Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

«Muhabbatnama» dástanınıń kórkemligi ol dóregen dáwirdiń (XIV á.) 
kórkem-estetikalıq dástúrleri hám talapları menen belgilenedi. Bul dáwirde Orta 

---

86 
Aziyada hám Volga boylarında túrkiy tilde jazılǵan ádebiy, tariyxıy hám diniy 
shıǵarmalarǵa talap kúsheyedi. Usı talaplarǵa juwap retinde «Muhabbatnama» 
dástanı dóreydi. Dástanda kitabiy túrkiy tildiń barlıq múmkinshilikleri hám kóp 
ásirlik Shıǵıs poeziyasınıń jetiskenlikleri keń paydalanılǵan. Mısalı, Xorezmiy 
ashıq obrazın jaratıwda arab, parsı ádebiyatındaǵı dástúrli kórkemlik jollardı 
paydalanadı. Jigit essiz ashıq, óz mashuqası ushın janın pida etken adam obrazında 
kórinedi. Al qız bolsa ashıqtıń muhabbatına itibarsız, ǵárezsiz etip súwretlenedi. 
Juwapsız muhabbat motivi hám ashıqlıqtan azap shekken lirikalıq qaharman obrazı 
kútá kóplegen shayırlardıń ǵázzellerinde, murabbalarında, muhammeslerinde 
jaratılǵan edi. Xorezmiy óz dástanında usı dástúrdi orınlı paydalanadı.
Dástan Volga boyı, Sırdárya hám Aral jaǵalawların jaylaǵan túrkiy 
xalıqlardıń kórkem-estetikalıq talǵamına, tillik ózgesheliklerine qaray jazılǵan. 
Dástannıń tili sol dáwirdegi túrkiylerge túsinikli bolǵan, leksikalıq quramında 
qıpshaq tiliniń tásiri basım, avtor múmkin bolǵanınsha arabizm, iranizmlerdiń 
ornına túrkiy sózlerdi paydalanıwǵa háreket etken. Mısalı, dástanda Xorezmiydiń 
Muhammed Xojabekke múrájátin alayıq. Ol túrkiylerdiń házirgi áwladlarına da 
túsinikli.
Qılıchdek til bilá tuttım jahannı, 
Qanaat múlki ichra patshamen, 
Necha qammatli sultan bolsa bolsun,
Aytman mal uchun maduh sana men. 
Mazmunı: qılıshtay ótkir tilim menen jáhándi jawlap aldım, insap, qánáát 
dúnyasınıń patshasıman, qanday dáwletli sultan bolsa da, men onıń mal-dúnyasına
qızıǵıp maqtaw sóz aytpayman. 
Dástanda troplar (awıspalı mánistegi súwretlew quralları) kútá ónimli 
qollanılǵan. Mısalı, teńewler – jahan eltek (jeldey), ómir gúltek (gúldey) opasız; 
boyıń sárwi, sanawbartek beliń qıl; qilichtek til bilá (ótkir til menen) tuttım 
jahannı; epitetler – yiraq bolsun jamalingdin yawız kóz; qara meń ál (qızıl) 
yanaqıńǵa (júzińe) yarashur; giperbolalar – sachiń bir tarına miń húr (beyish 
gózzalı) yetmes; yuzińniń nuwrına hech nuwr yetmes; metaforalar – yuziń 

---

87 
navruzu, qashıń bayram ayı; jemalıń yetti ıqlımǵa sıypahlar (ámir, patsha); qıya 
baqsań bolur arslanlar avun (juwasıp qalar, bende bolar, degeni); metonimiyalar – 
tabassum qilsańiz sheker uyalur, tishiń hinjisidan gevher uyalur.  
«Muhabbatnama» qosıq qurılısı boyınsha, tiykarınan, másnáwiy formasında 
jazılǵan, báyitlerdiń qatarları 11 buwınlı, uyqasları aa, bb, vv tárizindegi jup 
uyqaslar. Sonday-aq az muǵdarda ǵázzeller, rubayılar ushırasadı.
Xorezmiydiń «Muhabbatnama» dástanı – orta ásirlik túrkiy xalıqlardıń ortaq 
ádebiy miyrası. Sebebi, XIV-XV ásirlerde Altın Orda xanlıǵına jámlesken Oraylıq 
Aziya, Volga boyı, Arqa Kavkaz xalıqları ortaq mádeniy hám ádebiy miyras 
dóretken edi. Sonlıqtan, «Muhabbatnama» shıǵarması qaraqalpaq xalqınıń da 
ádebiy miyrası hám jazba ádebiy esteliklerinen bolıp tabıladı.