Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi nukus davlat pedagogika instituti turkiy tillar fakulteti kafedra: Oʻzbek tili va adabiyoti kurs ishi mavzu

1.1-§ ”Tushda kechgan umrlar” romanida ijtimoiy voqelikning badiiy talqini
Roman kuchli dard bilan yozilgan boʻlib, unda biz tafakkuri teranlashgan, ijtimoiy dard-alamlari pishib yetilgan ijodkorni koʻramiz. Jamiyat hayotiga chuqur kirib borish, kishilar ruhiyatini nozik tasvirlash adibning boshqa romanlariga nisbatan, “Tushda kechgan umrlar”da yaqqol koʻrinadi. Munaqqid A. Rasulov asar ruhi, mundarijasida mustaqillik samarasi sezilganligini quydagicha izohlaydi: “Tushda kechgan umrlar”da Oʻ.Hoshimov insonlar xarakterini yoritishda oʻzini zinhor cheklamadi. Shoʻro davridagiday, buni aks ettirish mumkin emas, insonni asosan, ijtimoiy mohiyatini yoritish kerak degan yozilmagan qonunlar tazyiqi endi yoʻq”.¹Bu asar Shoʻro davrida yozilgan boʻlganida zinhor chop etilmagan boʻlardi. Chunki butun umrini Shoʻrolar davlatiga xizmat qilishga bag‘ishlagan, millatimiz farzandlarini oʻz qoʻli bilan «yot unsur”ga aylantirgan Soat G‘aniyevichdek kimsalar mustabid tuzum davrida koʻkka koʻtarilgan edi. Soat G‘anievich faqat obraz emas. Yozuvchi uning qiyofasida Shoʻro davri ijtimoiy tuzumini ham aks ettirgan. Unga din va millat tushunchasi mutlaqo begona. U kezi kelsa, oʻz xotini va bolasidan ham gumon qiluvchi chekist. Mustabid tuzum oʻziga mana shunday kishilarni tarbiya qilib voyaga yetkazgan edi. Romanda Rustam, uning suyukli xotini Shaxnoza va Rustamning ota-onasini asosiy syujet chizig‘iga yig‘ish orqali real hayot manzaralari tasvirlanadi. Asar Rustamning oʻlimi voqeasi bilan boshlanadi. Voqealar rivoji davomida yozuvchi bosh qahramon oʻlimi tafsilotini aniqlash barobarida rustamlar fojeasiga sabab boʻlgan tuzumning mohiyatini ochib beradi. Inson bolasining tariqchalik qadr-qimmati yoʻqligi, ularning taqdiri tuzum yaratgan komissarlar qoʻlida xal boʻlishini mahorat bilan koʻrsatib beradi. Rustam kabi olijanob mard yigitning avji yigitlik pallasida oʻlimni tanlab oʻz joniga qasd qilishi mantiqsizlikday koʻrinadi. Lekin yaxshilab oʻylab koʻrilsa, bemaqsad Afg‘on urushi, uning minglab gunohsiz qurbonlari, «oʻzbek ishi” bahonasida xalq boshiga solingan qatag‘olar mantiqsiz. Rustam ana shu mantiqsizlikning qurboni. Suhbatlaridan birida yozuvchi bu xususida shunday deydi: “Shoʻro zamoni oxirlab qolgan kezlar edi. Bir tomonda bemaqsad Afg‘on urushi boryapti. Ikkinchi yoqda “oʻzbek ishi” bahonasida xalqimiz boshida qatag‘on qilichi oʻynayapti. Bir kuni Afg‘ondan, bir kuni mamlakat ichkarisidan askar yigitlarimizning “temir tobuti” kelib turibdi. Xuddi dahshatli tush kabi... ”²Roman nomi ham bejiz bunday tanlanmagan. Adib 70 yil davomida mudroq holatda boʻlgan, uyquda hayot kechirgan millatning ijtimoiy, ma'naviy holatiga ishora beryapti. Asarda koʻp yillar kommunistik ahdiga sodiq yashagan Rustamning otasi tuhmat bilan qamalgandan soʻng, oʻg‘liga yozgan xatida aytadi: “Oʻylab qarasam oʻtgan umrim– umr emas, tush ekan. Goʻyo men esimni tanib-tanimay birov uyqu dori ichirgan-u tush koʻrib yuraverganman:goh shirin, goh xatarli tush koʻrib, oʻsha “birov” qayoqqa sudrasa, ketidan ergashib ketaverganman... uyg‘onishga esa qoʻrqqanman... mana endi, uyg‘onib, yonverimga qarasam, menga oʻxshaganlar koʻp ekan...” Bu soʻzlar oʻzi yashab turgan tuzumning adolatsizliklarini koʻrgan, nohaq jabr tortgan raisnigina emas, roman personajlarining barchasiga, ular timsolida esa minglab jabrdiydalarga ham tegishli. Ular bu qoʻrqinchli tushdan uyg‘onib amin boʻladilarki, ular ishongan g‘oyalar puch, bir umr e’tiqod qoʻyganlari sarob boʻlib