O′zbekiston respublikasi

Kurs ishining maqsadi: korxonalarning ishlab chiqarish xarajatlari va foydasi bilan bog′liq tushuncha va ko′rsatkichlarni aniqlash, ularning ijtimoiy-iqtisodiy mazmunini ochib berish, chuqurroq tahlil qilish orqali korxonalar ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilgan takliflar ishlab chiqishdan iboratdir.
Kurs ishining vazifasi: Jahon moliyaviy -iqtisodiy inqirozi sharoitida iqtisodiyotining real sektori korxonalarining qo′llab quvvatlash, birinchi navbatda, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, kooperatsiya aloqalarini kengaytirish, mustahkam hamkorlikni yo′lga qo′yish, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga ichki talabni rag′batlantirish masalalari alohida o′rin tutadi.
Kurs ishining predmeti. Korxonalarning foydasi va uning taqsimlanishiga oid masalalar bilan bog′liq bo′lgan iqtisodiy jarayonlar hisoblanadi.
Kurs ishining obyekti. Bozor munosabatlari sharoitida faoliyat ko′rsatayotgan turli mulkchilik shaklidagi Ishlab chiqarish korxonasi daromadlarini oshirish yollariga bog′liq bo′lgan masalalar Kurs ishining obyekti sanaladi.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish qismi, ikkita bob, to′rta reja xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro′yxatidan iborat


I Bob. KORXONA DAROMADI TUSHUNCHASINI NAZARIY ASOSLARI
1.1. Korxona-iqtisodiy ko′rsatkichlari tahlili
Korxonalarning faoliyatiga baho berishda sotilgan mahsulotlarning hajmi, ularga qilingan sarf-harajatlar va foyda tushunchalaridan keng foydalaniladi. Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablag′lar, ularning pul tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi. Korxona, pul daromadlaridan sarflangan barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismi foyda deb yuritiladi. Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi.
Tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi qo′shimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan ko′rinib turibdiki foydaning haqiqiy manbai qo′shimcha mahsulot yoki qo′shimcha qiymatdir. Lekin shu narsani aytish lozimki butun jamiyatda ba′zan alohida olingan bir mamlakatda foyda massasi bilan qo′shimcha qiymat massasi miqdor jihatdan bir-biriga teng bo′lishi mumkin. Lekin alohida olingan korxonalarda va tarmoqlarda yaratilgan qo′shimcha mahsulot olingan foyda miqdoran teng bo′lmasligi mumkin. Chunki talab va taklif nisbatlarining va baho mexanizmining o′zgarishi ta′sirida bir tarmoqda yoki bir guruh korxonalarda yaratilgan qo′shimcha mahsulotlar boshqa korxona va tarmoqlarga foyda shaklida o′tib ketadi.
Korxonaning umumiy foydasidan budjetga (asosan soliq to′lovlari) banklarga (olingan ssuda uchun foiz) to′lovlar va boshqa majburiyatlar chiqarib tashlansa korxona sof foydasi qoladi.
Buxgalteriya foydasi sotilgan mahsulot uchun tushgan umumiy pul summasidan ishlab chiqarishning tashqi xarajatlari chiqarib tashlanishi natijasida hosil qilinadi. Shu sababli buxgalteriya foydasi iqtisodiy foydadan ichki xarajatlar miqdoriga ko′proqdir. Bunda ichki xarajatlar har doim o′z ichiga normal foydani ham oladi. Korxona foydasining mutloq miqdori uning massasini tashkil qiladi. Foyda massasining ishlab chiqarish xarajatlariga nisbati va uning foizda ifodalanishi foyda normasi deyiladi.
Amaliyotda foyda normasini hisoblashning ikki variantidan foydalaniladi. Bular foydaning joriy sarflarga-korxona xarajatlariga yoki avanslangan mablag′larga (asosiy va aylanma kapital) nisbatidir.
Bular quyidagicha aniqlanadi:

1. 
   R′=(P/W)*100
   

bu yerda: R′ – foyda normasi; P – foyda massasi; W – iqtisodiy yoki ishlab chiqarish xarajatlari;
2. R′=(P/Kavans)*100

bu yerda: R′ –foyda normasi; P –foyda massasi; Kavans (Asosiy kapital+Aylanma kapital) –korxona avanslangan mablag′lari yoki asosiy va aylanma kapitalning o′rtacha yillik qiymati.

Foyda normasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmiga to′g′ri mutanosib hamda foydalanilgan avanslangan mablag′lar qiymatiga teskari mutanosibdir. Shu tufayli foyda normasi korxona ish samaradorligini integral ko′rsatkichi hisoblanadi.
