishning ko’rib chitsilayottan ta- moyillari tijorat xisob-kitobi deb ataladigan korxonalarni boshqarish usullarini ifodalaydi.

Tijorat xisob-kitobi davlat tomonidan kichik ish tartibini belgilash mavjud emasligini ko’zda tutadi. Davlat organlari korxonalarning moliyaviy - xo’jalik faoliyatini tartibga solishgagina xaklari bor, buning ustiga ma’muriy farmoyishlar yo’llari bilan emas, balki kdymatiy vositalar bilan - soliq,, amortizatsiya, eksporg-import. valyuta, tarif siyosatm.²

Temir yo’l kompaniyasi korxonalarida banklar, sugo’rta kompaniyalari, ekspeditor tashkilotlari, davlat organlari bilan turli o’zaro munosabatlarda bo’ladilar. Ularning barchasi ularning faoli­yatini tashkil etishda tijoratga rioya silishga yo’naltirilgan.

Tarmoqning moliyaviy rezervlari bozor kon’yunkturasi o’zgarishlari otsibatida yuzaga keladigan tavakkalchilik bilan bog’liq, tadbirkorlik faoliyatini ta’minlash uchun zarurdir (9-bobga qarang).

Prognozlash - iqtisodiyotni yoki uning ayrim soxdlarini bo’lishi mumkin bo’lgan xolatini asoslangan xolda bashorat qilish, masalan, tarmoq, moliyasini, uning korxonalarini. Kelgusida ishlab chiqarish faoliyati dasturi asosida yotadigan prognozlash rejalashtirish bilan bevosita bog’liqlikka ega va avvalambor - informatsiey, mo‘ljalli xarakterdagi indikativ rejalashtirishga bog’liq,.

Koshiladigan xarajatlar va tushumlarni prognozlash kelgusi xarajatlarni moliyaviy ta’minlash uchun ishlab chiqarishni rivojlantirish, ijtimoiy soxa extiyojlarini, ishchilarni ragbatlantirish uchun kerakli pul mablag’lari miqdorini aniqdash amalga oshiriladi.

Asosiy faoliyat korxonalari kelgusi pul mablag’lari tushumi va xarajatlari balansini, daromadlar va xarajatlar balansini to’zishadi, ta’lim, madaniyat, temir yo’l kasalxonalari va shifoxoialari esa smetani ishlab chiqishadi.

Bozor iqtisodiyotida tarmoqning maxsuloti (ish, xizmat) pul, narx, talab, taklifni o’z ichiga oladigan bozor mexanizmi orqali sotiladi. Bozor mexanizmining bunday tabiati unda xo’jalik faoliyati natijalarini aniqdashning prognoz usulini ishlashini, ammo rejalashtirish elementlari bilan birgalikda aniqlaydi.

Temir yo’l kompaniyasining moliyasini tashkil etish kompaniya boshqaruvi raisi tomonidan gasdikdangan «Xisob-kitob siyosati va «O’TY»AJ asosiy faoliyat korxonalarining moliyaviy o’zaro munosabatlari to’g’risida»gi Ni­zom ga asosan amalga oshiriladi.

Xisob-kitob siyosati va asosiy faoliyat korxonalarinish moliyaviy o’zaro munosabatlari Nizomi «O’zbekiston temir yo’llari»AJ korxonalari va aloxida bo’linmalarining o’zaro moliyaviy munosabatlarini shakllantirishni va ochib berishni belgilaydi. Korxonalar deganda «O’TY»AJ tarkibiga kiruvchi O’zbekiston Respublikasi krnun xujjatlari bo’yicha yuridik shaxe bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tushuniladi. Aloxida bo’linmalar deganda yuridik shaxe bulmagan funksional boshqarmalar, markazlar. ularning filiallari va «O’TY»AJ umumyo’l tuzilma bo’linmalari (shu jumladan aloxida balansi borlari) tushuniladi.

Korxonaning xisob siyosati quyidagilarni ta’minlashi lozim:

a) xo’jalik faoliyatining barcha omillarini buxgalterlik xisobida to’liq aks ettirish (to’liqdik, ishonchlilik talabi);

b) yashirin zaxiralarni barpo etishga yo’l bermagan xolda mumkin bo’lgan aktivlar va daromadlarga Karaganda ko’rilgan zararlarni - xarajatlar va majburiyatlarni buxgaltera i k xisobiga katta tayyorgarlik (extiyotkorlik taaabi);

v) buxgalteriya xisobida xo’jalik faoliyatini faqatgina ular­ning huquqiy formalaridan emas. balki xo’jalik yuritishning dalillari va shart-sharoitlarining iqtisodiy mazmunidan kelib chiq- kan xolda aks etgirish (mazmunning shakldan ustunligi talabi);

g) oyning birinchi kuniga sintetik xisob bo’yicha oborotlar va qoldikdar analitik xisob ma’lumotlari bilan xamda buxgalterlik Xisoboti ko’rsatkichlarini sintetik va analitik xisoblar ma’lumotlari bilan bir xil bulishi (kiyosiylik talabi);

d) xo’jalik faoliyati shart-sharoitlari va korxonaning imkoniyatidan kelib chiqqan xolda buxgalterlik xisobini ratsional va iqtisodiy jixatdan olib borish (ob’ektivlik talabi).

