«O‘TY» aj moliyasini tashkil etish asoslari reja

«O’TY» AJ xo’jalik yurituvchi sub’ektlarining moliyaviy reja-prognozini ishlab chitsish tartibi
Korxonaning moliyaviy reja-prognozi mustauil ishlab chiqdladi va tasdixlanadi. Temir yo’l kompaniyalari moliya va buxgalteriya bosh- Xarmasi metodologii xullanmani O’zbekiston Respublikasining tegishli krnunlari, Vazirlar Maxkamasining xarorlari, norma­tiv xujjatlar asosida ishlab chiqdladi.
Moliyaviy reja-prognozni to’zish «pastdan yutfriga» tartibida amalga oshiriladi. Ishlab chixish xo’jalik xolati va joriy yil rs- jasini bajarilishini taxdil xil ishdan boshlanadi. Asosiy e’ti­bor ichki zaxiralar orxali realizatsiyadan olinadigan foydani oshi­rishga, bajarilgan ish tannarxini kamaytirishga, moliyaviy nati- jani ko’paytirishga xaratiladi.
Temir yo’l kompaniyalari xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy reja- prognozi oldingi yil xisobot materiallarini o’rganish va mavjud ishlarning prognozlashtirilgan xajmi, amaldagi norma va normativ- lar asosida ishlab chixiladi.
Ishlarning prognoz xilingan xajmidan kelib chixib, keyingi davr uchun daromadlar, xarajatlar va foyda summasi anixdanadi. Moliyaviy rejaning ishlarning proshoz xilingan xajmi o’zaro 6of- lixdigi ko’rsatkichlarning oddiy arifmetik xisob-kitobini bil- dirmaydi. Agarda ishlab chiqarish topshirixlarining proshoz xilin­gan xajmi moliyaviy ko’rsatkich (foyda va boshqa) larning prognoz Xilingan darajasini ta’minlamasa, ishlab chiqarish faoliyatini yaxshilash bo’yicha xupximcha choralar ishlab chixish zarur, realizatsiya­dan olinadigan daromadlarni oshirish yo’llarini xidirish, xara­jatlarni kamaytirish, ishlab chiqarish samaradorlishni oshirish lozim bo’ladi.
Korxonaning ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyati o’rtasidagi moslikni ta’minlash, uning rivojlanishining proporsionalli- gini tekshirishning metodlaridan biri sanaladi.
Moliyaviy rsjani ishlab chixishda balansi metodidan foydala- n il ad i. Ushbu metod orxali rejalaigtirilgan resurslar va ularga talabning mavjudligining kelishuviga erishiladi.
Moliyaviy rejani ishlab chixishda moddiy boyliklar xarajat­lari normasi va sifat ko’rsatkichlarining darajasi tekshirib ko’ri­ladi, xanchalik ularning rejalaigtirilgan darajasi tashish ishlari- tting tannarxining kamayishiga, foydaning usishiga olib kelishi anixdanadi.

Moliyaviy rejani to’zish manbalari quyidagilardan iborat:

• uttan yil (kvartal) uchun xisobot materiallari, tegishli taxlili bilan;

  
  

• normativ materiallar;

  
  

• xilinishi lozim bo’lgan ishlarning prognozlashtirilgan xajmi.

  
  

• Moliyaviy natijalar to’g’risida xisobot, forma №2;

  
  
• 
  

• Korxona mulki to’g’risida xisobot, forma №5;

  
  

• Mavjud mablag’lar va ularning xarakati to’g’risida xisobot, forma № 10;

  
  

• Daromadlar va xarajatlar balansi, forma № 1;

  
  

Korxonaning moliyaviy natijalari to’g’risidagi xisobotida kor­xonaning operatsion faoliyati tasvirlanadi, olinadigan foyda da­rajasi aks ettiriladi.

Moliyaviy faoliyat to’g’risidagi xisobot (forma №69) korxona­ning xarajatlarini modsalar va elementlar bo’yicha aks ettiradi, shuningdek tashish va ikkilamchi-qo’shimcha faoliyatdan olinadigan daromad, uning shakllantirishi va tarkibi tasvirlanadi.
Daromadlar va xarajatlar balansi (forma № 1) korxonaning xarab chixilastgan davr sungiga moliyaviy xolati ko’rsatiladi.
«O’TY» AJ boshqaruvi o’zining koronalariga, tuzilmaviy Boshqar- malari va Markazlariga:

1. Keyingi yil uchun ish xajmini.

   
   

2. Normativlarni rejalashtirib beradi.

   
   

Moliyaviy rejani to’zish uchun asos bo’lgan, sanab utilgan manba­lar qatori korxona maxsuloti ga bo’lgan talab va uni bajarishni aks ettiruvchi xujjatlar xam foydalaniladi: keyingi davr uchun foyda- lattuvchilar tomonidan korxonaning xizmatlariga berilgan ariza- lar, bozordagi talabni o’rganish bo’yicha kuzatuv materiallari, xiso­bot materiallari taxdili.