Foydaning o′sishiga, chiqarilayotgan mahsulot umumiy hajmi o′zgarmagan holda ikki yo′l bilan: yoki ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga, yoki bahoni oshirish hisobiga erishish mumkin. Bahoning o′sishi ba′zi iqtisodchilarning foyda normasi ko′rsatgichini bartaraf etib bo′lmaydigan qusurga ega bo′lgan va shu sababli samaradorlikni o′lchash uchun mutlaqo yaroqsiz ko′rsatgich sifatida tanqid qilishlariga sabab bo′ldi.
2000 yilda Respublikamizda faoliyat ko′rsatib kelgan 169 ming korxonalar yil yakuni bo′yicha 307,6 mlrd. so′m foyda olgan bo′lsa, ulardan 139 korxona 24,7 mlrd. so′mlik zarar ko′rgan. Butun olingan foydaning 35 foizi sanoat, 20,3 foizi transport, 11,1 foizi savdo va umumiy ovqatlanish va 5,2 foizi qurilish korxonalari ulushiga to′g′ri kelgan.
Bozor iqtisodiyotiga o′tish sharoitida iqtisodiy ko′rsatkichlar tizimida foyda asosiy o′rin tutadi. Foyda butun korxonaning ishlab chiqarish-xo′jalik faoliyatini tavsiflovchi yakuniy moliyaviy natijadir, ya′ni korxonaning iqtisodiy rivojlanishining asosini tashkil qiladi. Foydaning o′sishi korxonaning o′zini o′zi moliyalashtirishi, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni amalga oshirish uchun moliyaviy asos yaratadi. Uning hisobidan byudjet, banklar va boshqa korxonalar oldidagi majburiyatlarning bir qismi bajarildi. Shunday qilib, foyda korxonaning ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatini baholash uchun eng muhim narsaga aylanadi. Bu uning ish faoliyati va moliyaviy farovonligini baholashni tavsiflaydi.
Korxonalar faoliyatida foyda quyidagi ma′noga ega:
Umumlashtirilgan shaklda u tadbirkorlik faoliyati natijalarini aks ettiradi va uning samaradorligi ko′rsatkichlaridan biri hisoblanadi;
Tadbirkorlik faoliyati va mehnat unumdorligining rag′batlantiruvchi omili sifatida foydalaniladi;
Kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni moliyalashtirish manbai bo′lib ishlaydi va korxonaning eng muhim moliyaviy resursidir
Davlat, hududiy va mahalliy davlat hokimiyati organlarining moliyaviy resurslarining asosiy qismi foydadan byudjetga ajratmalar va mamlakatning, alohida hududlarning iqtisodiy rivojlanish sur′atlari, ijtimoiy boylikning ko′payishi va pirovard natijada daromadlarning ko′payishi hisobiga shakllanadi. aholi turmush darajasi ko′p jihatdan ularning oshishiga bog′liq. Foyda - bu turli xil biznes operatsiyalaridan olingan daromadlar va zararlar miqdori o′rtasidagi farq. Shuning uchun u korxonalar faoliyatining yakuniy moliyaviy natijasini tavsiflaydi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, foyda tushunchasini quyidagicha shakllantirish mumkin: “Foyda – tadbirkorning investitsiya qilingan kapitaldan pul shaklida ifodalangan sof daromadi bo′lib, u tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishdagi tavakkalchilik uchun mukofotini tavsiflaydi, bu umumiy daromad va daromad o′rtasidagi farqdir. ushbu faoliyatni amalga oshirish jarayonida umumiy xarajatlar ".
Mahsulot sotishdan foyda olinadi. Uning qiymati mahsulotni sotishdan olingan daromad va uni ishlab chiqarish va sotish uchun sarflangan xarajatlar (xarajatlar) o′rtasidagi farq bilan belgilanadi. Olingan foydaning umumiy miqdori, bir tomondan, sotish hajmi va mahsulotlarga belgilangan narxlar darajasiga, ikkinchi tomondan, ishlab chiqarish xarajatlari darajasi ijtimoiy zarur xarajatlarga qanchalik mos kelishiga bog′liq.
Foyda massasi miqdoriga ta′sir qiluvchi bu omillarning barchasi ko′plab shartlarning funktsiyasidir. Shunday qilib, birinchi navbatda, savdo hajmi tijorat ishining samaradorligiga bog′liq: o′z mahsulotlarini sotish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish qobiliyatiga, ya′ni. reklama, sotishni tashkil etish, narx va mahsulot siyosatini shakllantirish va h.k.; ikkinchidan, ishlab chiqarish xarajatlarining darajasi ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishning oqilonaligiga, tanlangan texnologiyaga, korxonaning texnik jihozlanishiga bog′liq.