Temir yo’l kompaniyasining korxonalari va tuzilmaviy bo’linmalari moliyasini tashkil etilishiga transport ishlab chiqariig- ning tarmoq, xususiyatlari katta ta’sir ko’rsatadi.

Muxim xususiyat - transport maxsulot ishlab chiqarish jarayoni­ni tugallaydi. YUkni junatuvchilar tashish uchun berilgan yuklargina tashiladi. Xalk, xujaligida kdncha maxsulot ishlab chiqdrilishi va iste’mol kdgshnishiga drab tashish tuzilmasi va xajmi yuzaga kela­di. SHuning uchun tashish tuzilmasi va uajmini temir yo’l emas, balki yuk junatuvchilar aniqdaydi. Bozor munosabatlari sharoitida qanday tashish, nimani tashish, tderga tashish kabi savollar, manfaatlarini dixat bilan o’rganish talab etiladi yuk egalari tomonidan xal etshtadi.

SHu bilan birga, temir yo’l transporti ishchilari passiv kuzatuvchi rolida bulishlari mumkin emas. YUk egalari nimani va kaerga tashish kanchalik sifatli bajarilishi, yuk egasining manfaatlari qanday xisobga olinishiga karab aniqdaydi.

O’zbekiston Respublikasi «Temir yo’l transporti to’g’risida»gi Krnunida temir yo’l transporti xizmatlaridan foydalanish chogida temir yo’l transporti korxonalari bilan yuk junatuvchilar, yukni oluvchilar, yo’lovchilar, boshqa yuridik va jismoniy shaxslar o’rta­sidagi munosabatlar O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maukamasi tasdikdaydigan Temir yo’l ustavi bilan xam belgilanishi ko’zda tutilgan.

YUk egalarini avvalambor yuk tashishning quyidagi sifat ko’rsatkichlari karatiladi:

• yukni etkazib berish tezligi;

  
  

• tashish xujjatlari kdnchalik qulay, sodda va tez rasmiylashtirilishi;

  
  

• tashilayotgan yuklarni sakdaga kafolatlari;

  
  

• tariflar darajasi.

  
  

Tashishga bo’lgan talab bozorini doimo o’rganib borish, tashish Xajmini oshirish uchun qulay sharoitlarni yaratish, ularni sifatini oshirish kerak.

Bozor munosabatlari sharoitida, masalan, yuklarni tashishda fakdtgina tashishning kabul qilingan sifat ko’rsatkichlarining yukdri darajasini ta’minlash emas, balki agar ularni bajarish te­mir yo’l kompaniyasiga qo’shimcha daromadlar keltirsa. Qonun va me’yoriy xujjatlarga zid kelmaydigan yuk egalarining barcha istaklarini bajarishga tayyorlishni ko’rsatish lozim. YUk tashuvchilar va yuk egalari bilan pul munosabatlarini tashkil etish, yukni tashish uchun xisob- kitoblar asosida ikkala tomonning iqtisodiy manfaatlari yotishi kerak: temir yo’l kompaniyasining iqtisodiy manfaatlarini hisobga oluvchi shartlarda tashish xizmatlariga uau to’lansa, ular maqsadga muvofikdir.

Iqtisodiy adabiyotlarda, temir yo’lda yuk tashishning raqobatbardoshligini va daromadliligini oshirish maqsadida temir yo’l faoli­yatini rejalashtirish va boshqartsda markeshng tamoyshitarini kullash yo’li bilan ma’lum yuklarni tashishga bo’lgan talabni boshqarish maqsadga muvofikdigi asoslandi. SHu bilan birga, yuklarni tashish bilan bog’liq; xarajatlarni to’lash tizimiga alouida ahamiyat berish taklif etil adi. Ular, bu xujjatlar, aniq bir yuk junatuvchi uchun ma’kul bulishi lozim. YUklarni tashish bo’yicha xarajatlarni xizmatdan foydalanuvchi va temir yo’l transporti uchun barcha turdagi xizmatlarni ko’rsatish, o’zgaruvchan tariflar siyosatini olib borish, yuk egasiga transport xizmati bo’yicha narx va xarajatlarni kelishishga erishish hisobiga pasaytirish taklif etil adi.

SHunday qilib, talabni bokarishga tarmoqlararo iqtisodiy-texnologik yondashuvni amalga oshirish taklif etiladi³.

