O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

3.4. Mulkchilik huquqlarini iqtisodiy asoslash
Individlar uchun mulkchilik huquqlarini o`rnatish hamda bu huquqlarga
ularning amal qilish zarurati qonunga ixtiyoriy bo`ysunish normalari bilan o`zaro
uzviy bog`langan. Mulkchilik huquqlari individlar o`rtasida yuzaga keladigan
o`zaro munosabatlardagi noaniqlikni kamaytiruvchi institutlardan biri hisoblanadi.
Mulkchilik xuquqlarini tahlil qilish uchun ikkita fermer o`z podalarini biri
past hosildor bo`lgan ikkita yaylovda o`tlatishi misolini ko`rib chiqamiz [47].
Berilgan holatga ko`ra, yem-hashak zahiralari ushbu yaylovlarning har birida bir
vaqtning o`zida ikkita podani o`tlatish imkonini bermaydi.
4.2.-jadval
Fermerlarning yaylovlaran foydalanish imkoniyatlari
Ko`rsatkichlar
2-fermer
Birinchi yaylovda
o`tlatish -R
2
Ikkinchi yaylovda
o`tlatish-1- R
2
1-fermer
Birinchi yaylovda
o`tlatish - R
1
2; 2
8; 4 [N
2
R
2
R St
1
]
Ikkinchi yaylovda
o`tlatish -1- R
1
4; 8 [N
1
R
1
St
2
]
1; 1
Ushbu holatda Pareto bo`yicha optimallik nuqtai nazaridan ikkita bir xil
yakun (4; 8) yoki (8; 4) mavjud. Yakunlardan birini qayd etuvchi institutsional
qarorlar bir nechta bo`lishi mumkin. Ulardan eng oddiysi yaylovdan
foydalanishdagi ustuvorlikni unga birinchi bo`lib o`z podasini olib kelgan
fermerga beruvchi qoidani qo`llashdan iborat. Kelish tartibi bo`yicha noyob resurs
(yaylov)ni taqsimlash - navbat instituti faoliyat ko`rsatishining asosida yotuvchi
tamoyillardan birini aks ettiradi. Biroq navbat institutidan foydalanish podani qaysi
yaylovga olib borish to`g`risida qaror qabul qilish vaqtida fermerlarning
ikkilanishini kamaytirmaydi, balki oshiradi. Bundan tashqari, ikkilanish undan
keyin ham har safar yaylovni tanlashda takrorlanadi.
Yaylovda mulkchilik huquqlarining o`rnatilishigina masalani hal etishning
muqobil varianti bo`ladi. Masalan, 1-fermer birinchi yaylovning, 2-fermer esa
ikkinchi yaylovning mulkdori hisoblansin. Hatto fermerlarning nafliligi nuqtai
nazaridan bunday qarorning nomutanosibligini hisobga olgan holda, ikkalasining
ham manfaatlari yo`lida mulkchilik huquqlarini tan olish va hurmat qilish lozim.
Kam hosilli yaylovni oluvchi ikkinchi fermerning mulkchilik huquqlari joriy
etilgunga qadar va undan keyingi nafliligini taqqoslaylik.
Mulkchilik huquqlari o`rnatilgunga qadar ikkinchi fermer, agar u podasini
birinchi yaylovga olib borsa, 2 R
1
Q 8 (1- R
1
) q 8-6R
1
ga, agar u podasini ikkinchi
yaylovga olib borsa, 4 R
1
Q 1 (1- R
1
) q 3R
1
Q 1 ga ega bo`ladi. So`ngra, ikkinchi
fermer tomonidan birinchi yaylovning tanlanishi ehtimolini hisobga olgan holda,
R
1
, EU q R
2
(8-6R
2
) (3R
1
Q1)ga, oddiy holatda R
1
q R
2
q 1G’2 ga ega bo`lamiz, bu
EU q 3,75 ni beradi. Mulkchilik huquqlari o`rnatilganidan keyin esa ikkinchi
fermerga 4; ya’ni, 4>3,75 ga teng bo`lgan yutuq kafolatlangan.
Ikkala fermer ham bir vaqtning o`zida bitta yaylovdan foydalangan hollarda
past yutuqlarga erishishiga alohida e’tiborni qaratish lozim. Mazkur holat ochiq

---

34
foydalanishda bo`lgan resurslarni nooqilona iste’mol qilishda o`z aksini topadigan
«jamoat mulki fojiasini» namoyon etadi. Bunday resurslardan foydalanishning
xususiy va jamoat sarf-xarajatlarining nomuvofiqligi ularning tugashiga olib
keladi. Boshqacha aytganda, resursga nisbatan mulkchilik huquqlari aniq
o`rnatilmagan hollarda uning iste’mol qilinishi salbiy tashqi ta’sirlar yoki
eksternallarning paydo bo`lishi bilan bog`liq. Yana misol tariqasida ikkala fermer
tomonidan bir vaqtning o`zida bir yaylovdan foydalanilishini tasvirlovchi holatni
ko`rib chiqaymiz. Misolda ishlab chiqarishning faqat ikkita omili – fermerlarning
yeri va mehnati hisobga olinsin.
Faraz qilaylik, yaylovga qo`shimcha mehnat birligi sarflangan, ya’ni birinchi
fermer egallagan yaylovga ikkinchi fermer o`z podasini olib keldi. Ushbu holatda
qo`shimcha mehnat sarfining samarasi pasayadi. Ishlab chiqarish (yetishtirish)
umumiy hajmi oshgani holda qo`shimcha mehnat qilgan fermerning manfaatdorligi
pasayadi va o`rtacha mahsulotning kamayishi yuz beradi. Agar yaylov xususiy
mulkchilikda bo`lsa, u holda mulkdorning shaxsiy sarf-xarajatlari ko`proq samara
keltiradi va renta eng yuqori bo`ladi. Agar yaylov umumiy foydalanishda bo`lsa,
mehnat sarfi samaradorligining darajasi pasayib, renta yo`qoladi. Yuqorida bayon
etilganlarga yakun yasab, ta’kidlash lozimki, mulkchilik huquqlarining o`rntilishi
kamida ikkita sababga ko`ra iqtisodiy agentlar manfaatlariga mos keladi, ya’ni
ularning o`zaro hamkorligidagi noaniqlik (ikkilanish) kamayadi va resurslardan
foydalanish optimallashadi.