O‟zbеkiston rеspublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
| miya dastasi
yoki miya stvoli deb ataladi. Bosh miya va uning tuzilmasi Oldingi miya va uning po‟sti bosh miyaning oliy qismlaridir. Hayvon biologik taraqqiyot bosqichining qancha yuqorisida tursa, oldingi miyasi bosh miyaning boshqa qismlariga nisbatan o‟shancha ko‟prok joy egallaydi. Oldingi miya ikkita yarim shardan – o‟ng va chap yarim sharlardan iborat. Bosh miyaning peshana bo‟ladigan ensa bo‟lagiga qarab boradigan katta egat bu yarim sharlarni bir- biridan ajratib turadi. Oldingi miyaning o‟ng va chap yarim sharlari qadoq modda deb ataluvchi jism yordami bilan o‟zaro birlashadi. Yarim sharlarning miya po‟sti deb ataladigan butun yuzasi tekis bo‟lmay, balki g‟ijim-g‟ijim, burmachalar bilan qoplangandir, bular go‟yo egat va pushtalarga o‟xshaydi. Shu bilan birga, hayvon biologik taraqqiyotning qancha yuqori bosqichida tursa, yarim sharlar yuzasidagi bu egat lar shuncha 73 chuqurroq va pushtalari ko‟proq bo‟ladi. Odam miyasining yarim sharlaridagi pushtalar juda ko‟p va egatlari ko‟p darajada chuqurdir. Bosh miya po‟sti miyaning kulrang moddasidan iborat 9-rasm. Miyaning turli qismlarida po‟stning qalinligi 1 mm dan. 4-5 mm gacha boradi. Odamning bosh miya po‟stining butun yuzasi o‟rta hisob bilan 2000 kv.sm keladi. Bosh miya yarim sharlari po‟stining yuzasi odatda to‟rtta katta qismga – peshona qismi (eng kattasi), tepa qismi, ensa qismi va chakka qismiga bo‟linadi. 9.2. Vegetativ markazlar. Miya dastasi. Oldingi miyaning oʻng va chap yarim sharlari. Bosh miya yarim sharlari poʻstining yuza qismlari. Vegetativ nerv tizimi - orqa miya bo‟ylab va undan chetda joylashgan nerv tizimlari alohida tutamlar va nerv tugunlarining chigallaridan iboratdir. Vegetativ nerv tizimining alohida tutamlari ovqat hazm qilish, qon aylanish, nafas olish va boshqa organlarida joylashgan bo‟lib, ichki organlarning faoliyatini idora qiladi. Vegetativ nerv tizimidan (uning markazlari gipotalamusda orqa miyaning kurak va yuqori bel segmentlarida joylashgan) va parasimpatik nerv tizimidan (uning markazlari o‟rta miyadagi turli tepalikda Varoliy ko‟prigida, uzunchoq miyada va orqa miyaning dumg‟aza qismida joylashgan) iborat. Simpatik va parasimpatik nerv tizimi ichki a'zolar faoliyatini idora qilishda o‟ziga xos "antagonistlar" qarama-qarshi bo‟lib, bir organ faoliyatini qarama- qarshi holatga keltiradi. Masalan, simpatik tizim yurak faoliyatini tezlashtirsa, parasimpatik tizim esa bu faoliyatni susaytiradi. Organizmning me'yordagi faoliyati simpatik va parasimpatik vegetativ nerv tizimining ma'lum bir "muvozanatida" saqlanadi. Vegetativ nerv tizimi emotsional kechinmalarda katta rol o‟ynaydi. Odamning ko‟pincha psixik jarayonlarini, xususiyatlarini va holatlarini idora etishda retikulyar formasiya alohida rol o‟ynaydi. Retikulyar formasiya orqali miyada uzunchoq va keyingi miyada joylashgan nerv tolalari tarmoqi bilan o‟zaro birikkan to‟rsimon tuzilmadir. U bosh miyaning elektrik faoliyatiga, bosh miya qobig‟ining funksional holatiga, qobiqosti markazlariga, miyachaga va orqa miyaga ta'sir qiladi. 74 Ilmiy psixologiyada miya psixikaning organi sifatidagi o‟rganish tarixi ikkita yo‟nalishda borgan organizm va muhit munosabatlarini idrok etish asoslarini o‟rganish va miyaning alohida tuzilmalarini morfologiyasi va funksiyasini ochishdan iborat. Po‟st ostidagi soha va po‟st ostidagi tugunlar differensiallashmagan va umumiy sezuvchanlik markazidir. Emosiya va instinktlarimiz shu soha bilan chambarchas bog‟liqdir. Harakatlarimizni idora etish uchun po‟st ostidagi tugunlardan targ‟il jismning ahamiyati ayniqsa kattadir. Targ‟il jism zararlanganda, odatda, harakat