Bunda asosiy e’tibor realizatsiya xilingan xizmat narxi dina- mikasiga xaratiladi, uning korxonaning xarajatlari bilan mos tushishi xarab chixiladi.
Moliyaviy xisobotni to’zishning to’g’riligi tekshiruv (shaxmat k}finishidagi) jadval yordamida amalga oshiriladi. Xisob-kitoblar yakuni bo’yicha ushbu jadvalda xar bir modda xarajatlarni qoplash uchun pul mablag’lari manbalari anixlanadi (13.2.-jadval).

Korxona moliyaviy resurslari manbalariga quyidagilar kiradi:

• uz mablag’lari, unga tenglashtirilgan mablag’lar (foyda (daro­mad) soligi olinmagan daromad, kimmatbaxr kogozlar bo’yicha divi­dentlar (foizlar), amortizatsiya ajratmalari, arenda to’lovlari va b.).

  
  

• moliyaviy bozor ga mobilizatsiya kushinganlari (kredit investi- siyalari);

  
  

• kdyta taksimlash orqali tushadiganlari (boshqa emitentlarning Kimmatli kogozlaridan olinadigan daromadlar, moliyaviy yordam va b.)

  
  

Moliyaviy resurslardan foydshganishning bunday tartibi moli­yaviy reja ning daromadlar va xarajatlar qismi moddalari bilan o’zaro ya kin bog’liqdikka ega bulishni nazarda tutadi.

Dirodmadshrni ayrim moddalari xarajatlarning tegishli modda­lari bilan bog’liq-
Moliyaviy resurslarning foydalanilishining to’g’riligini tekshirish uchun xarajatlarni ular uchun o’rnatilgan koplanish manba­lari bilan yonma-yon quyiladi. Bunday takkoslash orqali moliyaviy re­surslarning ortikchdshgi yoki etishmovchiligi aniqdanadi, yuqori tu- ruvchi tashkilot bilan o’zaro moliyaviy munosabatlarning asoslangan- ligi tekshiriladi.
Moliyaviy rejaning ichki moddalari o’rtasidagi aloqalar moli­yaviy reja uchun tekshirish jadvalini keltirish orqali izodtanadi. Tskshiruv jadvali shaxmat jadvali ko’rinishida bo’ladi va vsrtika- liga mablag’larning yo’nalishini ko’rsatsa. gorizontaliga ularning Koplanish manbalarini ko’rsatadi.
SHaxmat jadvalini to’zishda birinchi bo’lib vertikal bo’yicha sushti grafa: «Jami xarajatlar» tulgiziladi, undan sung barcha summa yozib quyiladi, rejaning xarajatlar qismida quyidagi bulimlar ko’rsati­ladi: «Xarajatlar va ajratma mablag’lar», «Korxonaning bank tashkilotlari bilan kredit munosabatlari» va «Korxonaning byudjet va byud­jetdan tashqari davlat fondlari'*bilan o’zaro munosabatlari».

