O‘zbekiston respublikasi

1.2.Nutqning ontogenezda rivojlanishi.
Barcha ota-onalar katta intizorlik bilan farzandining birinchi so‘zlarini kutadi. Tushunarliki, bu nutqning paydo bo‘lishi bolaning yaxshi ruhiy rivojlanishining muhim ko‘rsatkichlaridan biridir. Mana birinchi so‘z aytildi, keyinchi? Bola 2-4, 5-6 yoshlarida nima qila olishi kerak? Ko‘pgina ota-onalarni xavotirlantiruvchi bu savolga biz qisqa javob berishga harakat qilamiz.
1,5-2 yoshlarida bola 50-70 tacha so‘z gapira oladi, bular asosan otlar:
o‘yinchoqlar nomi va yaqin o‘rab turgan buyumlar nomi, ismlar; «shu yer» va
«hozir» ravishlari; «katta» va «kichkina» sifatlari, ora-orada – fe’llar, shaxsiy joy nomlari.
2 yoshlarida bolalar [a], [y], [o], [i] kabi unli tovushlarni bemalol ayta olishadi. [e], [e] tovushlarini [ye] tovushi bilan almashtirishlari mumkin. Bolalar ba’zi bir undoshlarni qulayroq, osonroq bo‘lgan boshqasiga almashtirishadi, buzib aytishadi yoki umuman talaffuz qilishmaydi. Ular nutqida [t], [d], [s], [z] kabi yumshoq undoshlar ko‘p uchraydi. Bu yoshda so‘zlarni osonlashtirilgan talaffuz qilish uchrashi mumkin, masalan, qisqartirish yoki bo‘g‘inni nomlash, ko‘pincha urg‘uli yoki birinchi bo‘g‘inni: «shoko» shokolad so‘zi o‘rniga. 2 yoshlarida bolaning nutqida oddiy gaplar paydo bo‘lishi kerak: «Oyi, non ber.
Oyimga boraman. Sok ichaman!».
Bola 3 yoshlarida juda ko‘p savol beradi, o‘zi savollarga bajonidil javob beradi, kichkina qo‘shiqlar, she’rlar yodlaydi. Bu yoshda odatda bola unli va undoshlarni to‘g‘ri o‘qiydi.( [b], [p], [f], [m], [t], [n], [k],[g], [v]) Bolalar 3 yoshida yoyiq gaplarni gapirishadi.
Bola 4 yoshida jarangdor tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etadi: [s], [z], nutqida murakkablashgan gaplarni ishlatadi: «Men bo‘yoqda rasm chizishni yoqtiraman. Chunki ular har xil rangda bo‘ladi», aylanganda kimni ko‘rgani, unga nimalar o‘qib berishganini gapirib beradi.
Bola 5 yoshida vishillaydigan tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qiladi : [sh], [j], nutqida deyarli grammatik xatolarga yo‘l qo‘ymaydi. Rasmda yoki rasmlarda nima aks ettirilganini hikoya qilib berishi mumkin. Gaplari ko‘payadi, gaplarida aniq bir bayon mantig‘i anglanadi. Tez-tez hikoyalarida xayotda mavjud bo‘lmagan epizodlarni to‘qib chiqarish hohishi, fantaziya elementlari paydo bo‘ladi.
6 yoshda o‘rtacha rivojlangan bola ona tilining barcha tovushlarini to‘g‘ri talaffuz qiladi, amalda nutqda grammatik xatolarga yo‘l qo‘ymaydi. Bu yoshning yorqin xarakteristikalaridan biri har xil turdagi matnlarni tuzishni faol o‘zlashtirish hisoblanadi. Bola monolog shaklini o‘zlashtiradi. Muloqotning ko‘rinish holatidan qat’iy nazar nutqning vazifasi paydo bo‘ladi. Grammatik tizimning shakllanishi nutqning rivoji bilan bog‘liq bo‘ladi.
A.A.Leontev⁷ ta’rifi bo‘yicha ontogenezda nutqiy faoliyatni shakllantirish jarayoni va ona tilini tizimli o‘zlashtirish bir qator ketma-ket davrlarni yoki bosqichlarni o‘z ichiga oladi:

1. 
   Tayyorlov davri (tug‘ilgan vaqtdan bir yoshgacha)
   
2. 
   Maktabgacha davrdan oldingi (1 yoshdan 3 yoshgacha)
   
3. 
   Maktabgacha davr (3 yoshdan 7 yoshgacha)
   
4. 
   Maktab davri (7 yoshdan 17 yoshgacha)
   

Tayyorlov davri uchta asosiy bosqichga bo‘linadi:

1. 
   G‘ing‘illash (1,5 oylikdan boshlab) – xarakteristikaga ko‘ra unli tovushlarga o‘xshash ayrim tovushlarni aytish.
   
2. 
   Bidillash (6-7 oylikdan 10 oylikkacha) – tovushlarni qo‘shish bo‘g‘inlar ketma-ketligi ko‘rinishida talaffuz qilinadi va odamlarga tegishli bo‘ladi. (da-da, bu-vi) 5 oylikdan bola tovushlarni eshitadi, lablar harakatini ko‘radi va ularga taqlid qilishga urinadi.
   
