Tafakkur qonunlari va haqiqat masalasi Mutafakkir haqiqatning mavjudligini, obyektiv xarakterini e’tirof etgan holda, “bilimlarimizning voqelikka mos kelishi – haqiqatdir”, deb ko‘rsatadi. U haqiqatni, ya’ni fikrning chin yoki xatoligini aniqlashda Nozidlik va Uchinchisi istisno qonunlariga amal qilish zarurligini ta’kidlaydi. Aristotel bu qonunlarni ham ontologik, ham gnoseologik nuqtai nazardan ta’riflaydi. Bir vaqda bir xil munosabatda aynan bir predmetga nisbatan o‘zaro zid fikr bildirish mumkin emasligini, chunki bu fikrlardan biri chin, boshqasi xato bo‘lishi yoki har ikkisi xato bo‘lishi mumkinligini asoslab beradi. O‘zaro ikki zid fikrning biri chin, boshqasi xato bo‘lganda uchinchi fikrga o‘rin yo‘q ekanligini ta’kidlaydi. Aristotel asarlarida to‘g‘ri tafakkurlashning Ayniyat va Yetarli asos qonunlari maxsus tarzda ko‘rib chiqilmagan. Lekin mutafakkir asarlarining tahlili bu qonunlarga xos talablarning bayon qilinganligini ko‘rsatadi. Aytish mumkinki, Aristotel to‘g‘ri tafakkurlashga xos bo‘lgan xususiyatlarni va qonunlarni aniqlay olgan134.
Mulohaza haqidagi ta’limoti Aristotelning mantiqiy ta’limotida xulosa chiqarish yetakchi o‘rinni egallaydi. U tafakkur shakllari bo‘lgan tushuncha va mulohazani xulosa chiqarishning tarkibiy qismlari sifatida tahlil qiladi. U “Ruh haqida” asarida mulohazalarni ruhiy hodisa sifatida tekshirsa, “Metafizika”, “Talqin haqida” asarlarida uni mantiqiy shakl sifatida analiz qiladi. Mulohaza – aqliy tahlil (diayrezis)ning natijasidir. U mulohazani apofansis deb ataydi. Mulohaza biror narsaga nimaningdir taalluqli yoki taalluqli emasligi haqidagi fikrning alohida ko‘rinishi bo‘lib, u chin yoki yolg‘on bo‘lishi mumkin. Har qanday gap mulohaza bo‘lmaydi. Faqat qat’iy fikrlargina mulohaza hisoblanadi. Mulohazaning tarkibi mantiqiy ega, mantiqiy kesim va bog‘lovchidan iborat. Aristotel mazmuniga ko‘ra mulohazalarning: tasdiq, inkor turlarga, hajmiga ko‘ra esa: umumiy, juz’iy, noaniq turlarga bo‘linishini aniqlaydi.
U modalligiga ko‘ra mulohazalarni assertorik, zaruriy va imkoniy turlarga ajratadi. Aristotel mulohazalar bilan bajariladigan almashtirish, aylantirish kabi mantiqiy amallarni sillogistik xulosa chiqarish bilan bog‘liq holda ko‘rib chiqadi.
