O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 6.2. Geologik xarita va qirqimlar. Geologik xarita yer
po’stining geologik tuzilishi to’g’risidagi bizning bilimlarimizni jamlab aks etdiradigan asosiy chizma hisoblanadi. Bu chizmada yerlarning geologik tuzilishi shartli belgilar yordamida grafik yo’l bilan tasvirlanadi. Xaritalar topografik asosga chiziladi va yer sirtining qiyofasini ko’rsatmaydigan topografik belgilar olib tashlanadi. Geol ogik xarita deb, ma‘lum bir maydonning geologik tuzilishini topografik asosda, kichraytirilgan masshtabda, gorizontal yuzada shartli belgilar va indekslarda tavirlagan tarxga aytiladi. Geologik xaritalar mazmuni jixatidan bir necha turli litologo- petrografik, strukturaviy-tektonik, paleogeografik, geomorfologik gidrogeologik va injener - geologik turlarga bo’linadi. Geologik xarita yerlarning umumiy geologik tuzilishining rejadagi tasviridir. Ular yer yuzida tarqalgan tub tog’ jinslarining kichraytirilgan t ik proektsiyasi hisoblanadi. Tub tog’ jinslari deyarli butun yuzasi bilan yupqa qobiq ko’rinishida to’rtlamchi davr yotqiziqlari bilan qoplanganligi uchun ular xaritada ko’rsatilmaydi. To’rtlamchi davr yotqiziqlari, ularning qalinliklari katta bo’lgan hollardagina lozim bo’lsa maxsus to’rtlamchi davr yotqiziqlari xaritalarida ko’rsatiladi. Xaritalarda tog’ jinslarining tarqalishi chegaralari chiziqlarda, yoshlari ranglar va shartli belgilarda, tarkiblari esa turli chiziqlar 67 74 20. Deflyatsiya jarayonlari qanday hosil bo’ladi? 21. . Jarliklarning hosil bo’lish jarayonini tushuntiring? 22. Sel oqimi deb nimaga aytiladi, uning paydo bo’lish jarayonini tushuntiring? 23. Daryo erroziyasiga tushuncha bering? 24. Meandralar qanday hosil bo’ladi? 25. Daryo vodiylarining yotqiziqlarida allyuviyning qanday fatsiyalari mavjud? 26. Daryo vodiysining shakllanishi qanday bosqichlarda sodir bo’ladi? 27. Qayir usti terrasasi deb nimaga aytiladi? 28. Terrasalar qanday turlarga bo’linadi, ularga tushuncha bering? 29. Muzliklar qanday hosil bo’ladi va qanday turlarga bo’linadi? 30. Muzliklarning ekzaratsiya ishi deganda nimani tushunasiz? 31. Morenalar deb nimaga aytiladi? 32. Tasmasimon gillar deb nimaga aytiladi? 33. Flyuvioglyatsial yotqiziqlari deb nimaga aytiladi? 34. Dengiz kesimi qanday mintaqalardan iborat? 35. Dengiz obraziyasini tushuntiring? 36. Polyaj deb nimaga aytiladi? 37. Ko’llar deb nimaga aytiladi va qaerlarda joylashgan bo’ladi? 38. Botqoqliklar qanday hosil bo’ladi va qanday turlarga bo’linadi? 39. Ozuqalanish sharoitiga ko’ra botqoqliklar qanday turlarga bo’linadi? va amplitudaga ega. Bukiluvchan viloyatning kuo’tarilishi va tushishi uning ayrim qismlarga bo’linib turli tezlikda ayrim vaqtda qarama- qarshi yo’nalishda harakat qilishga olib keladi. Bu hodisa geosinklinal viloyatlarni qator ko’tarilgan balandliklar va chuqurliklarga bo’linishiga, yer yuzasida o’ta notekis relefning va burmalangan murakkab tuzilishga ega bo’lgan yer qismlarining hosil bo’lishiga olib keladi. Yer tarixi rivojlanishining ayrim bosqichlari uchun nisbatan sekin harakat xarakterlidir va bu bosqichlarda burmalanish davri tugaydi va qit‘ada turg’un mustahkam struktura (platforma) hosil bo’ladi. Platformalar asosida kuchli burmalangan turli tarkibdagi intruziyalar va effuziya lar bilan kesilgan metamorfik va magmatik tog’ jinslaridan tashkil topgan asta- sekin harakat qiladigan yer qobig’ining strukturalarini kristallik fundament deb yuritiladi. Kristallik fundament deb, ataluvchi bu jinslar ustida stratigrafik va yotish burchag i jihatidan nomuvofiq holda gorizontal cho’kindi jinslar yotadi. Bu jinslarga platforma qobig’i deyiladi. Platformalar burmalanish qobiliyatiga ega emas, ular uchun sokin tebranma harakat xarakterlidir. Shuning uchun platforma jinslari deyarli gorizontal holda yotadi. Geosinklinallarda sodir bo’ladigan burmalanish harakati ta‘sirida, platformalar xuddi qattiq jismlar singari sinadi va uziladi. SHu sababli platformaning ayrim qismlari pastga tushadi boshqa qismlari esa ko’tariladi. Bu hodisa platformalarda qo’yidagi elementlarni ajratishga imkon beradi. Qalqonlar – bu platformaning yaqqol ko’tarilish tendentsiyasiga ega bo’lgan qismidir. Plitalar – platformaning harakatchan qismi bo’lib, uning uchun ko’tarilish va tushish jarayoni almashinib turishi xarakterlidir. Sinekliz va anteklizlar – katta maydonlarni o’z ichiga olgan, pasaygan va ko’tarilgan strukturalardir. Poleozoy erasi boshlanishida Yerda uning mustahkam qattiq qismlari hosil bo’ladi va ular bo’lajak meteriklarning asosi bo’lib xizmat qiladi. Bu may donlar harakatchan egiluvchan mintaqalar bilan o’ralgan bo’ladi. Bu erada tektonik jarayonlar notekis namoyon bo’lib turadi. Ayrim davrlar uchun (silur, toshko’mir, perm) geosinklinal viloyatlarda kuchli burmalanish, kuchli tik ko’tarilish xarakterli bo’lsa, boshqa davrlar (kembriy, devon) uchun burmalanish jarayonining umuman bo’lmasligi va geosinklinal mintaqalarning jadal bukilishi hamda cho’kindi yotqizilishi bilan xarakterlidir. Burma hosil qiluvchi jarayonlar magma harakatini faollashtiradi, natijada magma cho’kindi jins qatlamlari orasida oqib kiradi va qotadi 68 73 |