kuchayadi, ammo poyma- poy bo‟ladi. Yuksak darajada tashkil topgan hayvonlarda psixik jarayonlarning va odamda ongli jarayonlarning bevosita moddiy asosi bosh miya po‟stidir. Bosh miyaning pastroqdagi boshqa hamma qismlari, shuningdek, orqa miya ongsiz reflektor harakatlarning markazlari bo‟lib, xilma-xil fiziologik jarayonlarni idora etadi. Bosh miyaning yuqorida aytilgan hamma qismlari va orqa miya markaziy nerv sistemasi bosib o‟tgan taraqqiyot yo‟lining bosqichlaridir. Bosh miyaning taraqqiyotidagi har bir qismi (pastdan yuqoriga qarab hisob qilganda) o‟zidan avvalgi qismning ustiga qatlangan. Orqa miya, undan keyin esa uzunchoq miya markaziy nerv sistemasining eng qadimgi qismlaridir. Oldingi miya va po‟st genetik jihatdan miyaning eng yosh qismlaridir. Markaziy nerv sistemasining yuqorigi qismlari taraqqiy qilgunicha pastdagi (qadimgi) qismlari murakkabroq psixik funksiyalarni ham bajargan deb o‟ylash mumkin. Markaziy nerv sistemasining yuqorigi qismlari tarkib topib taraqqiy qilishi bilan, murakkabroq psixik funksiyalar miyaning yuksak taraqqiy qilgan qismlariga o‟tdi. Shu bilan birga psixik funksiyalar tobora murakkablashib va takomillashib bordi. Psixik funksiyalar miyaning yuksak taraqqiy qilgan qismlariga o‟tishi bilan miyaning pastdagi qismlari muayyan refleks va instinktiv harakatlarnigina idora etadigan bo‟lib qoldi. Buning haqiqatan ham shunday ekanligini quyidagi hollar ko‟rsatib turibdi. Biologik taraqqiyotning ancha past bosqichlarida turgan hayvonlarning miya po‟sti va oldingi miyasi olib tashlanganda, bu qismlarning funksiyasini pastroqdagi qismlar o‟tay boshlaydi. Masalan, oldingi miyasi olib tashlangan baqa tamomila normal baqaga o‟xshaydi. Bunday baqa odatdagicha 75 o‟tiradi; baqa turgan taxta ag‟darila boshlasa, u ag‟anab tushmaslikka harakat qiladi; agar baqa chalqancha ag‟nab tushsa, o‟nglanib oladi. Shunday qilib, baqa miya yarim sharlaridan mahrum bo‟lsa ham harakat qilish va o‟z harakatlarini muvofiqlashtirish qobiliyatini saqlab qoladi. Yarim sharlari olib tashlangan kaptar og‟ziga solingan ovqatni yeydi, turtib yuborilsa yuradi; bunday kaptar turtinmasdan ucha oladi. Ammo kaptar turtib yuborilmasa, odatda, qimirlamay turaveradi. Agar it miyasining ikkala yarim shari olib tashlansa, sun‟iy suratda boqilib borilsagina bir necha yil yashay oladi. Bunday it og‟ziga solingan ovqatni yeydi, yura oladi. It urilsa vangillaydi qattiq tovush eshitganda sapchib tushadi. Ammo bunday it o‟zicha ovqat qidirib topolmaydi va hatto yaqinidagi ovqatni ham topib yeya olmaydi. Bu it uni boquvchi kishilarni tanimaydi. Avval hosil qilgan malakalari shu bilan birga, yangi malakalar hosil qilish qobiliyati ham yo‟qoladi. Ba‟zi fiziologlar maymunlarning yarim sharlarini olib tashlab tajribalar qilganlar. Maymunlar operasiya qilingandan keyin psixik funksiyalari yo‟qolishi bilan birga, harakatni muvofiqlashtirish tizimi ham buzilgan. O‟lar to‟ppa-to‟g‟ri o‟tirib tura olgan, shuningdek, narsalarni changallay olgan, ammo murakkabroq harakatlar, ayniqsa yurish qobiliyati buzilgan. I.P.Pavlov yuksak nerv faoliyatiga doir tekshirishlarida shunday hodisalarni ilmiy asosda tushuntirib berdi. Hayvonlar bosh miyasining ayrim qismlarini olib tashlash ustidagi tajribalar shuni ko‟rsatdiki, hayvon biologik taraqqiyotning qancha yuqori bosqichida tursa, quyi qismlarining yuksak psixik funksiyalarni bajara olish imkoniyati o‟shancha kam bo‟ladi. Odamda miyaning quyi qismlari yuksak psixik funksiyalarni bajarishga mutlaqo qobil emas. Odam miyasining po‟sti ostidagi qismlari po‟st funksiyasini loaqal qisman ham bajara olmasa kerak. Yarim sharlarsiz tug‟ilgan bolalar ( Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|