3. 
   «Modullashgan bidillash» (6-7 oylikdan) – buyumlar, odamlar, harakatlar bilan bog‘liq bo‘lgan turli tovushlar birikmasi (nan-na, ash-sha, ma)
   

10-11 oylikdan avvalo, dastlabki so‘zlarga reaksiya (munosabat) paydo bo‘ladi, 1-yoshda esa dastlabki so‘zlarni aytadi. Bola hayotining birinchi yilidagi faoliyatining asosiy shakli kattalar bilan emotsional-ijobiy muloqot hisoblanadi.
Bu esa bola nutqiy muloqotiga zamin shakllantirishning asosi hisoblanadi.
Maktabgacha davrdan oldingi davr (bir yoshdan uch yoshgacha) – lug‘at zahirasining kengayishi bilan, atrofdagilar nutqiga bola e’tiborining kuchayishi bilan harakterlanadi.
Ilk so‘zlar umumiy ma’noli harakterga ega, ularning mazmuni holatga bog‘liq, nutq esa imo-ishoralar orqali boshqariladi. 2 yoshlarida bola ko‘plikdagi otlarni farqlaydi va qo‘llay boshlaydi. 3 yoshlarida bolaning lug‘at zahirasi 300400 so‘zni tashkil qiladi.
So‘zlarning ma’nolari yanada aniqlashadi. Nutqning grammatik tizimi shakllana boshlaydi – so‘zlar uyg‘unligisiz tuzilgan birinchi gaplar paydo bo‘ladi (Oyi, ber nanna)⁸⁹.
L.S.Vigotskiy ontogenez sharoitida so‘zlar mazmunining shakllanishini tahlil qila turib shunday yozgan: «Nutq va so‘zlar ma’nolari tabiiy yo‘l bilan shakllangan va uning tarixi, so‘zlar ma’nolarining qanday taraqqiy etganligi ma’lum bosqichgacha yoritishga yordam berishi, imo-ishoralar shakllanishi qanday sodir bo‘lishi, bolada qanday qilib ilk imo-ishora paydo bo‘lishi, qanday shartli refleks asosida belgilash mexanizmi qurshab olinishi paydo bo‘lishidadir»¹⁰.
Faoliyatning yetakchi shakli, bolaning rag‘batlantiriluvchi nutqiy rivoji, kattalar bilan buyum – ta’sirli muloqotga ega bo‘ladi, natijada bola buyumlarning asosiy vazifasini, ijtimoiy tarbiya tajribasini o‘zlashtiradi, nutqiy lug‘atini boyitadi, muloqot uchun nutqdan foydalanadi.
Maktabgacha davr (3 yoshdan 7 yoshgacha) – bolalarning yanada shiddatli nutqiy rivojlanishi. Asosiy faoliyat shaklini o‘yin tashkil qiladi. Bu jarayonda bolaning shiddatli nutqiy rivoji sodir bo‘ladi. O‘z talaffuzini eshitib nazorat qilish tajribasi rivojlanadi, fonematik qabul qilish shakllanadi. Bola 4 yoshlarida keng tarqalgan oddiy va murakkab gaplarni qo‘llaydi, har xil tovushlarni farqlay oladi, ya’ni bolada fonematik qabul qilish shakllangan bo‘lishi kerak.
Bu vaqtga kelib tovushlarning to‘g‘ri talaffuzi shakllanishi tugaydi va bola mutlaqo toza gapiradi. 5 yoshida bolalar gaplarning murakkab qo‘shma va murakkab ergashgan tizimdan foydalanadi, ularning nutqi qisqa hikoyani eslatadi. 6 yoshda lug‘at zahirasi 4000 so‘zgacha ko‘payadi, lekin ko‘pincha so‘zlar xato qo‘llaniladi. Bola 5-6 yoshdan monologli nutqni o‘zlashtirishni boshlaydi. Ya’ni bu vaqtga kelib nutqning fonematik rivojlanishi jarayoni to‘xtaydi va bolalar asosan ona tilining grammatik, sintaktik va morfologik tuzilishini o‘zlashtiradi. 7 yoshga kelib bola nutqini muloqotning to‘liq vositasi sifatida egallaydi (o‘zlashtiradi).
Maktab davri (7 yoshdan 17 yoshgacha). Bolalar aqlan erkin
so‘zlashuvlarning rasmiy grammatik qoidalarini o‘zlashtiradilar, tovushlar tahlili va sintezini to‘liq egallaydi. Nutqning yangi turi – yozuv turi paydo bo‘ladi. Yozma nutq og‘zaki nutq ba’zasida shakllanadi va nutq rivojining yuqoriroq bosqichini o‘zida namoyon qiladi. Yozma nutq jarayonida talaffuz qilinadigan, eshitiladigan so‘z va ko‘rinadigan so‘z o‘rtasidagi yangi aloqa o‘rnatiladi.
O‘quv faoliyati yetakchi faoliyat shakli hisoblanib, yozma nutqning batamom hosil bo‘lishi va og‘zaki nutq rivojlanishining asosini tashkil qiladi.