Transport ishlab chiqarishning ikkinchi xususiyati - tashish va ular bilan bog’liq xizmatlar jarayonini yuqori darajadagi markaz­lashgan xolda boshqarish.

Boshqarishning markazlashuvi poezdlarning yagona xarakatlanish grafigi zarurati, xarakat xavfsizligini ta’minlash zarurati, te­mir yo’l transporti korxonalari va bo’linmalarini respublikaning barcha xududlarida joylashishi kabi transport ishlab chiqarish xususiyatlariga bog’liq.

Bo’linmalarning mustaxshtligini markaziy boshqarma bilan qanday qilib qo’shib olib borish kerak, degan mhammo paydo bo’ladi.

«O’zbekiston temir yo’llari» AJ rivojlanish konsepsiyasida boshqaruvni `shakllantiripgning strategii yo’nalishlari belgilangan. Quyidagilar ko’zda tutiladi:

• investitsion jalb etilishni ta’minlash;

  
  

• aksiyadorlar huquqlarini ximoya qilish (aksiyadorlik jamiyatlar uchun);

  
  

• boshqaruvning samarali mexanizmini tashkil etish;

  
  

• kabul uilinayotgan boshqaruv karorlari uchun korxonalar va tuzilma bo’linmalari raxbarlari javobgarligini oshirish;

  
  

• korxonalar va funksional tuzilma bo’linmalarda o’rta va uzou muddatga mo’ljallangan biznes-rejalarnittg mavjudligi va botpualar.

  
  

Uchinchi xususiyat - bajarilgan tashish ishlaridan olingan pul mablaglarni ichki taqsimlanishining zaruratidir.

Sotishdan olingan tushumlar ko’rinishidagi pul mablag’lari kompaniya daromadlar xisob razami da yigiladi. Bu mablag’lardan tashish va yordamchi faoliyatdan olingan daromadlardan, ekspluatatsiya ishlarini to’lash ga mo’ljallangan funksional tuzilma bo’linmalar xarajatlari moliyalashtiriladi. SHu bilan birga, bo’linmalarning ekspluatatsiya xarajatlari samarali moliyalashtirish kdnday krlib ishchilarni tashabbus ko’rsatishi uchun tashish jarayoni samaradorligini oshirishda manfaatdorligini ragbatlantirishi lozim.

O’zbekiston Respublikasi «Temir yo’l transporti to’g’risida»gi Qonunida «Temir yo’l transiortidagi tashishning barcha turlaridan olinadsh an daromadlarni tadsimlash tartibi davlat temir yo’l trans­portini boshqarish organi tomonidan kar bir temir yo’l transpor- ti korxonasining tashish jarayonidagi aniq, ulushini xisobga olgan xolda belgilanishi» ko’zda tutilgan (14-modda).

Bozor munosabatlarida xar bir korxona unga berilgap huquqlar doirasida xo’jalik masalalarini mustaqil ravishda kal kiladi. Uning ishchilari eng yaxshi natijalarga erishishda manfaatdor bulishlari lozim. Temir yo’l transporti korxonalari va tarmoq moliyasi shunday tashkil etiladiki, ishchilarda mexnat va moddiy resurslardan samarali foydalanishda tashabbuskorlikni ko’rsatishda manfaatdor bulishlari lozim.

Bozor iktisodi korxonalarni, shu jumladan, temir yo’l trans­porti korxonalari ni, bozorning talab va gaklifini, ma’lum iste’molchilarning istaklarini k°idirishga, talabga ega va korxona­ning rivojlanishi uchun etarli foyda keltirishi mumkin bo’lgan mahsulotlarni ishlab chiqarishga undaydi.

Turtinchi xususiyat - «O’TY»AJ tuzilma liniya bo’linmalarini yuz kilometrlab ulchanadigan xududda joylashganligi transport ishlab chiqarishining bu xususiyati faqatgina tuzilma bo’linmalar tomonidan bajarilayotgan ekspluatatsiya ishlarini moliyalashtirish tizi­mini kiyinlashtirib k°lmay, balki tarmoq moliyasini tashkil etishda u ni hisobga olishga majburlaydi.

Bozor munosabatlari shakllanishi sharoitida yagona davlat-ak- niyadorlik temir yo’l kompaniyasining ishlab chiqarish bo’linmala­rini keng yoyilganligi korxonalarning moliyasini tashkil etish jarayonida markazdan uzokda joylashgan tuzilmaviy bo’linmalari­ning ishlab chiqarish faoliyatini o’zaro aloqada ishlashini kuchay- tirishga alokida akamiyat berish kerak. Ko’p masalalar. jumladan ta­shishning yuqori sifatliligini ta’minlash kamda ularning raqobat- bardoshlik darajasi, temir yo’l kompaniyasi salokiyatidan samarali foydalanish, transport xizmatlariga bo’lgan talab bozorini o’rganish mexnat jamoasining - davlatning butun hududi bo’yicha tar kalgan te­mir yo’l kompaniyasi ishlab chiqarish bo’linmalarining faol k,atna- shishi bilangina muvaffakiyatli xal etish mumkin.

