O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch ranch texnologiya universiteti

I.1. Ta’limiy o'yin, uning tarkibiy qismlari va turlari
O'yin maktabgacha yoshdagi bolaning shaxsiyatini, uning axloqiy va irodaviy fazilatlarini shakllantirishning samarali vositasidir, dunyoga ta'sir qilish zarurati o'yinda amalga oshiriladi. Sovet o'qituvchisi V.A. Suxomlinskiy ta'kidlaganidek, "O'yin - bu ulkan yorqin oyna bo'lib, u orqali bolaning ma'naviy dunyosiga atrofdagi dunyo haqidagi g'oyalar va tushunchalarning hayot beruvchi oqimi quyiladi. O'yin - bu qiziquvchanlik va qiziquvchanlik uchqunini yoqib yuboradigan uchqun ".
Maktabgacha ta’lim muassasalarida ta’limiy o‘yinlar va ularning ahamiyati. Ta’limiy o‘yinlar ta’limiy o‘yin sifatida bolalarning yosh xususiyatlariga mos keladigan о‘yinlar sirasiga kiradi. Didaktik o‘yinlarning muhim belgisi undagi qoidalarning mavjudligidir. O‘yinda o‘yin maqsadi, o‘yin qoidalari, o‘yin harakatlari o‘rtasida uzviy aloqa mavjud. O‘yin maqsadi o‘yin harakatlarining tabiatini belgilaydi. O‘yin qoidasi esa, o‘yin harakatlarini, vazifasini hal etishga va o‘yindagi harakatlarni amalga oshirishga yordam beradi. Ta’limiy o‘yinlar orqali bolalarga yangi bilimlar, tushunchalar berib boriladi. Bu o‘yinlarda bolaning har tomonlama rivojlanishi, bilim jarayoni, sensor madaniyati, nutq faoliyati, aqliy qobiliyatlari takomillashadi. O‘yin qoidasiga rioya qilish, unga amal qilish o‘yin mazmunini boyitadi. Ta’limiy o‘yinlarda tabiiy narsa va buyumlardan keng foydalaniladi. Bolaning kun tartibida ta’limiy o‘yin uchun vaqt va joy ajratilishi kerak. Bunday o‘yinlar mashg‘ulot jarayonida va o‘yindan tashqari vaqtlarda guruh yoki yakka-yakka o‘tkaziladi. Bunda o‘yin mazmuni va natijasi puxta aniqlanadi. Ta’limiy o‘yinlarda quyidagi qoidalarga amal qilinishi kerak:
1. Navbatma-navbat ta’sir etish.
2. So‘ralganda javob berish.
3. O‘rtoqlari fikrini eshita olish
4. O‘yin jarayonida boshqalarga xalaqit bermaslik.
5. O‘yin qoidasini bajarish.
6. O‘z xatosini tan olish.
Ta’limiy o‘yinlarda bolalarning yosh, individual xususiyatlarini hisobga olish lozim. O‘yinda o‘yin tempi va ritmi katta rol o‘ynaydi, juda sekin va bir tekisdagi temp bolani ko‘p kuttiradi, juda tez temp esa bolalarni hayajonga soladi, turli bahs-munozaralarga olib keladi. Kattalar tomonidan o‘yin ishtirokchilarini to‘g‘ri baholash muhim ahamiyatga ega.
Ta’limiy o‘yinlarning quyidagi turlari mavjud: a) buyum va o‘yinchoqlar bilan o‘ynaladigan; b) stol-bosma; d) og‘zaki so‘z o‘yinlar. Buyum va o‘yinchoqlar bilan o‘ynaladigan o‘yinlar bolaning ilk yoshidan boshlab, to maktab yoshiga yetgunga qadar o‘ynaladigan o‘yin turi hisoblanadi. Bunda bolalarning tasavvurlari, diqqatlari o‘yin asosini tashkil etadi. Ularda tevarak-atrofdagi narsa va buyumlar, ularning sifati, foydali tomonlari to‘g‘risida umumiy tushuncha hosil bo‘ladi. O‘yinda o‘ynaladigan har bir buyum yoki o‘yinchoq o‘zining tashqi ko‘rinishiga ega bo‘lishi, narsaning asosiy belgisini ajrata bilish imkonini berishi lozim. Вunday o‘yinlar bolalarning narsalarning shakli, hajmi, belgisi, sifati haqidagi bilimlarini kengaytiradi. Stol-bosma o‘yinlar bolalarning tevarak-atrof haqidagi tasavvurlarini aniqlash, bir tizimga solish, tafakkurini (tahlil qilish, sintez, umumlashtirish,) tavsiflash o‘stirish imkonini beruvchi o‘yin usulidir. Bu o‘yin turiga a) loto; b) juft rasmlar; d) domino; e) labirint kiradi.