Operativ moliyaviy rejalashtirish

«O’TY» AJ korxonalari va muassalarini, bo’linmalarini, tashkilot- larini ularning faoliyatlari uchun zarur bo’lgan pul mablag’lari bi­lan uz vaktida ta’minlash maqsadida, shuningdek, pul mablag’lari- ning xdrakatini doimiy nazorat qilish maqsadida operativ moliyaviy reja ishlab chiqiladi. Unga oylik moliyaviy rejalar (to’lov kalenda­ri) va kassa rejalari kiritiladi.
To’lov kalendari (operativ moliyaviy reja) korxonaning moli­yaviy faoliyatini operativ boshqarish uchun zarur. Kridaga binoan, kar bir oy uchun to’zil adi, kamdan-kam kollarda yanada kamrok mudsatga - «O’TY» AJ korxonalari uzlarini mustaqil balanslarda tuzuvchi 10-15 kunlik madsatga to’ziladi.
Ikkita bulimdan iborat bo’ladi: xarajatlar bulimi va mablag’- lar tushum i bulimi. Xarajatlar summasi va pul tushumlari summasi reja bo’yicha va hisobot bo’yicha ko’rsatiladi. Reja va hisobotda kel­tirilgan xar bir turdagi xarajatlar va tushumlar bo’yicha ma’lumot- larni takkoslash orqali reja bo’yicha ko’zda tutilganidan kanchalik amalda chetga chiqilganligini aniqdash mumkin. Pul mablag’lari tu- ngumlari summasini to’lovlar bo’yicha majburiyatlar bilan takkos- lab, belgilangan mudsatga pul mablag’larini etarlilik darajasi aniqdanadi.
Bunda barcha mablag’lar, ya’ni moliyaviy rejada ko’zda tutilgan mablangar, zaruriyat bo’lib kolganda olingan kreditlar, shuningdek korxona aylanmasida vaktinchalik mavjud bo’lgan boshqa mablag’lar­ning barchasi hisobga olinadi.
To’lov kalendari moliyaviy rejaning, kredit rejasining va byud­jet va yuqori organlar bilan, xaridor va mol etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblar to’g’risidagi buxgalteriya hisobi ma’lumotlari­ni ng chorayutik ko’rsatkichlari asosida to’ziladi.
Bunda byudjet bilan, yuqori tashkilot bilan oldingi oydagi moliyaviy rejaning bajarilishini hisobga olgan kolda hisob-ki- toblargl aniqdik kiritiladi.
Kompaniya boshqaruviga buysunuvchi ijtimoiy soka tashkilotlari va muassasalari xarajatlari xarajatlar smetasi ko’rsatkichlari bo’yicha belgilanadi.
Byudjetga to’lovlar va bank mablag’lari uchun to’lovlar o’rnatilgan tartibda chorayuti rejasida ko’rsatilgan summaga tent miqdorda amalga oshiriladi. Amortizatsiya ajratmalari bankka oyiga iiki marta — Kar oyning 15- va 30- kunlari moliyaviy rejada choraklik uchun ko’rsatilgan reja summasining 1 /6 hisobidan ajratiladi.
Operativ moliyaviy rejani to’zish pul okimlarini boshqarish uchun, bir vaktning o’zida pul resurslari va ularga bo’lgan talab o’rta­sidagi vaktinchalik mavjud bo’lgan o’zilishni sritish uchun va zarur bo’lgan vaktda temir yo’l kompaniyalari moliyaviy barkarorligini ta’minlovchi choralar kabul qilish uchun juda mukim.
Kassa rejasi 4 ta bulimdan iborat bo’lib, unda: birinchidap — korxona kassasiga kelib tushgan nakd; yo’llar; ikkinchidan - nakd ggul- lar buyshsh xarajatlar; uchinchidan — rejalashtirilgan davr uchun ish kaki to’lovlari va meknat uchun boshqa to’lovlar; turtinchidan — ish kakini etkazib berish kalendari yoritiladi (ushbu kalendarda, oyning belgilangan kunida to’langan nakd pul summasi ko’rsatiladi).


Kirish

Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt, o‘zining xo‘jalik faoliyatini yaxshi yuritish uchun byudjet va davlatning maqsadli fondlari oldidagi vazifasini o‘z vaqtida bajarishi, shuningdek, daromadi, xarajati va foydasini oldindan hisoblab chiqishi, inflyasiya oqibatlarini, bozor kon’yunkturasining o‘zgarishini va hamkorlari bilan shartnomalar buzilishi ehtimolini inobatga olishi kerak.