Beshinchi xususiyat - temir yo’l kompaniyasi va yuklarni zashit va ekspeditsiya qilish, ta’mirlash-ekspluagatsiya, ta’mirlash-ko’rilish korxonalari va ishlab chiqarish infratuzilmasi, ijtimoiy infratuzilma muassasalarining xo’jalik yuritish i nfrato’zi l m as i - ni iqtisodiy sharoitlarda turlichaligi. Bunday farqdar moliyaviy resurslarni shakllantirish manbalarida, ularni ishlatish shaklla- rida, byudjet bilan o’zaro munosabatlarda, tarmoq, ichidagi moliyaviy o’zaro munosabatlarda va boshqalarda ta’sir ko’rsatmoqda. Masalan, ma’lum iqtisodiy shartlarning mavjudligi yo’lovchi tashish faoliyatni zarar bilan yakunlash asosiy sabablaridan biridir.

Oltinchi xususiyat - tashilayotgan yuklar va yo’lovchilarning aksa­riyat qismi turli davlatlarda joylashgan ikki va undan kup temir yo’llarda bajarilmoqda. Bu tashish xajmi ko’rsatkichini va unga bog’liq, bo’lgan daromadlarini shakllantirishni aloxida tartibini aniq,- laydi. Temir Dulning sotilgan maxsuloti uz doirasida bajarilgan tashish x,ajmining pul ko’rinishidir. Xalkaro temir yo’l qatnovida gashish uchun gulov summasini taqsimlashning zarurati davlatlar darajasida bu operaniyalarning kelishilgan tartibini talab etadi.

Ettinchi xususiyat - yuk va yo’lovchi tashish xizmatlarini baja­rish bilan bir katorda «O’TY»AJ ning asosiy faoliyatiga tashuvchi va boshqa faoliyat turiga ega korxonalarga damda «O’TY»AJ tarkibiga kirmaydigan korxona va tashkilotlarga maxsulot ishlab chiqdruvchi, ishlar bajaruvchi, xizmatlar ko’rsatuvchi yordamchi-ko’makdosh faoliyat xam kiradi («O’TY»AJ asosiy faoliyati korxonalarining xisob siyosati Nizomi, §4). 2017 yilda yordamchi - ko’makdosh faoliyatning daromadi kompaniya asosiy faoliyatidan olgan daromadlari summasida 23 foizni tashkil etdi. YOrdamchi-ko’makdosh faoliyat daromadining bunchalik kagga dissasi unga aloxida e’tibor berishni takazo kiladi.

YOrdamchi-ko’makdosh faoliyat madsulotiga extiyoj faqatgina tashish jarayoni edtiyojlarinigina emas, balki transport majmuasining ish­lab chiqarish kuvvatini to’liq foydalanish zarurati bilan xam ifodalanadi. Bozor munosabatlarini rivojlantirishning zamonaviy sharo­itlarida yordamchi faoliyatning roli va axamiyati quyidagi asosiy omil- lar ta’siri ostida keskin usadi:

birinchidan. yuk tashish xajmini etarli bulmaganligi tufayli qo’shimcha - yordamchi-ko’makdosh faoliyat maxsulot (ish, xizmat)ini turini ko’paytirish va sotish xajmini oshirishni talab etadi;

ikkinchidan, o’ziga tegishli transport vositasi va boshqa mulkni barcha turdaga ta’mirini bajarish zarurati;

uchinchidan, extiyot qismlar va boshqa materiallarning takchilligi, ichki rezervlarni ishlatgan xolda ularni uzlari kerakli buyumlarni ishlab chiqarish, ularni ishlab chiqarishni kengaytirish, tashqaridan olib kelishga ishonmaslik;

turtinchidan, tashishdan bo’linmalar, korxonalar va temir yo’l kompaniyasi ixtiyoriga tushadigan moliyaviy resurslarni etishmasligi;

beshinchidan, ishlab chiqarish kuvvati va mexnat resurslarini tashish bilan to’liq ta’minlanmaganligi.

Yordamchi-ko’makdosh faoliyat temir yo’l kompaniyasi zavodlari- da, sanoat va nosanoat ishlab chiqarish korxonalarida, ekspluatatsiya va yordamchi-ko’makdosh faoliyat tuzilma bo’linmalarida amalga oshi­riladi.

Yordamchi-ko’makdosh ishlab chiqdripgning maxsulot (ish, xizmat)- larni sotishdan tushgan daromadlarning 2/3 qismidan kuprogi yordamchi-ko’makdosh va xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklarga to’g’ri keladi.