Lug‘atni boyitish uchun yordam beradigan ta’limiy o‘yinlarning turlari. Ta’limiy o‘yinlar. Didaktik o‘yinlar ta’limiy o‘yin sifatida bolalarning yosh xususiyatlariga mos keladigan o‘yinlar sirasiga kiradi. Didaktik o‘yinlaming muhim belgisi undagi qoidalarning mavjudligidir. O‘yinda o‘yin niyati, o‘yin qoidalari, o‘yin harakatlari o‘rtasida uzviy aloqa mavjud. О‘yin niyati о‘yin harakatlarining tabiatini belgilaydi. O‘yin qoidasi esa, o‘yin harakatlarini, vazifasini hal etishga va o‘yindagi harakatlami amalga oshirishga yordam beradi. Didaktik o‘yinlar orqali bolalarga yangi bilimlar, tushunchalar berib boriladi. Bu o‘yinlarda bolaning har tomonlama rivojlanishi, bilim jarayoni, sensor madaniyati, nutq faoliyati, aqliy qobiliyatlari takomillashadi. O‘yin qoidasiga rioya etish, unga amal qilish o‘yin mazmunini boyitadi. Didaktik o‘yinlarda tabiiy narsa va buyumlardan keng foydalaniladi. Bolaning kun tartibida didaktik o‘yin uchun vaqt va joy ajratilishi kerak. Bunday o‘yinlar mashg‘ulot jarayonida va o‘yindan tashqari vaqtlarda guruh yoki yakka-yakka o‘tkaziladi. Bunda o‘yin mazmuni va natijasi puxta aniqlanadi.
Yosh bolalarni ular uchun faol, qiziqarli mashg'ulotlar orqali o'rgatish qobiliyati didaktik o'yinlarning o'ziga xos xususiyati hisoblanadi. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, o'yinchilar tomonidan olingan bilim va ko'nikmalar ular uchun faoliyatning qo'shimcha mahsulotidir, chunki asosiy qiziqish o'quv vazifasi emas, balki o'yin harakatlari - erta va kichik maktabgacha yoshdagi bolalar uchun, va o'yin muammosini hal qilish, yutuq - katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun.yoshi.
Didaktik (rivojlantiruvchi) o'yinlar - bolalarni o'qitish va tarbiyalash uchun maxsus yaratilgan qoidalarga ega o'yinlar turi.
Barcha didaktik o'yinlarni uchta asosiy turga bo'lish mumkin: ob'ektlar bilan o'yinlar (o'yinchoqlar, tabiiy material); ish stolida chop etilgan; so'z o'yinlari.
Ob'ektlar bilan didaktik o'yinlar o'yin materiallari, mazmuni va xatti-harakatlarini tashkil etish nuqtai nazaridan juda xilma-xildir. Ob'ektlar, o'yinchoqlar, haqiqiy narsalar, tabiat ob'ektlari bilan o'yinlarda qo'llaniladi. Ular bilan o'ynash orqali bolalar solishtirishni, ob'ektlar orasidagi o'xshashlik va farqlarni aniqlashni o'rganadilar.
Ushbu o'yinlarning ahamiyati shundaki, ular yordamida bolalar ob'ektlarning xususiyatlari va ularning belgilari: rangi, hajmi, shakli, sifati bilan tanishadilar. O'yinlarda muammolar taqqoslash, tasniflash, muammolarni hal qilishda ketma-ketlikni o'rnatish uchun echiladi. Bolalar predmet muhiti haqida yangi bilimlarga ega bo'lgach, o'yinlardagi vazifalar murakkablashadi: maktabgacha yoshdagi bolalar ob'ektni har qanday sifat bilan belgilashni mashq qiladilar, ob'ektlarni ushbu xususiyatga (rang, shakl, sifat, maqsad) muvofiq birlashtiradi, bu rivojlanish uchun juda muhimdir. mantiqiy fikrlash.
O'yinda ular orasidagi farq kamroq seziladigan ob'ektlar ham qo'llaniladi. Ob'ektlar bilan o'yinlarda maktabgacha yoshdagi bolalar ob'ektlarning soni va joylashishini ongli ravishda yodlashni, etishmayotgan ob'ektni topishni talab qiladigan vazifalarni bajaradilar. O'ynab, ular qismlardan bir butunni yig'ish, turli shakllardan naqsh solish qobiliyatiga ega bo'ladilar.