chiqdi. Adib bu tuzumning va unga ishongan odamlarning taqdiridagi ma’nisizliklarni shu tarzda ochib beradi. Romanda insonlar taqdiri orqali mustabid tuzumning g‘ayriinsoniy mohiyati ochib beriladi. Yozuvchining aytishicha, “Tushda kechgan umrlar” romanidan bir qancha boblarni xorijda nashr etiladigan “Ikarus” jurnalida ingliz tilida e’lon qilishayotganda “U nimasi bilan sizlarga yoqadi?” deb soʻradim. “Unda siyosat yoʻq, ya’ni bu - kommunist, bu - fashist, bu - qizil, bu - oq, bu - Doʻst, bu - dushman, degan gap yoʻq. Bu asarda urush, inson, oʻlim, degan uchlik bor», deb javob qilishdi noshirlar.³ Darhaqiqat, urush va uning oddiy odamlarga keltirgan zararli oqibatlari haqida. Yozuvchi Afg‘on urushi mavzusiga qoʻl urushdan oldin Afg‘onga borgan yigitlarning koʻpi bilan gaplashadi. Lekin asarni boshlashi juda qiyin boʻladi. Shu orada betob boʻlib, kasalxonaga yotganida muhim bir voqea sodir boʻladi: “Oʻshanda kech kuz - noyabr oyi edi. Balkonga chiqib, sigaret chekib tursam, roʻparadagi - yong‘oqmidi, chinormidi, hozir eslolmayman - daraxtdan bir yaproq uzilib, uchib-uchib kelib, oyog‘im ostiga tushdi. Bosgan edim, “qisir-qisir” etib maydalanib ketdi. Shunda boʻlajak romanning birinchi jumlasi tug‘ildi: “Kuz oʻlim toʻshagida yotgan bemorga oʻxshaydi, oyoq ostida kasalmand xazonlar ingraydi”. Asarning musiqasi topildi! Shoshilinch bilan statsionardan chiqib ketib, “Tushda kechgan umrlar” romanini oʻttiz kunda yozdim. Agar oʻqigan boʻlsangiz, u boshdan oxirigacha hazin bir musiqaga oʻxshaydi: Rustamning qismati ham ma’yus musiqa, Shahnozaning qismati ham, urushda halok boʻlgan Xayriddinning qismati ham ma’yus musiqa”⁴. Shu tariqa adibning buyuk bir romani dunyo yuzini koʻradi. Albatta roman yozilishining koʻplab ijtimoiy omillari mavjud. 1990 yilda XXVIII syezd boʻladi. Unga Oʻzbekistondan Oʻ. Hoshimov ham delegat boʻlib boradi. Oʻshanda Qirg‘izistonda “Ayrim tashkilotlar” qutqusi bilan qirg‘iz va oʻzbek xalqlari orasiga nifoq solingan, “Paxta ishi”, “Oʻzbek ishi” deya bolalarimizni armiyada urib oʻldirishayotgandi. Peshanamizga “Bosmachining bolalari, poraxoʻr, qoʻshib yozuvchi”, degan tamg‘alar bosilgandi. Syezd majlisida Islom Karimov “Paxta ishi”, “Oʻzbek ishi” degan gap oʻzbek xalqiga, butun bir millatga nisbatan tuhmat ekanligini qattiq gapiradi.. Ertasiga Oʻ. Hoshimov ham shu masalada soʻzlab, keyingi paytda armiyadan Oʻzbekistonga kelayotgan “ikki yuzinchi” yuklar (ya’ni temir tobut)koʻpayib ketganini, ularning aksariyati Afg‘onistondan emas, mamlakatning oʻzidan yuborilayotganini aytadi. Shunda s'ezdda qatnashayotgan generallardan biri: “Siz sovet Armiyasiga tuhmat qilyapsiz. Genshtabdan aniqlaymiz, agar gapingiz tasdiqlanmasa, tribunal oldida javob berasiz”, deydi. Shund yozuvchi “Tribunal emas, lozim boʻlsa, sud oldida javob beraman, men harbiy emas, delegatman”, deya javob qaytaradi. General kech soat oltilarda yuqoridagi masala yuzasidan ma'lumot berishini bildiradi. Haqiqatan ham u soat roppa-rosa oʻn sakkizda minbarga chiqib. “Oʻzbekistonga borgan “ikki yuzinchi” yuklar faloncha emas, pistoncha ekan”, deydi. Shunda zaldagilar: “Ikki yuzdan ortiq oʻlim kammi, bitta soldat bolaning oʻligi borsa ham, fojia-ku bu!” deb qichqirib yuborishadi. Keyin millatimizning jonkuyar adibi Oʻ. Hoshimov minbarga chiqib. “Boyagi gapingiz uchun mendan emas, oʻzbek xalqidan kechirim soʻraysiz”, deydi. Bu gaplardan koʻrinib turibdiki, ardoqli adibimizning bu mavzuga qoʻl urishi oʻz-oʻzidan sodir boʻlib qolmagan. Oʻtkir Hoshimov oʻzigacha boʻlgan boshqa yozuvchilardan farqli oʻlaroq, urushdagi qahramonliklar haqida emas, uning asl qiyofasini, kulfatini, baxtsizligini koʻrsatib berdi.