«O’TY»AJ korxona va bo’linmalarining yordamchi-ko’makdosh faoliya­tini rivojlantirish:

• yordamchi-ko’makdosh faoliyat maxsulot (ish, xizmat)ini ishlab chiqarish va sotishga ugkazgan xolda mexnat va moddiy resurslarni to’laroq ishlatishni va uning asosida sotishdan olinadigan daromadni va asosiy faoliyatdan olinadigan foydani oshirishni ta’- minlashga imkon yaratadi;

  
  

• yangi ish joylarini ochishga, bajarilgan ishlar xajmi bilan ular sonini muvofikdashtirishni amalga oshirish natijasida ozod bo’lgan ishchilarni ish bilan ta’minlashga, mal akal i kadrlarni saklab kolishga imkoniyat yaratadi;

  
  

• ishlab chiqarishni rivojlantirish, ijtimoiy soxani mustax- kamlash, ishchilarni ragbatlantirish xarajatlarini moliyalashti­rish uchun kerakli mablaklarning qo’shimcha manbalari ni shakllan­tirish imkoniyatlarini bo’linmalarga beradi. Transport korxonalarida yordamchi-ko’makdosh faoliyat jadal rivojlantirishni zaruratini shart knlib kuyadigan aytib ugilgan omillar va shart-sharoitlar xozirda va 2010 yilgacha bo’lgan kelajakda o’zining ta’sirini yukotmaydi va bu transport korxonalari keng kam- rovli rivojlanishini prognoz kdlib, yordamchi-ko’makdosh faoliyatni rivojlantirishga kerakli axamiyat qaratishni talab etadi. Kutilayotgan talab, ishlab chiqarish tannarxi, shartnomaviy narxlar asosidan kelib chiqkan xolda xar bir korxona ishlab chiqarish xususiyatlarini, iqtisodiy maqsadga muvofikdigi, yordamchi-ko’makdosh faoliyat maxsulotni ishlab chiqarishni va xizmatlarni realizatsiyasini kengaytirish foydaliligi va shart-sharoitlarni xisobga oluvchi yo’nalishlarni aniqlash kerak. SHu maqsadlarda korxona va bo’linmalar raxbarlarini ish­lab chiqarayotgan maxsulot (ish, xizmat)larga talab bozori ni doimiy o’rganishga, ishlab chiqarish xajmlarini oshirishga va assortimentni kengaytirishga qaratish lozim. SHu bilan birga, yordamchi-ko’makdosh faoliyat maxsulotini ishlab chiqarish va sotish xajmini oshishida mexnatga xak to’lash fondini oshishi kafolatlanishini korxonalar- ning ishchilari ishonishlari, ishchilarni ragbatlantirish shart-sharoitlari aniqdanishi, yordamchi-ko’makdosh faoliyat maxsulotini sotilishidan olingan daromadlarni oshipshda ularning manfaatdorligini tashkil etish kerak.

  
  

Temir yo’l kompaniyasining moliyasini tashkil etishning huquqiy asoslari O’zbekiston Respublikasi Krnunlari, qonun va me’yoriy xujjatlar, temir yo’l kompaniyasining Nizomi, «O’TY»AJ karorlari xamda go’zilgan shartnomalar va bitimlar belgilanadi.

O’zbekiston Respublikasining «Temir yo’l transporti to’g’risida»gi Qonuni (2016 yil 15 aprel).

Krnunda temir yo’l transportini. temir yo’l transporti korxo­nalarining faoliyatini, transport bozori xizmatlarini, temir yo’l Nizomini va boshqalarni belgilovchi asosiy tushunchalar berilgan (1-modda).

Temir yo’l transporti korxonasi - temir yo’lning asosiy fao liyatining tuzilmaviy bo’linmasi bo’lib. bevosita tashish jarayoni­ni ta’minlaydi.

Temir yo’l transporti tashkiloti - temir yo’lning qo’shimcha yor­damchi-ko’makdosh faoliyatini amalga oshiruvchi va tashish jarayonida bevosita ishtirok etmaydigan tuzilmaviy bo’linmasi.

Temir yo’l ustavi - qonun xujjatlariga muvofik temir yo’lning, temir yo’l transporti xizmatlaridan foydalanuvchi yuridik va jis­moniy shaxslarning (shu jumladan ular nomidan ish kuruvchi ekspeditorlik va boshqa tashkilotlarning) huquqiydari, majburiyatlari va javobgarligini belgilaydigan normativ xujjat. «O’TY»AJ Kengashi tomonidan tasdikdanadi.

Transport xizmatlari bozori - yuklar, yo’lovchilar, bagaj va yuk bagajini tashuvchi, transport vositalariga texnik xizmat ko’rsatuvchi va ta’mirlovchi, temir yo’l transportida tashish bilan bog’liq, qo’shimcha yordamchi ishlarni damda boshk,a ish turlarini (xizmatlarni) baja- ruvchi soda.

