Me’yordanxulqiyog‘ishvauningturlari.Psixologiya, sosiologiya, pedagogikada ijtimoiy xulq ko‘nikmalarini o‘zlashtira olmaslik “me’yordan xulqiy og‘ish” yoki “deviatsiya” (lot. “deviation” – “og‘ish”) deb ham nomlanadi.
“Me’yordan xulqiy og‘ish”ning mohiyatini anglash uchun dastlab “me’yor” tushunchasining lug‘aviy ma’nosini anglash maqsadga muvofiqdir.
Lug‘aviy jihatdan “me’yor” tushunchasi: asosiy o‘lchov, “qabul qilingan o‘lchovning o‘rtacha kattaligi; mavjud yoki yangi ob’ektlarni yaratishni baholash uchun andoza yoki o‘rnatilgan standart”127 ma’nolarini anglatadi. Shaxsning rivojlanishiga nisbatan “me’yor” tushunchasining qo‘llanilishi esa uning ruhiy, jismoniy hamda axloqiy jihatdan mo‘tadil rivojlanishini ifodalaydi.
Me’yordanog‘ish(lot.“defectus”–kamayish,nuqson)–bolaningmo‘tadilrivojlanishida buzilishlarni keltirib chiqaruvchi jismoniy, ruhiy, ixtimoiyyokipedagogiknuqsonlar.
Ijtimoiy sub’ektlar, jumladan, o‘quvchilar o‘rtasida turli jihatdan “me’yordan og‘ish” holatlari kuzatiladi. Ular (30-rasm):
30-rasm. Me’yordan og’ishning asosiy turlari
Me’yordan og‘ish turlaridan bir jismoniy og‘ish sanaladi.
Jismoniyog‘ish–shaxsningfiziologiko‘sishivasalomatligidakuzatilayotgan nuqsonlar bo‘lib, asosan, tibbiy ko‘rsatkichlar (tananingog‘irligi,bo‘yi,hajmivahokazolar)bilanbog‘liqholdanamoyonbo‘ladi. Odatda jismoniy og‘ish kasalliklar, ko‘rish va eshitish qobiliyatining buzilishi, tayanch-harakat apparatlarining nuqsonlari ko‘rinishida namoyon bo‘ladi128. Shunga ko‘ra, jismoniy og‘ish quyidagi holatlarning mavjudligi bilan belgilanadi:
kasallik, xastalikning kelib chiqishi (ruhiy va fiziologik funksiyalarning buzilishi);
imkoniyatning cheklanishi (aqliy yoki amaliy faoliyatni bajara olish qobiliyatining ma’lum darajada vaqtincha yoki umrbod yo‘qotilishi);
nogironlik (aqliy yoki amaliy faoliyatni bajara olish qobiliyatining deyarli yo‘qotilishi, ishga yaroqsiz bo‘lib qolish, to‘g‘ri fikrlay olmaslik).
Jismoniy og‘ishning yuzaga kelishiga muayyan omillar ta’sir qiladi. Ular: irsiy omillar;
127 Понятие нормы и отклонения в физическом, психическом, моторном и интеллектуальном развитии человека // https://katip39.ru/wp-content/uploads/2020/05/Ponyatie-normy-i-otkloneniya-v- fizicheskom-psihicheskom-motornom-i-intellektualnom-razvitii-cheloveka.pdf.
128 Понятие нормы и отклонения в физическом, психическом, моторном и интеллектуальном развитии человека // https://katip39.ru/wp-content/uploads/2020/05/Ponyatie-normy-i-otkloneniya-v- fizicheskom-psihicheskom-motornom-i-intellektualnom-razvitii-cheloveka.pdf.
ekologik vaziyat;
turmush darajasining pastligi;
oziq-ovqat mahsulotlarida kimyoviy unsurlar miqdorining yuqoriligi; nurlanish;
turli ko‘rinish hamda darajada jarohat olish;
aholining tibbiy madaniyatga ega emasligi yoki uning pastligi;
shaxsda o‘zining va atrofdagilarning salomatligiga nisbatan mas’uliyatning shakllanmaganligi.
Me’yordan og‘ishning yana bir turi – ruhiy og‘ish hisoblanadi.