Ob'ektlar bilan o'yinlar turli xil o'quv va ta'lim vazifalarini hal qilishga imkon beradi: bolalarning bilimlarini kengaytirish va aniqlashtirish, aqliy operatsiyalarni rivojlantirish (tahlil, sintez, taqqoslash, farqlash, umumlashtirish, tasniflash), nutqni yaxshilash (ob'ektlarni nomlash qobiliyati, harakatlar. ular, ularning fazilatlari, maqsadi; ob'ektlarni tasvirlash, ular haqida topishmoqlar tuzish va topish; nutq tovushlarini to'g'ri talaffuz qilish), xatti-harakatlarning o'zboshimchaliklarini, xotirasini, e'tiborini tarbiyalash.
“Kimning izi?”, “Yaproq qaysi daraxtdan?” kabi didaktik o‘yinlarni o‘tkazishda tarbiyachi tabiiy material bilan o‘yinlardan foydalanadi. Bunday o'yinlarda tabiiy muhit haqidagi bilimlar mustahkamlanadi, fikrlash jarayonlari shakllanadi (tahlil, sintez, tasnif).
Ob'ektlar bilan o'yinlar orasida syujet-didaktik o'yinlar va sahnalashtirish o'yinlari alohida o'rin tutadi. Hikoyaviy va didaktik o'yinlarda bolalar ma'lum rollarni o'ynaydi, masalan, "Do'kon" kabi o'yinlarda sotuvchi, xaridor, "Novvoyxona" o'yinida novvoylar, sahnalashtirilgan o'yinlar turli kundalik vaziyatlar, adabiy asarlar haqidagi fikrlarni aniqlashtirishga yordam beradi (" Ertaklar mamlakatiga sayohat") , xulq-atvor normalari haqida.
Stolda chop etilgan o'yinlar turli xil: juftlashtirilgan rasmlar, lotoning har xil turlari, dominolar; mazmuni, o'quv vazifalari, dizayni bo'yicha. Ulardan foydalanganda turli rivojlanish vazifalari hal qilinadi. Ular bolalarning atrofdagi dunyo haqidagi tasavvurlarini aniqlashtirish va kengaytirishga, bilimlarni tizimlashtirishga, fikrlash jarayonlarini rivojlantirishga yordam beradi.
Shunday qilib, masalan, juftlikdagi rasmlarni moslashtirishga asoslangan o'yin. Maktabgacha yoshdagi bolalar rasmlarni nafaqat tashqi ko'rinishi, balki ma'nosi bilan ham birlashtiradi. Rasmlarni umumiy asosda tanlash - tasniflash. Bu erda bolalardan umumlashtirish, ob'ektlar o'rtasida aloqa o'rnatish talab qilinadi. Masalan, o'yinda "O'rmonda nima o'sadi?"
Kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalar uchun mo'ljallangan "Labirint" kabi o'yinlarda o'yin maydoni, chiplar va hisoblash kubi ishlatiladi. Bolalar o'yin maydoni bo'ylab "sayohat qilishadi", navbatma-navbat o'liklarni tashlab, parchalarini harakatga keltiradilar. Ushbu o'yinlar fazoviy ongni rivojlantiradi. Harakatlar natijasini oldindan ko'rish qobiliyati.
Kesilgan rasmlarni, katlama kublarni yig'ish bolalarda alohida qismlardan butun ob'ektni tuzish qobiliyatini, mantiqiy fikrlashni, diqqatni jamlashni, diqqatni rivojlantirishga qaratilgan. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun qismlardan bir butunni yig'ish - bu tushunishning murakkab jarayoni, tasavvurning ishi. Bunga bolaga tanish bo'lgan mavzular va syujetlarni tanlash yordam beradi shaxsiy tajriba, butun rasmni ko'rsatish, asta-sekin katlanishi kerak bo'lgan qismlarni qo'shish. Hozirda jumboqlar mashhur (ingliz tilidan.boshqotirma- chidamlilik o'yini), bu erda turli xil mazmundagi rasmlar ko'p qismlarga bo'linadi.