YUk junatuvchi - uz nomidan yoxud yuk yoki yuk bagaji egasi nomidan ish kuruvchi va tashish dujjatlarida kdyd etilgan yuridik yoki jismoniy shaxe.

Qonunga asosan temir yo’l qatnovlari quyidagi turlarga bulinadi (8-modda):

ichki qatnovlar - yuklar. yo’lovchilar, bagaj va yuk bagajini O’zbekiston Respublikasi doirasida tashish;

xalkaro qatnovlar - yuklar, yo’lovchilar, bagaj va yuk bagajini O’zbekiston Respublikasi va boshqa davlaglar o’rtasida tashish (7- modda).

Temir yo’l transportini boshqarish markazlashtirilgan tartibda amalga oshiriladi va davlat temir yo’l transportini boshqarish organining vakolatlari jumlasiga kiradi (10-modda).

Davlat temir yo’l gransportini boshqarish organi:

• temir yo’lda tashishlarni tashkil etish va bajarish sodasidagi yagona davlat siyosatini amalga oshiradi;

  
  

• transport xizmatlari bozoriii shakllantirish va rivojl anti - rishga ko’maklashadi;

  
  

• temir yo’lda tashishlar sodaeida tarif siyosatini olib boradi.

  
  

Temir yo’l transportining korxonalari, agar junatuvchi yuklarni

tashishga nisbatan quyiladigan talablarga rioya kdnzsa, yukni ta- yinlangai joyiga belgilangan muddatlarda tashib berishi shart.

Temir yo’l transportida yuklarni gashish yuk junatuvchilarning buyurtmalariga muvofik, amalga oshiriladi. YUklarni tashish uchun bu- yurtmalarning shakllari. buyurtmalarni berish, bajarii] va disobga olish tartibi, shuningdek temir yo’l transportida tashiladigan yuk­lar ruyxati davlat temir yo’l transportini boshqarish organi tomoni­dan belgilanadi. YUk junatuvchilar va temir yo’l transporti korxona­lari yuklarni muntazam tashishlarni amalga oshirish chogida tashish va transport ekspediniyasini tashkil etish tuBrisida uzok, muddatli shart- nomalar to’zishlari mumkin (11-modda).

Temir yo’l transporti korxonalari yo’lovchilar, bagaj, yuk bagaji uz vaqtida manziliga etkazilishini, vokzallarda va poezdlarda yo’lov- chilarning xavfeizligini, ularga xizmat ko’rsatish uchun zarur qulay - liklar va sharoiglar yaratilishini, bagaj va yuk bagajining sakdani- shini ta’minlashi shart (12-modda). Yo’lovchi poezdda o’zi bilan birga besh yoshgacha bo’lgan bir bolani alodida joy berilmagan dolda bepul olib yurish xuukukiga egaligi Qonun bilan ko’zda tutilgan. Yo’lovchi bilan birga besh yoshgacha bo’lgan bittadan ortik; bola ketayotgan bulsa, ulardan biri bepul olib yuriladi, kolganlari esa chipta to’liq qiymatining 50 foizi chegirilgan, aloxida joy berilgan xolda olib yuriladi.

Temir yo’l transportida yuklar, yo’lovchilar, bagaj va yuk bagaji­ni tashish tariflari yuk juchatuvchshtarning xamda yo’lovchilarning manfaatlari inobatga olingan holda davlat temir yo’l transportini boshqaripg organi tomonidan O’zbekiston Resnublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan tayin ztiladigan tartibda belgilanadi. YUklar, yo’lov­chilar, bagaj va yuk bagajini tashish bilan bog’liq; qo’shimcha ishlar va xizmatlar uchun shartnoma asosida \ak,to’lanadi (13-modda).

Temir yo’l transporti faoliyatini moliyalash o’zining xo’jalik faoliyati daromadlari xdsobidan va imtiyozli tashishlarga doyr xara­jatlarni krplash kdtsmi bo’yicha davlat byudjeti mablag’lari hisobidan amalga oshiriladi.

Bozor itstisodiga utishning zamonaviy tiaroitida boshsaruvning moliyaviy usullari borgan sari katta ahamiyat kasb etadi. Ularning asosida - pul, iqtisodiy munosabatlar tizimi yotadi. Bu tizim bosh- kdruvning barcha nogonalarida ishlab chiqarish jarayoni kdtnashchi- larini xo’jalik faoliyatining eng yaxshi natijalariga erishishda, tashabbus ko’rsatishga undashda, tadbirkorlikda manfaatdorlikni yaratishga kdratilzdi.