Moliyaviy rejalashtirish (bashoratlash)ning asosiy maqsadi- bu har xil manbalar hisobidan shakllangan moliyaviy resurslar hajmini mumkin qadar aniqlashdir. Moliyaviy reja-bashorat joriy moliyaviy-ekspluatatsiya ehtiyojlarini moliyalash, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar, shu jumladan temir yo‘l transportining, sarmoya va innovatsiya loyihasini boshqarish uchun xizmat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasida mintaqaviy temir yo‘l uzeli (MTU) temir yo‘l transportining asosiy ishlab chiqarish bo‘g‘ini bo‘lib, xizmat qiladi.
U «O‘TY» AJ ning yuridik shaxs maqomiga ega sho‘‘ba korxona sifatida asosiy faoliyati qatoriga kiradi va kompaniyaning ijro etuvchi organiga bo‘ysunadi. Uning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
 Mintaqaviy bozor kon’yukturasini o‘rganish, tashish infratuzil-masini shakllantirish, temir yo‘l tarmog‘ini rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish;
 Temir yo‘l transporti xizmat ko‘rsatayotgan hududlarda barqarorlikni va xavfsizlikni ta’minlash, temir yo‘l transporti xizmatlarini xaridorlarga keng ko‘lamda taqdim etish;
 Joylardagi davlat hokimiyati va boshqaruv organlari bilan hamkorlikda temir yo‘l transporti bo‘linmalarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash uchun chora-tadbirlar kompleksini amalga oshirish;
 Xizmat ko‘rsatilayotgan hududda temir yo‘l transportining tashish ishlarini yanada yaxshilash bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish va tadbiq etish;
 O‘zbekiston Respublikasi chegaralari orqali yuk va yo‘lovchi tashishni amalga oshirishda joylardagi bojxona va soliq organlari, chegara xizmati bilan aniq muvofiqlashtirilgan holda o‘zaro hamkorlik olib borish.
MTU yuk tashish va yordamchi ko‘makchi faoliyat bo‘yicha reja-bashorat asosida, shu jumladan, kapital ta’mir bo‘yicha faoliyat yuritadi. MTU reja-bashorati «O‘TY» AJ ijro etuvchi organ tomonidan bir yilga va kvartalga tasdiqlanadi. Uning reja-bashoratida iqtisodiy-ishlab chiqarish ko‘rsatkichlaridan tashqari, MTUning faoliyat turi bo‘yicha daromadi va harajati shu jumladan, davr harajatlari tasdiqlanadi.
MTU moliyaviy bashorati ko‘rsatkichlari hisobida pul mablag‘larining kelib tushishi va ishlatilishini aniqlash, soliq to‘lovlarini va kelgusi davrdagi MTU ajratmalarini hisoblash ko‘zda tutilgan. Kelgusi davrda kutilayotgan moliyaviy natijalarni bashoratlash MTU ishlab chiqarish bazasining ijtimoiy muhitini rivojlantirish, joriy harajatlarni o‘z vaqtida moliyalashtirishda pul mablag‘lari bilan ta’minlash uchun zarurdir.
Xozirgi, yuk tashish hajmi pasayib ketgan sharoitda, moliyaviy
reja-bashoratni ishlab chiqishda asosiy e’tibor temir yo‘l transportida yangi daromad manbalarini izlab topishga qaratiladi. Bunda nafaqat ish va xizmat hajmini kengaytirish, balki texnika va texnologiyani takomillashtirish yo‘llari, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan tejamli foydalanish, mahsulot tannarxini pasaytirish yo‘llari ishlab chiqiladi.
SHuningdek, MTU tasarrufidagi foydani aniqlash va undan to‘g‘ri foydalanish maqsadida soliq to‘lovlari va boshqa to‘lovlarni aniqlash maqsadga muvofiq. Kurs ishini bajarishdan asosiy maqsad-moliyaviy ko‘rsatkichlarni bashoratlash uslublari asosini qamrab olish, iqtisodiy fikrlash doirasida yangiliklar yaratish. Bu esa o‘z navbatida, har bir hisob-kitob natijasi asosida xulosalar keltirish talabalar vazifasiga kiritiladi. Bunda olingan hisob-kitob natijalari asosida logik tekshiruv olib boriladi.
Topshiriq asosiga «O‘TY» AJ MTU aniq ko‘rsatkichlariga yaqin ko‘rsatkichlar olingan. Xozirgi kunda moliyaviy reja kvartal uchun ishlab chiqish maqsadga muvofiq bo‘lib, bu o‘z navbatida kurs ishi topshirig‘ida ham ko‘zda tutilgan.
Bajarilgan kurs ishi yordamida talabalarning ushbu fan bo‘yicha mustaqil ishlari natijalari tekshiriladi. Kurs ishining bajarilish tartibi uslubiy ko‘rsatmalarda aniq yoritilgan. Kurs ishining asosiy qismi moliyaviy ko‘rsatkichlar hisob-kitob tartibi va natijalar asosida qilingan tahlil bo‘lib hisoblanadi. Talabalarga o‘qituvchi tomonidan alohida variant raqamlari biriktiriladi.
Kurs ishi aniq, tushunarli yozilgan bo‘lishi va davlat standartlari talablariga mos ravishda rasmiylashtirilishi lozim. Betlar raqamlanishi va taqrizchi fikri uchun joy qoldirilishi shart.
Qo‘lyozma oxirida kurs ishi uchun foydalanilgan manbalar ro‘yxati keltirilishi shart.
Kurs ishini kalendar rejada ko‘rsatilgan muddatda mustaqil bajarib, 56%-100% bilan himoya qilgan talaba imtihonga kiritiladi.