Ta'rif, harakatlar, harakatlarni ko'rsatadigan rasmga asoslangan hikoya maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq, tasavvur, ijodkorlikni rivojlantirishga qaratilgan. O'yinchilar rasmda nima chizilganini taxmin qilishlari uchun bola harakatlarga taqlid qiladi (masalan, hayvon, qush). Ushbu o'yinlarda bolaning shaxsiyatining bunday qimmatli fazilatlari reenkarnatsiya qilish, kerakli tasvirni ijodiy izlash qobiliyati kabi shakllanadi.
So'z o'yinlari o'quv muammosini hal qilish jarayoni aqliy rejada, g'oyalar asosida va vizualizatsiyaga tayanmasdan amalga oshirilishi bilan ajralib turadi, ular o'yinchilarning so'zlari va harakatlariga asoslanadi. Shuning uchun so'z o'yinlari asosan o'rta va asosan katta maktabgacha yoshdagi bolalar bilan amalga oshiriladi. Bunday o'yinlarda bolalar ob'ektlar haqidagi mavjud g'oyalarga tayanib, ular haqidagi bilimlarini chuqurlashtirishni o'rganadilar, chunki bu o'yinlarda yangi aloqalar, yangi sharoitlarda ilgari olingan bilimlardan foydalanish talab etiladi. Bolalar turli xil aqliy vazifalarni mustaqil ravishda hal qilishadi: ob'ektlarni tavsiflash, ularning xarakterli xususiyatlarini ta'kidlash; tavsif bo'yicha taxmin qilish; o'xshashlik va farq belgilarini topish; buyumlarni turli xossalari, belgilariga ko‘ra guruhlash. Bu oʻyinlar orasida bolalar bogʻchalari, hazillar, topishmoqlar, shakl oʻzgartirishlar bilan bogʻliq koʻplab xalq oʻyinlari mavjud boʻlib, ularning baʼzilari nutq dizaynining tasviriyligi, dialogga asoslanganligi va mazmuni bolalar tajribasiga oʻxshashligi tufayli bolalar uchun mavjud. Ga qo'shimcha sifatida nutqni rivojlantirish, og'zaki o'yinlar yordamida eshitish diqqatini shakllantirish hissiy kayfiyatni yaratadi, aqliy operatsiyalarni, hazilni tushunish qobiliyatini yaxshilaydi.
O'yinlar - topishmoqlar, o'yinlar - taxminlar ("Agar nima bo'lardi? .."), A.I. tomonidan ishlab chiqilgan. Sorokina, tasavvurni rag'batlantirish, mantiqiy fikrlash, nutqni rivojlantirish. "Dunyoda nima bo'lmaydi?" kitobida. Bolaga ertak yozishni o'rganishga yordam beradigan og'zaki o'yinlar taqdim etiladi ("Bir quti ertak", "Biz nima haqida yozamiz?"), real va haqiqiy bo'lmagan vaziyatlarni tushunishga ("Bo'ladi - sodir bo'lmaydimi?").
Pedagogik jarayonda so'z o'yinlaridan foydalanish qulayligi uchun ularni shartli ravishda to'rtta asosiy guruhga birlashtirish mumkin. Birinchi guruhga o'yinlar kiradi, ular yordamida ob'ektlarning muhim xususiyatlarini ajratib ko'rsatish qobiliyati shakllanadi: "Guess", "Shop". Ikkinchi guruhni taqqoslash, qarama-qarshi qo'yish, to'g'ri xulosa chiqarish qobiliyatini rivojlantirish uchun qo'llaniladigan o'yinlar: "O'xshash - o'xshash emas", "Kim ko'proq ertaklarga e'tibor beradi". Turli mezonlar bo'yicha ob'ektlarni umumlashtirish va tasniflash qobiliyatini rivojlantiradigan o'yinlar uchinchi guruhda birlashtirilgan: "Uchta ob'ektni nomlang", "Bir so'z bilan nomlang". Maxsus to'rtinchi guruhda e'tiborni, aqlni, tez fikrlashni rivojlantirish uchun o'yinlar ajratiladi: "Bo'yoqlar", "Uchib ketadi, uchmaydi"
Shunday qilib, o'yin maktabgacha yoshdagi bolaning shaxsini, uning axloqiy va irodaviy fazilatlarini shakllantirishning samarali vositasidir, dunyoga ta'sir qilish zarurati o'yinda amalga oshiriladi; yosh bolalarni ular uchun faol va qiziqarli mashg'ulotlar orqali o'rgatish qobiliyati didaktik o'yinlarning o'ziga xos xususiyatidir; o'yinlar, tabiiy muhit haqidagi bilimlar mustahkamlanadi, fikrlash jarayonlari shakllanadi (tahlil, sintez, tasnif).