Oxirgi vaktlarga qadar ishlab chiqarish samaradorligini oshi­rishda korxonalar ishchilarining moddiy manfaatdorlish x>ekalik hisobi tizimi orqali amalga oshirilgan. Ammo, xo’jalik hisobi ko’rsatib utilar edi xolos, uning tamoyshglariga rioya etilmasdi, ishlash saviyasi juda past edi. Bozor iktisodiga utish sharoitlarida eng yaxshi natijalarga erishishda korxonaning uar bir ishchisining yangi, yuqorirok manfaatdorligini shakllantirish oldinda turib- di.

Bozor iqtisodiyoti - mausulotni ishlab chiqarish va sotish jara­yonida shakllanadigan iqtisodiy munosabatlarning majmuasidir. Bozor munosabatlari boshqarishning majburlash usullaridan iqtisodiy usullariga ugishni anglatadi. Bu utish avvallari joy olgan tasavvurlarni qayta anglash lozim. O’zbekiston Respublikasi Prezi­denta I.A.Karimov ko’rsatishi bo’yicha «bozor iqtisodiyotini tashkil etish - faqatgina tegishli infratuzilma va uukukiy bazanigina emas, balki kadriyatlar tizimida, xo’jalik intizomi ni kuchaytirishni paF- batlantirishda va ish munosabatlarida tub o’zgarishlarni ham shakl- lantirishni ko’zda tutuvchi uzok tarixiy rivojlanish natijasidir».

Temir yo’l transporti korxonalarining xo’jalik faoliyatini boshqarishning moliyaviy usullari asosida eng yaxshi natijalarga erishishda moddiy manfaatdorlikni tashkil etish bilan bir katorda transport xizmati bozorini chuqur o’rganish, yuk junatuvchilar, yuk kabul qilib oluvchilar, yo’lovchilar, akoli manfaatlarini o’rganish yo’nalishlari kabul qilingan.

Bozor munosabatlari sharoitida avvallari bo’lgani kabi «noratsional» — qisqa masofali, karama-karshi va igu kabi tashishlar yuk- Iste’molchi tomonidan to’langan barcha narsa - ratsionaldir.

Bozor iqtisodiyoti tashish, xizmatlar sifatiga aloxida e’tibor berishni talab etadi. Kichiq korxonalar, tijorat tuzilmalarni ri- vojlanishi bilan temir yo’l transportida yuklarni tez, qulay va istagan yo’nalishda junatish kerak bo’lgan yangi mijozlar paydo bo’ladi. Kup bulmagan kimmatli yuklar partiyasini tezlik bilan tashishga extiyoj paydo bo’ladi. Bularning barchasi tashishning kon’yunktura- sini doimo o’rtanishni, yuklarni tashishga bo’lgan talabni tottish- ni, pul lik xizmatlar ruyxatini kengaytirishni, faol tijorat faoliyatini olib borishni talab etadi.

Transport xizmati bozorini shakllantirishda davlat tomonidan tartibga solish vositalarini kamda korxonaning imkoniyatlarini kullash orqali bozorda transport korxonalari kolatini ifodalov- chi omillarni hisobga olish kerak. Bunday omillarga: tashish, xiz- matlarga tariflar darajasi; tashish, xizmatlar sifati; to’lov kobi- liyati mavjud talab; barcha mulk shakllaridagi yuk egalari uchun tsng imkoniyatlarni tashkil etish kiradi.

Transport faoliyatini faoll ashtirish, u ni transport tizimi samaradorligiga ta’sirini kuchaytirishning mukim asoslari quyidagilar:

• tashish uchun tariflarni darajasini tushirish va o’zgaruvchan- ligini oshirishni takomillashtirish, bu uz vaktida transport xa­rajatlarini pasaytirish orqaligina amalga oshiriladi;

  
  

• tashish, xizmatlar sifatini oshirish;

  
  

• yuk, biletni xarid kxlishda xujjatlarni rasmiylashtirish jarayonini soddalashtirish;

  
  

• yaxshi yo’lga quyilgan ichki va tashqi ma’lumotlar.

  
  

«O’TY»AJni yashash kobiliyati va raqobatbardoshshgini ta’minlash

uchun boshqa tadbirlar bilan bir katorda uning moliyaviy faoliyatini boshqarishni islodoti amalga oshiriladi va bu jarayonda «'O’TY»ni rivojlantirish konsepsiyasida belgilangan asosiy vazifalar: 8- 10 y ill i k restrukturizatsiya va yangilanish davrida barkaror moli­yaviy kolatga erishish kal etil adi.