Shu bilan birga, korxonada foyda nafaqat mahsulot sotishga, balki uni oshiradigan yoki kamaytiradigan boshqa faoliyat turlariga ham bog′liq. Shuning uchun nazariy va amaliyotda "balans foydasi" deb ataladigan narsa farqlanadi. Uning nomi o′zi uchun gapiradi. U mahsulotlarni sotishdan olingan foydadan (mahsulotni ishlab chiqarish va sotish uchun xarajatlarni (xarajatlarni) olib tashlagan holda bilvosita soliqlarsiz mahsulotni sotishdan tushgan tushum) va asosiy bo′lmagan daromadlardan (qimmatli qog′ozlar bo′yicha daromadlar, kompaniya faoliyatida aktsiyadorlik jamiyati ishtirokidan olingan daromadlardan) iborat. boshqa korxonalar, mulkni ijaraga berishdan va hokazo. .p.) minus operatsion bo′lmagan xarajatlar (mahsulot ishlab chiqarmagan ishlab chiqarish xarajatlari, mothballed ishlab chiqarish ob′ektlarini saqlash, qarzni bekor qilishdan ko′rilgan zararlar va boshqalar). Balans foydasi barcha foyda va zararlarning umumiy miqdorini muvozanatlash yo′li bilan aniqlanadi.
Balans daromadlari tarkibiga quyidagilar kiradi:
* tovarlarni sotishdan olingan foyda (zarar);
* moddiy aylanma mablag′lar va boshqa aktivlarni sotishdan olingan foyda
* asosiy vositalarni sotish va boshqa tasarruf etishdan olingan foyda (zarar);
* valyuta kurslaridagi farqlardan daromadlar va zararlar;
* qimmatli qog′ozlar va boshqa uzoq muddatli moliyaviy qo′yilmalar, shu jumladan boshqa korxonalarning mulkiga qo′yilgan investitsiyalar bo′yicha daromadlar;
* moliyaviy operatsiyalar bilan bog′liq xarajatlar va yo′qotishlar;
* faoliyatdan tashqari daromadlar (zarar).
Majburiy to′lovlar soliq qonunchiligiga muvofiq balans foydasidan amalga oshiriladi. Bundan tashqari, yalpi foyda ajratiladi, bu asosiy vositalar (fondlar), nomoddiy aktivlar va boshqa mulklar bilan operatsiyalardan moliyaviy natijani ayirib tashlagan holda balans foydasi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotiga ega barcha mamlakatlarda foyda soliqqa tortiladi. Shuning uchun amalda soliq solinadigan foydani, ya′ni yalpi foyda minus faoliyat turlari bo′yicha daromadni soliqqa tortishdan ozod qilingan holda ajratish odatiy holdir.
Korxona-iqtisodiy ko′rsatkichlari tahlili. Korxonalar moliyaviy holati tahlili tushunchasi va asosiy talablari. Korxonalar moliyaviy holatini baholash korxonaning mol yetkazib beruvchilar, xaridorlar va banklar bilan o′zaro munosabatlarni o′rnatishlari uchun juda katta ahamiyatga ega. Zero, ijobiy moliyaviy holat ko′rsatkichlariga ega bo′lgan korxonalar hech qanday to′siqlarsiz kredit olishlari va uning hisobidan tovar-moddiy boyliklarni sotib olishi, salmoqli mablag′larni ishlab chiqarishni rivojlantirishga, asbob-uskunalarni yangilashga yo′naltirishlari mumkin. Salbiy moliyaviy holat ko′rsatkichlariga ega bo′lgan korxonalar bankdan kredit olmasada, o′z moliyaviy ahvolini yaxshilash, ishlab chiqarish, sotuv hajmini, o′z mablag′lari miqdorini, rentabellik ko′rsatkichlarini oshirish bo′yicha choralar ishlab chiqish lozimligi to′g′risida axborotga ega bo′ladilar. Korxonalarning moliyaviy holati bu: - kompleks ravishdagi tushuncha bo′lib, u o′z ichiga keng ko′rsatkichlar tizimini oladi, ular korxonalarning moliyaviy resurslari borligini, holatini, joylashganligini va ulardan foydalanish darajasini ifodalaydi; - korxonalar faoliyatidagi butun ishlab chiqarish va xo′jalik omillarining xarakati, ularning o′zaro aloqadorligi natijasidir; - korxonalarning mo′tadil ishlab chiqarish, tadbirkorlik va boshqa faoliyati uchun zarur bo′lgan moliyaviy resurslar bilan ta′minlanganligi va ulardan samarali foydalanish ifodasidir; - korxonalarning boshqa xo′jalik sub′ektlari, organlari va tashkilotlari bilan o′zaro aloqalarni xaqiqiy aks ettirishidir.