«UxY»ni rivojlantirish konsepsiyasida ko’zda tutiladi:

1. Tarif tizimini takomshtlashtirish va markstinshi joriy etish orqali tashishdan tushadigan daromadlarni oshirish.

   
   

2. Xarajatlarni qisqartirish, avvalambor, ishlab chiqarish unum dorligini oshirish hisobiga.

   
   

3. Temir yo’l kompaniyasi bo’linmalarini moliyalashtirishning yangi uslubiyotini ishlab chidish va amalga oshirish.

   
   

Oxirgi vadtlargacha amaliyotda kompaniya korxonalarining moli­yasini boshqarishda ypFy xarajatlar yozuviga va mablag’larni ajratishga axamiyat beriladi, daromad tushumlarini oshirish va xarajatlarni qisqartirish yo’llarini izlashga kdratshtmagan edi. Moliyaviy resurslarini chegaralanganligi sharoitida mavjud ishlab chiqarish saloxiyatini samarali ishlatishga aloxida axamiyat qaratish kerak.

Doimiy o’zgarib borayotgan sharoitlarda korxonaning barcha bo’linmalari faoliyatini samarali tashkil etishga imkon yaratadigan bosh- kdruv usullarini ishlab chinushi mhammolari birinchi urin ga chiqdril- moqda. Bunday usullardan biri byudjetlash hisoblanadi. Amaliyot ko’rsat- moqdaki, byudjet boshqaruv uarorlarini kdbul qilish uchun kerakli tuliu va aninu ma’lumotlarni shakllantirish va uz vaxtida olishni ta’minlovchi xukalik faoliyati bontkdruvining asosiy quroli bo’lib dolmoqda.

Byudjetlash korxonaning barcha bo’linmalari tomonidan rejalash- tirish, moliyaviy resurslar uarakatlarini hisobi va nazorati hamda moliyaviy natijalarni kelishilgan texnologiyasini ifodalaydi. Ular moliyaning ish turlari, faoliyat yxtalishlari va tuzilma bo’linmalar bo’yicha totridan-todri keliiguvini ifodalaydi.

Byudjetlash kompaniyaning maqsadlari va vazifalarini baja­rish quroli sifatida xizmat kdladi. U kompaniya doirasida barcha tuzilmaviy bo’linmalari va turli funksional yo’nalishlar faoliya­tini, moddiy va moliyaviy oiuimlarni o’zaro alokdeini ta’minlash- ni tudrilashga imkon i yat yaratadi. Boshqaruv butun tizimni chizib chi- Kib, byudjetlash tizimi moddiy va moliyaviy odimlar boshqaruvini kerakli markazlashuvi darajasini ta’minlaydi⁴.⁵

Korxonalarni boshqarishning moliyaviy usullarining funksiya­lari:

• pul mablag’lari okimlariga to’g’ri ksladigan chegaralarda xarajat­larni gartibga solish imkoniyatini yaratadi;

  
  

• transport xizmati bozori eutiyojlarini va ularni kengayti- rish imkoniyatlarini sintetik o’rganishni kuzlaydi;

  
  

• barcha tuzilmaviy bo’linmalar va korxona faoliyatini etarli darajada muvofikdashtirishni ta’minlaydi;

  
  

• xarajatlar kdysi maqsadlarga ishlatilayotganligiga kdrab etarli nazoratni ta’minlaydi.

  
  

Byudjetlash rejalashtirish, nazorat uurolini ifodalaydi. O’zining mazmuniga qarab. u avvallari idshab chiuiladigan texnik-ishlab chiqarish moliyaviy rejani, ammo yuuorirou informatsion va muvofiqlashtirish darajasida eslatadi.

Xarajatlarni uisuartirish bo’yicha tadbirlar uar bir xarajatlar bo’yicha va uar bir xarajat elementi bo’yicha asoslanishi lozim.

Transport bozor uz joyini kengaytirish va mustaukamlash uchun xarajatlarini, ya’ni maxsulot birligiga to’g’ri keladigan xarajat­larni asoslangan holda rejalashtirish va uisuartirish kerak. SHu maqsadlarda ishlab chiuilgan normativ bazaga ega bulish lozim. Uning asosida xarajatlarni «o’zgaruvchan »larga va «shartli doimiy»larga bulish kerak. O’zgaruvchan xarajatlar miqdori bajarilayotgan ishlar uajmiga bog’liq, bo’ladi. Doimiy xarajatlar normagivi ishlab chiqa­rish uuvvatini ishlatishning optimal darajasidan kelib chiuuan xolda aniqdangan bulishi kerak.

Tashish bo’yicha xarajatlar va tashish tannarxi yillik va chorak rejalarda gasdiulanadigan ko’rsatkichlar uatoriga kiradi.

Bozor iqtisodini shakllantirishning zamonaviy sharoitlarida temir yo’l bo’linmalarida xarajatlarni boshqarishni takomillash- tirish borgan sari katta ahamiyat kasb etmoqda. Bir uancha bosmalar- da xarajatlarni boshqarishning ilmiy asoslari bilan ta’minlash, rejalashtirishni normativ uslublariga utish to’g’risida takliflar ko’rsatilmoqda.