Moliyaviy tahlil korxonalarning moliyaviy holatini tahlil qilishda, quyidagi vazifalarni bajarishga yo′naltirilishi kerak:
1. Korxonalarning moliyaviy darajasini baholash.
2. Moliyaviy holatning o′zgarishini aniqlash.
3. Moliya holatiga ta′sir ko′rsatuvchi omillarni tahlil qilish.
4. Korxonalarda qo′lga kiritilgan moliyaviy holat darajasini ifodalab, bu borada hali foydalanilmagan imkoniyatlarni, mavjud zaxiralarni ko′rsatib berish.
5. Korxonalarda hali foydalanilmagan imkoniyatlarni safarbar etish maqsadida tavsiyalar, takliflar ishlab chiqish va ularni amalga oshirish shartsharoitlarini ko′rsatib berish.
Bozor munosabatlariga o′tish bilan moliyaviy va boshqaruvlik tahlilidan keng foydalanilmoqda va bu tahlil shakllari katta ahamiyat kasb etayapti. Moliyaviy tahlil — korxonalarning ochiq tarzdagi moliyaviy xisobotlarining ma′lumotlariga asoslanib o′tkaziladigan tahlildir. Yuqorida ta′kidlanganidek moliyaviy tahlilni korxonalarning xodimlari o′tkazishi mumkin, lekin moliyaviy xisobot ochiq bo′lganligi uchun bu tahlilni boshqa tashqi organlar, korxonalar va tashkilotlar — soliq, moliya, bank va boshqalar tomonidan o′tkaziladi hamda korxonalarning moliyaviy xolatiga baho beriladi. Boshqaruv tahlili bevosita korxonalar tomonidan o′tkazilib, u ham ochiq, ham yopiq xisobot axborotlariga asoslanadi va bu tahlil yakunlari korxonalar raxbariyati tomonidan boshqaruvlikni takomillashtirish uchun foydalaniladi. Bu tahlilda yopiq ma′lumotlardan foydalanilganligi uchun bu tahlilni asosan tashqi korxona va organlar emas, bevosita korxona xodimlari olib boradilar, chunki bozor munosabatlari davrida xar bir korxona o′zining xisob siyosatiga ega. Shuningdek, uning faoliyatida tijorat sirlari bo′lib, ular moliyaviy xisob va xisobotda emas, boshqarma xisob va xisobotida ifodalanadi. Moliyaviy va boshqaruv tahlil shakllari bir birini inkor qilmaydi, ular bir-biri bilan bog′lik, lekin bajaradigan vazifalari va xususiyatlari xar xil. Moliyaviy tahlil quyidagi xususiyatlarga ega: - moliyaviy tahlilning yakunlari ochiq bo′lib, ulardan hamma foydalanishi mumkin; - moliyaviy tahlilning sub′yektlari va bu tahlilning yakunlaridan foydalanuvchi organ, korxona, tashkilotlar tarkibi keng;
- moliyaviy tahlil hamma uchun moslangan, nashr etilgan xisobot ma′lumotlariga asoslanadi; - moliyaviy tahlil korxonalar ichki boshqaruv muammolarini yechish uchun o′tkaziladi; - moliyaviy tahlilning yo′nalishi moliyaviy xisobot ma′lumotlari bilan cheklangan bo′lib, unda chegaralangan aniq bir vazifalar yechiladi. Bu moliyaviy mustaxkamlik, balans likvidligi, foyda, rentabellik darajasi va boshqalardir.
O′z navbatida boshqaruv tahlili quyidagi xususiyatlar bilan ifodalanadi:
1) korxona tijorat sirlarini saqlash maqsadida boshqaruvlik tahlilning yopiqligi;
2) boshqaruv tahlili o′tkazilganda foydalanadigan ma′lumotlar tarkibi chegaralanmaydi. Bu tahlilda ochiq moliyaviy xisobot ma′lumotlaridan tashqari, birlamchi buxgalteriya xisobi ma′lumotlari, maxsus tashkil qilib yig′ilgan ma′lumotlaridan foydalaniladi;
3) boshqaruv tahlilida tahlil yo′nalishlari, foydalanilayotgan ko′rsatkichlar, bajariladigan vazifalar chegaralanmaydi;
4) boshqaruv tahlilining yakunlari ichki maqsadlar xamda moliyaviy holatni yaxshilash uchun foydalaniladi. Ko′rinib turibdiki, korxonalarning moliyaviy holatini tahlil qilish keng miqyosda va aniq vazifalarni bajarish uchun o′tkaziladi.